طرحی برای پاکسازی قومی/درباره پیشنهاد ترامپ برای جابه‌جایی ساکنان غزه
تنها چند ساعت پس از اظهارنظر رئیس‌جمهور آمریکا درباره آینده نوار غزه، وزارت امور خارجه عربستان سعودی در بیانیه‌ای اعلام کرد که این پادشاهی «به تلاش برای تشکیل یک کشور مستقل فلسطینی به پایتختی قدس شرقی ادامه خواهد داد و بدون تحقق این موضوع، روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار نخواهد کرد.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا روز سه‌شنبه ۴ فوریه در اظهارنظری شوکه‌کننده حتی برای نزدیک‌ترین مشاورانش، اعلام کرد که ایالات متحده باید کنترل نوار غزه را به دست گیرد و فلسطینیان ساکن آن را به جایی دیگر منتقل کند. او گفت که آمریکا مسئولیت بازسازی و تبدیل کردن غزه به قبله مشاغل و توریسم را خواهد پذیرفت و غزه را به «ریویرای خاورمیانه» تبدیل خواهد کرد.
این طرح با استقبال بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل که برای دیدار با ترامپ به ایالات متحده سفر کرده بود روبه‌رو شد؛ نتانیاهو همان روز در پاسخ به خبرنگارانی که درباره طرح ترامپ سوال می‌کردند، گفت: «او آینده متفاوتی را برای این منطقه می‌بیند. این طرح ارزش مورد توجه قرار گرفتن را دارد و می‌تواند تاریخ را عوض کند.»
اما برای فلسطینیان که طی دهه‌های گذشته برای حفظ سرزمین‌شان جنگیده‌اند، طرح ترامپ به مثابه گذر از کابوس قتل‌عام به کابوسی هولناک‌تر است. از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تا زمانی که آتش‌بس میان اسرائیل و حماس در ۱۹ ژانویه ۲۰۲۵ برقرار شود، نوار غزه در معرض حملات ویرانگر و مرگبار اسرائیل بود که به کشته شدن بیش از ۴۷ هزار نفر از ساکنان و از بین رفتن بخش اعظمی از زیرساخت‌ها در این منطقه شد.
ترامپ پیش‌تر نیز خواهان پذیرش ساکنان غزه از سوی اردن و مصر شده بود اما هر دو این کشورها پیشنهاد رئیس‌جمهور آمریکا را برای میزبانی از ساکنان غزه رد کردند. اردن در حال حاضر میزبان بیش از ۲ میلیون مهاجر فلسطینی است که بخش بزرگی از جمعیت این کشور را تشکیل می‌دهند. مصر هم به‌رغم مخالفت با پذیرش پناهجویان فلسطینی در طول جنگ، در برخی مقاطع ناچاراً بخشی از پناهجویان فلسطینی را پذیرفت و بر اساس آمارها مجموعاً ۱۰۰ هزار نفر از ساکنان غزه در این مدت وارد مصر شدند. ترامپ از عبدالله دوم، پادشاه اردن دعوت کرده تا به واشنگتن سفر کند.
تحلیلگران پیش‌بینی می‌کنند که هدف از این دعوت، تحت فشار قرار دادن اردن برای پذیرش مردم غزه به‌عنوان پناهجو است. همزمان، رئیس‌جمهور آمریکا می‌خواهد مصر را شدیداً برای این مسئله تحت فشار قرار دهد. مصر به شدت به کمک‌های اقتصادی ایالات متحده وابسته است و این موضوع اهرم قدرتمندی را برای استفاده علیه مصر در دست ترامپ قرار می‌دهد.
