ناکامی دیپلماتیک و پیشروی‌های روسیه در شرق اوکراین چه گزینههایی برای کی‌یف باقی میگذارد؟
شکست طرح پیروزی
تحلیلگران نظامی پیش‌بینی می‌کنند که اقدامات نظامی اخیر روسیه با هدف آماده‌سازی برای دستیابی به یک هدف بزرگتر یعنی حمله به شهر استراتژیک پوکروفسک انجام شده است.
برای هفته‌ها ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین تلاش می‌کرد تا سران کشورهای غربی را قانع کند تا از طرح موسوم به «طرح پیروزی» که به باور او تا سال آینده به جنگ میان روسیه و اوکراین پایان می‌دهد، حمایت کنند اما شواهد بیانگر آن است که نه‌تنها آمریکا و کشورهای اروپایی حاضر به حمایت از این طرح نشده‌اند بلکه در ماه‌های اخیر وضعیت برای اوکراین در جبهه‌های جنگ به مرور بدتر و بدتر شده است.
با وجود تلاش شش هفته‌ای اوکراین، هنوز هیچ کشوری حاضر نشده با شلیک موشک‌های دوربرد غربی به عمق خاک روسیه موافق کند. همچنین، هیچ‌کدام از قدرت‌های بزرگ به‌طور علنی از ایده پیوستن اوکراین به ائتلاف ناتو در شراط کنونی حمایت نکرده و همه چیز در این زمینه به زمانی پس از پایان جنگ موکول شده است.
همزمان وضعیت در جبهه‌های جنگ به نفع روسیه است و تداوم این وضعیت می‌تواند به تشدید فشارها بر اوکراین برای پایان دادن به جنگ یا کاهش حمایت‌های اقتصادی و نظامی از این کشور منجر شود.
طرح پیروزی چیست و چرا شکست خورد؟
نقشه زلنسکی برای پیروزی اوکراین طرحی محرمانه است که فقط بخش‌هایی از آن رونمایی شده اما به نظر می‌رسد پایه و اساس آن بر ۵ بند استوار است. رئیس‌جمهور اوکراین در گفت‌وگویی که در ماه اکتبر با ای‌بی‌سی‌نیوز داشت این طرح را به عنوان «پلی به سوی یک موقعیت قدرتمند در میز مذاکره» توصیف کرد که می‌تواند روسیه را به پایان جنگ با شرایط مدنظر کی‌یف وادار سازد. این ۵ بند عبارتند از:
دعوت رسمی اوکراین به عضویت در ناتو: آندری یرماک، رئیس ستاد کارکنان دفتر ریاست‌جمهوری اوکراین و یکی از تأثیرگذارترین سیاستمداران نزدیک به زلنسکی در این کشور در نشستی که در شورای روابط خارجی آمریکا برگزار شد یکی از مولفه‌های مهم برای پیروزی اوکراین در جنگ با روسیه را «دعوت رسمی از اوکراین برای عضویت در ناتو» دانست.
موشک‌های دوربرد برای حمله به عمق خاک روسیه: اوکراین مدت‌هاست که از کشورهای غربی می‌خواهد تا اجازه استفاده از موشک‌های دوربرد غربی برای حمله به اهدافی در عمق خاک روسیه را صادر کنند. پس از حمله اوکراین به منطقه کورسک در ماه آگوست، این درخواست‌ها بیشتر و بیشتر شد و بسیاری از مقام‌های اوکراینی در مجامع عمومی و در دیدارهای دوجانبه و چندجانبه این درخواست را تکرار کردند. زلنسکی صدور مجوز استفاده از تسلیحات دوربرد غربی برای حمله به روسیه را بخش کلیدی «طرح پیروزی» خود دانسته است.
تأمین تسلیحات پیشرفته برای اوکراین: از زمان آغاز حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، کی‌یف برای مقابله با این تهاجم به‌طور کامل به تسلیحات غربی وابسته بود که از سوی اعضای ناتو و برخی دیگر از متحدان غرب تأمین می‌شد. با این حال، در برخی موارد دیده می‌شد که اوکراین روی تسلیحات خاصی دست می‌گذاشت و از کشورهای غربی می‌خواست این تسلیحات خاص را (از جمله تانک‌های پیشرفته نظیر لئوپارد یا جنگنده‌های اف-۱۶) به اوکراین ارسال کنند. عموماً این درخواست‌ها پس از مخالفت اولیه که گاهی ماه‌ها به طول می‌انجامید، پذیرفته می‌شد.