غزه کجاست و چه تاریخی دارد؟
غزه با وسعت ۳۶۰ کیلومترمربع در غرب دریای مدیترانه واقع شده است. این منطقه ساحلی از جنوب با مصر و از غرب و شمال با سرزمین‌های فلسطینی اشغال‌شده توسط اسرائیل هم‌مرز است. پیش از اشغال شدن توسط نیروهای بریتانیایی در سال ۱۹۱۸، غزه بخشی از منطقه فلسطین در امپراطوری عثمانی محسوب می‌شد. این منطقه تا سال ۱۹۴۸ در اشغال بریتانیا باقی ماند اما پس از «نکبت» که با اخراج فلسطینی‌ها و اعلام رسمی تشکیل اسرائیل همراه بود، کشورهای عربی تصمیم گرفتند به اسرائیل حمله کنند و در نتیجه این حمله، کرانه باختری به تصرف اردن و نوار غزه به تصرف مصر درآمد.
در نتیجه جنگ ۱۹۶۷ میان اعراب و اسرائیل، اسرائیلی‌ها نوار غزه و کرانه باختری را اشغال کردند و این مناطق دهه‌ها در اشغال اسرائیل باقی ماند. در طول این مدت، تنش‌ها میان فلسطینی‌هایی که می‌خواستند سرزمین‌شان را از اشغال نجات دهند و اشغالگران اسرائیلی ادامه داشت و اسرائیلی‌ها تلاش داشتند با سرکوب شدید و شهرک‌سازی در سرزمین‌های فلسطینی آن‌ها را از سرزمین خود برانند.
سال ۱۹۹۳، بر اساس توافق اسلو میان اسرائیل و سازمان آزادی‌بخش فلسطین، مقرر شد که کنترل نوار غزه به فلسطینی‌ها واگذار شود اما در عمل دست‌کم تا سال ۲۰۰۵ که تل‌آویو تحت فشار گسترده بین‌المللی مجبور شد نیروهای نظامی خود را به همراه ۹ هزار شهرک‌نشین از نوار غزه خارج کند، این منطقه در کنترل اسرائیل باقی ماند.
پس از انتخابات سال ۲۰۰۶، حماس کنترل نوار غزه را در اختیار گرفت و تنها یک سال بعد اسرائیل با محاصره کامل هوایی، زمینی و دریایی این منطقه شرایطی را برای ساکنان نوار غزه به وجود آورد که بسیاری از سیاستمداران و نهادهای بین‌المللی از آن زمان از غزه به عنوان «بزرگترین زندان روباز جهان» یاد می‌کنند.
ساکنان غزه و وضعیت غزه پس از جنگ
پیش از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ که جنگ اخیر میان حماس و اسرائیل آغاز شد، بیش از 2/2 میلیون نفر در غزه زندگی می‌کردند. بخش بزرگی از جمعیت غزه را جوانان و کودکان تشکیل می‌دهند. یونیسف تخمین می‌زند که نزدیک به ۱ میلیون کودک در این منطقه زندگی می‌کنند. سازمان اطلاعات مرکزی آمریکا (CIA) تخمین می‌زند ۴۰ درصد از جمعیت غزه کمتر از ۱۵ سال سن دارند.
براساس اعلام UNRWA، بیش از 1/6 میلیون نفر از ساکنان غزه را مهاجران فلسطینی تشکیل می‌دهند که اسرائیل طی دهه‌های گذشته و به‌ویژه در طول «نکبت» آن‌ها را مجبور به ترک خانه و زندگی کرده و ناچاراً در نوار غزه ساکن شده‌اند.
وزارت بهداشت غزه می‌گوید در جنگ اخیر دست‌کم ۴۷ هزار نفر توسط نیروهای اسرائیلی کشته و حداقل ۱۱۱ هزار نفر زخمی شده‌اند. در طول این مدت، به گفته دفتر سازمان ملل متحد برای هماهنگی امور بشردوستانه، طی حملات زمینی و بمباران‌های اسرائیل ۴۳۶ هزار خانه در غزه (معادل ۹۲ درصد کل خانه‌ها در غزه) ویران شده‌اند. همچنین نزدیک به ۸۰ درصد از تمام تأسیسات تجاری و ۶۸ درصد از شبکه حمل و نقل در این منطقه آسیب دیده یا نابود شده‌اند.
به‌رغم این ویرانی گسترده، زمانی که اواسط ژانویه آتش‌بس در غزه برقرار شد، بسیاری از ساکنان غزه که در این مدت آواره شده و مجبور به رها کردن خانه‌هایشان شده بودند، تصمیم گرفتند به خانه‌هایشان بازگردند و خانه‌های جدیدشان را دوباره در آنجا برپا کنند. ریاض منصور، نماینده دائم و سفیر فلسطین در سازمان ملل متحد در این باره گفت: «حتی اگر بخش بزرگی از آن نابود شده باشد، انتخاب فلسطینی‌ها همچنان بازگشت به آنجاست. فلسطینی‌ها می‌خواهند غزه را بازسازی کنند چراکه آنجا جایی است که به آن‌ها تعلق دارد و عاشق زندگی در آن هستند.
رهبران و مردم جهان باید به خواست و انتخاب مردم فلسطین احترام بگذارند.» آمارهای ارائه‌شده از سوی سازمان ملل متحد نشان می‌دهد تنها ظرف مدت زمان بسیار کوتاهی پس از آغاز آتش‌بس، نزدیک به ۴۰۰ هزار نفر به شمال غزه بازگشتند. مصطفی ابراهیم، تحلیلگر سیاسی ساکن غزه در این باره در شبکه اجتماعی فیسبوک نوشته است: «مردم فلسطین، و به‌ویژه مردم غزه، در این سرزمین ریشه دارند و جایی نخواهند رفت. اگر ترامپ می‌خواهد چیزی را هموار کند، می‌تواند برود و دریا را هموار کند.»
واکنش‌های بین‌المللی به طرح ترامپ
اولین واکنش کشورهای منطقه خاورمیانه به پیشنهاد ترامپ، فارغ از اینکه آن‌ها به عنوان دوست یا دشمن آمریکا طبقه‌بندی می‌شوند، محکوم کردن این پیشنهاد بود.
تنها چند ساعت پس از اظهارنظر رئیس‌جمهور آمریکا درباره آینده نوار غزه، وزارت امور خارجه عربستان سعودی در بیانیه‌ای اعلام کرد که این پادشاهی «به تلاش برای تشکیل یک کشور مستقل فلسطینی به پایتختی قدس شرقی ادامه خواهد داد و بدون تحقق این موضوع، روابط دیپلماتیک با اسرائیل برقرار نخواهد کرد.» این واکنش سریع نشان‌‌دهنده اهمیت قابل توجه موضوع برای ریاض است. واشنگتن‌پست نوشته است: «ریاض به‌طور معمول به کندی و پس از گذشت مدت زمانی قابل توجه از یک موضوع به آن واکنش نشان می‌دهد و معمولاً سرعت جزئی از واکنش عربستان به موضوعات مختلف نیست اما این مسئله برای ریاض بسیار بااهمیت به نظر می‌رسد.»
ترامپ پیش‌تر اظهار کرده بود که از نظر او توافق عادی‌سازی روابط میان اسرائیل و عربستان «توافق قرن» خواهد بود. او در دوره نخست ریاست‌جمهوری خود نیز تلاش‌هایی را در راستای دستیابی به چنین توافقی میان ریاض و تل‌آویو انجام داد و تلاش داشت تا توافق آبراهام را که به عادی‌سازی روابط اسرائیل با امارات، بحرین، مراکش و سودان و به رسمیت شناختن اسرائیل از سوی این کشورها منجر شد، گسترش دهد.
با این حال این تلاش‌ها به دلیل پیچیدگی شرایط منطقه و خواسته‌های عربستان سعودی به نتیجه نرسید. عربستان از آمریکا می‌خواست تعهدی امنیتی مشابه ماده ۵ اساسنامه ناتو را به عربستان ارائه دهد و یک برنامه صلح‌آمیز هسته‌ای (شامل غنی‌سازی) برای عربستان ایجاد کند. علاوه بر این‌ها ریاض خواستار تشکیل دولت مستقل فلسطینی شده بود.