عضویت اوکراین در اتحادیه اروپا: بر اساس گزارش بلومبرگ هموار ساختن مسیر پیوستن اوکراین به اتحادیه اروپا یکی از بخش‌های کلیدی «طرح پیروزی» محسوب می‌شود و اوکراین معتقد است در حال حاضر عمداً از اتحادیه اروپا و ناتو جدا نگه داشته شده است و این سیاست در غرب باید تغییر کند.
افزایش کمک‌های اقتصادی به اوکراین: اوکراین با توجه به کاهش صادرات و از بین رفتن زیرساخت‌ها برای اداره جنگ و بازسازی زیرساخت‌ها نیاز جدی به کمک‌های غرب دارد. بانک جهانی در آخرین برآورد خود تخمین زده است که این کشور برای بازسازی به حدود ۴۸۰ میلیارد دلار منابع مالی احتیاج خواهد داشت. زلنسکی و دستیارانش تأکید دارند که افزایش کمک‌های اقتصادی از جمله مواردی است که در طرح پیروزی به آن اشاره شده است.
برای کشورهای غربی عضویت اوکراین در ناتو به معنای تعهد به مداخله مستقیم در جنگ بر مبنای ماده ۵ منشور ناتو است. از همین رو تا زمانی که درگیری در اوکراین ادامه داشته باشد احتمالاً هیچ‌کدام از قدرت‌های بزرگ و اعضای موثر ناتو حاضر نیستند چنین تعهدی را که می‌تواند به وقوع یک جنگ جهانی منجر شود بپذیرند و ترجیح می‌دهند اتخاذ تصمیم نهایی پیرامون این موضوع را به آینده موکول کنند.
از سوی دیگر، صدور مجوز حمله به عمق خاک روسیه با موشک‌های دوربرد غربی اقدامی است که می‌تواند تنش‌ها میان روسیه و غرب را به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش دهد و واکنش روسیه را در پی داشته باشد. دقیقاً به همین دلیل هنوز هیچ کشوری حاضر نشده تا با صدور چنین مجوزی خود را در معرض واکنش مستقیم روسیه قرار دهد.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه در روز ۲۷ اکتبر اعلام کرد که اگر ایالات متحده و متحدانش در ناتو به اوکراین اجازه دهند از سلاح‌های دوربرد غربی برای حمله به عمق خاک روسیه استفاده کند، مسکو راه‌های مختلفی برای پاسخ‌گویی ارائه می‌کند. پوتین گفت: «وزارت دفاع روسیه در حال بررسی این موضوع است که چگونه به حملات دوربرد احتمالی علیه خاک روسیه پاسخ دهد و مجموعه‌ای از پاسخ‌ها را پیشنهاد خواهد داد.»
در زمینه کمک‌های مالی و نظامی نیز با توجه به قدرت گرفتن احزاب راست افراطی در اروپا و احتمال پیروزی جمهوری‌خواهان در انتخابات آمریکا این احتمال وجود دارد که سیاست داخلی کشورهای عضو اتحادیه اروپا و ایالات متحده بر روند حمایت‌ها از اوکراین تأثیر بگذارد و مانع از تداوم حمایت منظم از اوکراین یا افزایش حمایت‌ها از اوکراین شود. مجموعه این عوامل سبب می‌شود تا احتمال تحقق یافتن «طرح پیروزی» و موافقت سایر کشورها با آن بعید به نظر برسد.
وضعیت جبهه‌های جنگ؛ پیشروی مستمر روسیه
در طول یک سال گذشته، حملات روسیه به مواضع و خطوط دفاعی نیروهای اوکراینی اغلب به دستاوردهای محدودی منتهی می‌شد اما همزمان خسارت‌های فراوانی به نیروهای مدافع اوکراینی که از کمبودهای زیادی در حوزه تجهیزات و نیروی انسانی رنج می‌برند وارد کرد. این حملات بی‌وقفه که شامل حملات توپخانه‌ای مداوم و محاصره‌های طولانی‌مدت هم می‌شد سرانجام در ماه اکتبر نتیجه داد و روسیه در این ماه موفق شد بزرگترین دستاورد ارضی خود را از تابستان ۲۰۲۲ به این سو کسب کند.
در ماه اکتبر روسیه موفق شد ۱۶۰ مایل مربع (۴۱۴ کیلومتر مربع) از خاک اوکراین را در منطقه دونباس واقع در شرق این کشور تصرف کند. این پیشروی‌ها به روسیه اجازه داد کنترل مناطق استراتژیکی را که به حفظ خطوط دفاعی اوکراین کمک می‌کردند (نظیر وله‌دار و سلیدوف) به دست بگیرد و از آنها برای پیشروی عمیق‌تر استفاده کند.
تحلیلگران نظامی پیش‌بینی می‌کنند که اقدامات نظامی اخیر روسیه با هدف آماده‌سازی برای دستیابی به یک هدف بزرگتر یعنی حمله به شهر استراتژیک پوکروفسک انجام شده است. پوکروفسک یکی از مهم‌ترین هاب‌های انتقال تجهیزات و لجستیک برای نیروهای اوکراینی در دونباس است.
موفقیت‌های روسیه نشان‌دهنده تغییر جدی در مناطق جنگی در مقایسه با سال گذشته است. در سال ۲۰۲۳ خطوط دفاعی هر دو طرف در بیشتر طول سال ثابت بود و عملیات‌های آفندی و پدافندی دو طرف با موفقیت‌ها و پیشروی‌های قابل توجهی همراه نمی‌شد.
کی‌یف ایندیپندنت نوشته است که برخی کارشناسان نظامی اوکراینی معتقدند اقدامات اخیر روسیه در جبهه شرق باعث شده تا طول خطوط درگیری افزایش پیدا کند و این مسئله بر توان دفاعی نیروهای اوکراینی تأثیر گذاشته است. به باور آنها این مسئله یکی از دلایل عمده موفقیت روسیه در جبهه شرق است.
پازی پاروینن، کارشناس نظامی گروه پرنده سیاه واقع در فنلاند می‌نویسد بیش از نیمی از دستاوردهای ارضی روسیه در سال ۲۰۲۴ میلادی در سه ماه اخیر به دست آمده است: «وضعیت در جنوب شرقی دونباس به سرعت رو به وخامت است.» پاروینن حملات بی‌وقفه‌ای را که نیروهای اوکراینی باید در برابرشان مقاومت کنند، به «یک بازی طولانی و طاقت‌فرسا» تشبیه کرد که در آن نقاط بحران جدید سریع‌تر از توانایی مدیریت آنها ظاهر می‌شوند. این شرایط به روسیه اجازه می‌دهد تا هر زمان که یک نقطه ضعف پیدا کند، به سرعت پیشروی کند.
وینسنت تورت، تحلیلگر بنیاد پژوهش‌های استراتژیک فرانسه، به عوامل دیگری که به پیشروی روسیه کمک کرده‌اند اشاره می‌کند: «استفاده فزاینده روسیه از بمب‌های هدایت‌شونده قدرتمند که می‌توانند مواضع مستحکم دشمن را نابود کنند و همچنین فقدان استحکامات اوکراین در منطقه‌ای که در حال حاضر درگیری‌ها در آن رخ می‌دهد. عوامل بسیار مهمی در پیشروی روس‌ها بوده‌اند.» به گفته تورت «علاوه بر این، دفاع اوکراین به‌طور فزاینده‌ای تضعیف شده، زمین برای حملات روسیه مساعدتر شده و روس‌ها حملات موثرتری با بمب‌های هدایت‌شونده با قدرت تخریب بالا انجام می‌دهند.»
علاوه بر مشکلات یادشده، نیروهای اوکراینی از کمبود نیروی انسانی آموزش‌دیده نیز به طور جدی رنج می‌برند. برای رفع این مشکل آنها تلاش دارند تا با فراخوان مردانی که موعد خدمت اجباری آنها فرا رسیده یا در دوره رزرو خدمت قرار داشتند، گردان‌ها و تیپ‌های آسیب‌دیده را بازسازی کنند. اولکساندر لیتویننکو، دبیر شورای امنیت و دفاع اوکراین روز پنجشنبه ۳۱ اکتبر در این باره به نمایندگان پارلمان این کشور گفت: «۱۶۰ هزار سرباز جدید فراخوانده خواهند شد تا توان رزمی از دست رفته واحدها بازیابی شود.»