یوئل گوزانسکی، عضو سابق شورای امنیت ملی اسرائیل در این باره گفته است: «ترامپ می‌دانست سعودی‌ها حاضر به سازش هستند اما با طرح علنی این موضوع که عربستان حاضر به سازش است، آن‌ها را مجبور کرد که برای حفظ چهره سیاست متفاوتی را در پیش بگیرند. واقعیت این است که سعودی‌ها حاضر به سازش هستند اما تنها زمانی که از آنچه در ازای آن دریافت می‌کنند مطمئن باشند.» او افزود: «مطمئنم که رئیس‌جمهور آمریکا این را شنیده است که عربستان نیازی به تشکیل یک دولت فلسطینی ندارد اما تفاوت بسیار محسوسی میان نیاز نداشتن و اعلام علنی و آشکار آن وجود دارد.»
با این وصف به نظر می‌رسد در صورت اجرایی شدن طرح مدنظر ترامپ، دست‌کم در کوتاه مدت امکان حصول توافق میان اسرائیل و عربستان برای عادی‌سازی روابط وجود نخواهد داشت. وزرای امور خارجه ترکیه و مصر، دو کشوری که نقش موثری در برقراری آتش‌بس داشتند پس از دیدار و گفت‌وگو با یکدیگر در بیانیه‌ای هرگونه جابه‌جایی مردم غزه و انتقال آن‌ها به خارج از خاک فلسطین را چه به صورت موقت و چه به صورت دائم رد کردند. حماس هم مخالفت جدی خود را با این طرح اعلام کرده است. عزت‌الرشق، عضو دفتر سیاسی حماس در بیانیه‌ای نوشته است: «اظهارات ترامپ نژادپرستانه است و تلاشی آشکار برای از بین بردن مسئله فلسطین و انکار حقوق ملی تثبیت‌شده ما محسوب می‌شود.»
ایران هم از جمله کشورهایی بود که به این طرح واکنش نشان داد. اسماعیل بقایی، سخنگوی وزارت خارجه ایران در بیانیه‌ای اعلام کرد: «نقشه پاکسازی غزه و کوچاندن احباری مردم فلسطین به کشورهای مجاور به منزله استمرار طرح هدفمند رژیم صهیونیستی برای محو کامل ملت فلسطین محسوب می‌شود، و به دلیل مغایرت آشکار آن با اصول و قواعد مسلم حقوق بین‌الملل و حقوق بشر، کاملاً مردود و محکوم است.» واکنش‌ها تنها به کشورهای منطقه محدود نمی‌شود. آنالنا بائربوک، وزیر امور خارجه در بیانیه‌ای بدون اشاره به نام ترامپ و طرح او نوشت: «جمعیت غیرنظامی غزه نباید از این منطقه اخراج شوند و غزه نباید به طور دائمی اشغال شود یا بافت جمعیتی‌اش تغییر کند.»
وزارت امور خارجه فرانسه نیز هشدار داد که «هرگونه جابه‌جایی اجباری جمعیت فلسطینی غزه نقض گسترده قوانین بین‌المللی محسوب می‌شود.» بریتانیا و استرالیا هم در موضع‌گیری‌های جداگانه خواستار این شدند که مسئله فلسطین از طریق تشکیل دولت مستقل فلسطینی که مرزهای آن براساس قطعنامه‌های بین‌المللی مشخص شده حل و فصل شود.
گوئو جیاکون، سخنگوی وزارت امور خارجه چین در نشست خبری روز پنجشنبه ۶ فوریه در واکنش به طرح اخیر ترامپ برای «به دست گرفتن کنترل و مالکیت غزه» توسط آمریکا، گفت: «غزه متعلق به فلسطینی‌ها و بخشی جدایی‌ناپذیر از خاک فلسطین است و ابزار معاملات و چانه‌زنی‌های سیاسی نیست.» او با اشاره به ویرانی گسترده غزه در اثر جنگ، از جامعه بین‌المللی خواست که به جای بدتر کردن اوضاع، برای ارائه کمک‌های بشردوستانه و بازسازی غزه با یکدیگر همکاری کنند.