یکی دیگر از چالش‌های اوکراین برای دفاع در منطقه دونباس، نداشتن استحکامات دفاعی کافی و تکیه بر شهرها برای دفاع است. نگاهی به روند پیشروی روسیه پس از تصرف شهر کلیدی وله‌دار نشان می‌دهد روس‌ها بعد از تصرف این شهر با یک زمین خالی، هموار و بدون استحکامات دفاعی روبه‌رو بوده‌اند که نیروهای اوکراینی تلاش داشتند در آنجا به دفاع بپردازند و همین مسئله سبب شد تا بر اساس آمار، پیشروی روسیه روندی بسیار سریع‌تر از گذشته داشته باشد.
کارشناسان نظامی معتقدند حمله به کورسک هم یکی از اشتباهات کلیدی اوکراین بود که وضعیت دفاعی اوکراین در دونباس را تضعیف کرد. نیویورک‌تایمز در این خصوص نوشته است: «در تابستان، بخشی از نیروهای زبده اوکراین در منطقه دونباس برای حمله به منطقه کورسک در خاک روسیه از دونباس به کورسک منتقل شدند و همین امر توان دفاعی اوکراین را کاهش داد.» اوکراین برای جایگزینی این نیروهای زبده از برخی واحدهای داوطلب استفاده کرده است که از آموزش و نظم واحدهای نظامی عادی برخوردار نیستند.
اوکراینی‌ها امید داشتند که در حمله غافلگیرانه به کورسک بتوانند با تصرف و تثبیت کنترل بر بخش‌هایی از خاک روسیه از آن اهرمی برای تقویت موضع خود در میز مذاکرات احتمالی بسازند و روسیه را وادار کنند نیروهای خود را از شرق اوکراین به منطقه کورسک منتقل کند اما به نظر می‌رسد هیچ‌کدام از دو هدف مورد اشاره محقق نشدند تا حمله به کورسک بیش از آن که یک پیروزی تاکتیکی به نظر برسد، یک شکست استراتژیک باشد.
روس‌ها برای کنترل پیشروی اوکراین در منطقه کورسک و بیرون راندن نیروهای اوکراینی از این منطقه، به جای انتقال سربازان خود از شرق اوکراین به کورسک، واحدهایی را از مسکو و شرق روسیه به کورسک منتقل کرده‌اند. همچنین بر اساس گزارش‌ها، حدود سه هزار نفر از سربازان خبره کره شمالی نیز برای کمک به روسیه به این منطقه اعزام شده‌اند.
تلاش برای قدرتنمایی در پشت جبهه‌ها
موازی با پیشروی‌ها در شرق اوکراین، روس‌ها تلاش دارند از طریق قدرتنمایی در پشت جبهه‌ها به متحدان غربی اوکراین هشدار دهند که افزایش تنش و درگیر شدن مستقیم آنها در جنگ با روسیه چه تبعاتی در پی خواهد داشت.
روسیه روز سه‌شنبه ۲۹ اکتبر رزمایش بزرگی با حضور نیروهای هسته‌ای این کشور و شامل شلیک موشک‌ها در شبیه‌سازی یک حمله تلافی‌جویانه را آغاز کرد. پوتین در گفت‌وگویی ویدئویی با فرماندهان نظامی این کشور اعلام کرد که این رزمایش شامل اقدام مقامات عالی در استفاده از سلاح‌های هسته‌ای و شلیک موشک‌های بالستیک و کروز با قابلیت هسته‌ای خواهد بود. آندری بلوسوف، وزیر دفاع روسیه نیز هدف از این رزمایش را تمرین نیروهای استراتژیک تهاجمی برای اجرای یک حمله هسته‌ای «گسترده» در پاسخ به حمله هسته‌ای دشمن توصیف کرد.
در بخشی از تمرینات روز سه‌شنبه، ارتش روسیه یک موشک بالستیک بین‌قاره‌ای «یارس» را از پایگاه پرتاب «پلستسک» در شبه‌جزیره کامچاتکا شلیک کرد. ماه گذشته، رهبر روسیه به ایالات متحده و متحدان ناتو هشدار داد که اجازه دادن به اوکراین برای استفاده از سلاح‌های بلندبرد تأمین‌شده توسط غرب برای حملات به عمق روسیه، ناتو را در وضعیت جنگی با مسکو قرار خواهد داد.