این سخنگوی وزارت خارجه چین افزود که پکن قاطعانه از حقوق مشروع مردم فلسطین حمایت می‌کند و همیشه بر این باور بوده است که فلسطینی‌ها باید بر فلسطین حکومت کنند. جیاکون در ادامه خاطرنشان کرد که پکن این موضوع را یک اصل مهم می‌داند که باید در شرایط پس از جنگ غزه رعایت شود و اینکه چین مایل است با همکاری جامعه بین‌المللی یک راه‌حل سیاسی برای مسئله فلسطین پیدا کند.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه هم در نشست خبری به این موضوع واکنش نشان داد. زاخارووا گفت: «این طرح مورد مخالفت مصر، اردن و فلسطین قرار دارد. نوار غزه، قدس شرقی و کرانه باختری رود اردن بخش‌های جدایی‌ناپذیر سرزمین‌های متعلق به فلسطین هستند.» سخنگوی وزارت خارجه روسیه تأکید کرد که مسئله فلسطین باید در چارچوب حقوق بین‌الملل، از جمله قطعنامه‌های سازمان ملل و ابتکار صلح عربی، از طریق یک راه‌حل سیاسی حل‌وفصل شود.
زاخارووا به تشریح این نکته پرداخت که در نتیجه این روند، باید دولت فلسطین با پایتختی قدس شرقی و در مرزهای ۱۹۶۷ تأسیس شود. او همچنین تأکید کرد که حق مردم فلسطین، به‌ویژه حق ساکنان غزه برای زندگی در سرزمین خود، غیرقابل بحث و تأمل است. زاخارووا خاطرنشان کرد: «ما مطمئن هستیم که اجرای فرمول دو دولت، تضمینی برای برقراری صلح پایدار در منطقه فلسطین-اسرائیل و در کل خاورمیانه خواهد بود.»
نسبت طرح دولت آمریکا با حقوق بین‌الملل
از نظر بسیاری از کارشناسان و مقام‌های ارشد سازمان‌های بین‌المللی، هرگونه جابه‌جایی اجباری مردم از نظر حقوق بین‌الملل ممنوع و جرم است. استفان دوژاریک، سخنگوی سازمان ملل متحد، روز چهارشنبه ۵ فوریه در پاسخ به پرسشی درباره پیشنهاد ترامپ گفت: «هرگونه جابه‌جایی اجباری مردم، معادل پاکسازی قومی است.» در قوانین بین‌المللی هم ممنوع بودن انتقال اجباری ساکنان یک منطقه با صراحت مورد اشاره قرار گرفته است.
کنوانسیون‌های ژنو (۱۹۴۹) تصریح می‌کند «انتقال اجباری دسته‌جمعی یا انفرادی و نقل مکان اشخاص مورد حمایت از اراضی اشغال‌شده به خاک دولت اشغال‌کننده یا به خاک هر‌دولت دیگری اعم از اینکه اشغال شده یا نشده باشد به هر علتی ممنوع است.»
جابه‌جایی اجباری غیرنظامیان براساس کنوانسیون‌های ژنو - متون بنیادی حقوق‌بشردوستانه بین‌المللی که نحوه رفتار با غیرنظامیان در زمان درگیری‌های مسلحانه را تعیین می‌کنند- ممنوع است. کنوانسیون ژنو سال ۱۹۴۹ تصریح می‌کند که «انتقالات اجباری انبوه» به هر کشوری، صرف‌نظر از انگیزه، ممنوع است. در پروتکل اصلاحی سال ۱۹۷۷ هم تأکید شده «غیرنظامیان نباید به دلیل مسائل مرتبط با درگیری مجبور به ترک سرزمین خود شوند.» هم ایالات متحده و هم اسرائیل از امضاکنندگان کنوانسیون‌های ژنو هستند.
اصطلاح «پاکسازی قومی» در اوایل دهه ۱۹۹۰، به‌ویژه در زمان فروپاشی یوگسلاوی، در رسانه‌های بین‌المللی برای توصیف موارد مربوط به جابه‌جایی انبوه به کار رفت. در سال ۱۹۹۳، تیمی از کارشناسان سازمان ملل اعلام کردند که این اصطلاح به معنای «یکپارچه‌سازی قومی یک منطقه با استفاده از زور یا ترساندن برای حذف افراد از گروه‌های مشخص» است.
همچنین، اصطلاح پاکسازی قومی در سند مربوط به تأسیس دادگاه کیفری بین‌المللی (ICC) در سال ۱۹۹۸ مورد اشاره قرار گرفته است. کارشناسان بر این باورند که اعمال منجر به پاکسازی قومی به‌طور کلی تحت قوانین بین‌المللی به عنوان جرائم تلقی می‌شوند. در نامه‌ای از سال ۱۹۹۳ درباره یوگسلاوی، کارشناسان تصریح کردند که پاکسازی قومی «مخالف حقوق بین‌الملل» بوده و چنین اعمالی می‌توانند به عنوان جرائم جنگی، جنایات علیه بشریت و احتمالاً نسل‌کشی در نظر گرفته شوند.
مارک ولر، استاد حقوق بین‌الملل در دانشگاه کمبریج، در گفت‌وگو با واشنگتن‌پست گفته است که جابه‌جایی اجباری یک جنایت علیه بشریت محسوب می‌شود و دادگاه کیفری بین‌المللی در حال پیگیری پرونده‌ای در این خصوص است. او افزود: «دادگاه کیفری بین‌المللی در لاهه در حال پیگیری شوراهای نظامی میانمار به دلیل همین تخلف ادعایی علیه جمعیت بومی روهینگیا است که عمدتاً به کشور همسایه بنگلادش رانده شده‌اند.»
سه قاضی دیوان کیفری بین‌المللی (ICC) روز پنجشنبه ۲۱ نوامبر حکم بازداشت بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل و وزیر جنگ پیشین او، یوآو گالانت را که روز ۵ نوامبر از جایگاه خود برکنار شده بود، صادر و آن‌ها را به «جنایت علیه بشریت» و «جنایت جنگی» متهم کردند. این نخستین بار بود که دیوان کیفری بین‌المللی چنین دستوری را علیه یک رهبر مورد حمایت غرب صادر می‌کرد.
دیوان کیفری بین‌المللی ضابط قضایی مخصوص یا نیروی پلیس در اختیار ندارد و از همین رو برای اجرای احکام صادره به ۱۲۴ کشور عضو دیوان وابسته است. اسرائیل عضو دیوان نیست و بر همین اساس ادعا می‌کند که دیوان کیفری بین‌المللی صلاحیت قضایی رسیدگی به جرایم اسرائیلی‌ها را ندارد. در مقابل قضات دیوان معتقدند که به سبب صورت گرفتن جرایم مورد اشاره در درخواست در محدوده مرزهای فلسطین اشغالی (نوار غزه و کرانه باختری) و همچنین عضویت فلسطین در دیوان از سال ۲۰۱۵ به این سو، دیوان کیفری بین‌المللی صلاحیت بررسی این جرایم را دارد.
این وضعیت نشان می‌دهد در صورت اجبار مردم غزه به خروج از این منطقه (پاکسازی قومی) امکان متهم شدن دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا و بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل در دیوان کیفری بین‌المللی وجود دارد و اگر این دو نفر به یکی از ۱۲۴ کشور عضو دیوان کیفری بین‌المللی سفر کنند و آن کشور تعهد قانونی خود را انجام دهد، بازداشت خواهند شد. در دوره نخست دولت ترامپ، تحریم‌های هدفمندی علیه مقامات دیوان کیفری بین‌المللی اعمال شد.
عکس: AP