به سوی سازش؟
شکست اقناع غرب به پذیرش «طرح پیروزی» و همچنین بهتر شدن وضعیت روسیه در میدان جنگ دو عاملی بود که باعث شد برخی تحلیلگران غربی از آن به عنوان پیش‌زمینه‌ای برای آغاز مذاکرات پایان جنگ یاد کنند.
روزنامه نیویورک‌تایمز در گزارشی که روز ۲۹ اکتبر منتشر شد در این باره نوشت: «سکوت غرب در پاسخ به طرح پیروزی و چالش‌ها در میدان جنگ سبب شده است تا اوکراین به دنبال یک پلن بی باشد.»
این روزنامه تلاش دیپلماتیک اوکراین برای مطرح کردن «طرح پیروزی» را یک «شکست» می‌خواند و می‌نویسد: «شاید در واقعیت مخاطبان اصلی این طرح نه در بیرون اوکراین که در درون این کشور باشند. آقای زلنسکی شاید از این تلاش‌ها این هدف را در ذهن داشته باشد که به اوکراینی‌ها نشان دهد تمام کاری را که می‌توانست انجام داده و آنها را برای این واقعیت آماده سازد که اوکراین ممکن است مجبور به یک توافق باشد. با این کار او به اوکراینی‌ها یک مقصر معرفی می‌کند: غرب.»
مایکل جان ویلیامز، استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه سیراکیوز و مشاور سابق ناتو در این خصوص می‌گوید: «او مجبور است نهایت تلاش خود را برای پیشبرد این برنامه به کار ببرد و در جایگاه مدعی بایستد، سپس در خانه بگوید که این (توافق) همان کاری است که اکنون باید انجام دهیم. او در آن زمان حداقل می‌تواند بگوید که تمام تلاش خود را کرده و تمام گزینه‌ها را بررسی کرده است.»
رئیس‌جمهور اوکراین هفته گذشته در گفت‌وگویی اعلام کرده بود که از نگاه او در صورتی که غرب از «طرح پیروزی» حمایت نکند هیچ پلن بی و هیچ طرح جایگزینی وجود ندارد. او همچنین تأکید کرده بود که همچنان با اعطای زمین برای صلح مخالف است.
درحالی‌که در سال نخست جنگ، انتقادهای اوکراینی‌ها نسبت به غرب کمتر به گوش می‌رسید، اکنون با گذشت زمان و تأخیر در ارسال کمک‌های نظامی، این انتقادات رو به افزایش است. بسیاری از اوکراینی‌ها بر این باورند که متحدانشان به اندازه کافی سلاح در اختیارشان قرار نمی‌دهند و تنها به دنبال جلوگیری از شکست کامل اوکراین هستند.
دو نظامی اوکراینی در این زمینه به نیویورک‌تایمز گفته‌اند که از نگاه آنها هدف اصلی غرب «تضعیف روسیه» است نه پیروزی اوکراین. یک نیروی داوطلب نیز در این زمینه اظهار داشت: «به‌زودی شاید حتی کسی باقی نماند که از سلاح‌هایی که به ما می‌دهند استفاده کند، چون تمام چیزی که شرکای غربی ما می‌خواهند این است که ما تا آخرین اوکراینی بجنگیم.»
چنانچه نشانه‌های آن نیز از کمی قبل آشکار شده، تداوم این وضعیت می‌تواند کار را برای اوکراین در داخل نیز سخت کند. بر اساس یک نظرسنجی که با اسپانسری اندیشکده کارنگی برگزار شده نسل‌های جوان‌تر اوکراینی‌ها از جمله افراد زیر ۳۵ سال نسبت به چشم‌انداز جنگ بدبین هستند و احتمال پیروزی را اندک می‌دانند. آنها بیشتر تمایل دارند نتیجه جنگ پذیرفته شود و جنگ زودتر پایان یابد.
فقط ۴۰ درصد از شهروندان ۱۸ تا ۳۵ سال اوکراینی فکر می‌کنند که جنگ باید تا زمان رسیدن به مرزهای ۱۹۹۱ میلادی ادامه یابد. این در حالی است که در میان افراد بالای ۶۰ سال این رقم بیش از ۶۰ درصد است. طی یک دهه گذشته نسل‌های جوان‌تر در اوکراین نیروی پیشران اصلی برای سوق دادن بیشتر این کشور به سوی اروپا و دور شدن از روسیه بوده‌اند.
