قمـار خطـرناک عبور از مرز

براساس گزارش تلویزیون دولتی روسیه، ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه روز جمعه ۹ آگوست در جلسه شورای امنیت ملی این کشور حاضر شد و از فرماندهان نظامی ارشد خواست که هرچه سریع‌تر با اعزام نیروهای کمکی و تجهیزات بیشتر به منطقه کورسک، نظامیان اوکراینی را عقب برانند. بسیاری از کارشناسان معتقدند حمله نیروهای اوکراینی به خاک روسیه و پیشروی آن‌ها، بزرگترین چالش پیش‌روی ولادیمیر پوتین از زمان سرکوب شورش شبه‌نظامیان واگنر در سال ۲۰۲۳ محسوب می‌شود.

حمله غافلگیرانه

اولین گزارش‌ها از حمله زمینی اوکراین به استان کورسک روسیه و «شکسته شدن خطوط دفاعی روسیه در مرز اوکراین» روز سه‌شنبه ۶ آگوست منتشر شد. دولت اوکراین تاکنون اظهارنظری رسمی پیرامون این حمله نداشته اما از ساعات اولیه انتشار خبر مورد حمله قرار گرفتن نیروهای مرزی روسیه، تخلیه برخی روستاها در منطقه «سومی» در نزدیکی مرز اوکراین با استان کورسک روسیه آغاز شد و حدود ۶ هزار نفر از غیرنظامیان اوکراینی به مناطقی دورتر از جبهه‌های جنگ منتقل شدند. شامگاه چهارشنبه ۷ آگوست، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین بدون اشاره به حمله به کورسک اعلام کرد «اهمیت زیادی دارد که به نابود کردن دشمن‌مان ادامه دهیم چراکه هر چه فشار بر روسیه افزایش یابد، صلح نزدیک‌تر خواهد بود.»

ساعاتی بعد، اولکسی گونچارنکو، نماینده پارلمان اوکراین ضمن تأیید حمله به منطقه کورسک، اعلام کرد که نیروهای اوکراینی توانسته‌اند پیشروی خوبی داشته باشند و برخی مناطق کلیدی در مرز روسیه را تصرف کنند. او همچنین گفت که «همه چیز طبق برنامه پیش می‌رود.» کارشناسان نظامی مؤسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن روز چهارشنبه اعلام کردند که بر مبنای تحلیل داده‌های موجود و تصاویر ماهواره‌ای، نیروهای اوکراینی توانسته‌اند ۱۰ کیلومتر درون خاک روسیه پیشروی کنند و حدود ۴۵ کیلومترمربع از خاک این کشور را به تصرف خود دربیاورند. هرچند تسلط اوکراین بر این مناطق کامل نبود اما براساس گزارش‌ پولیتیکو، پیشروی اوکراین در روزهای بعد هم ادامه داشت و تا صبح روز شنبه ۱۰ آگوست نیروهای اوکراین توانسته بودند حدود ۴۰ کیلومتر درون روسیه پیشروی کنند. رسانه‌ها اعلام کرده‌اند که امکان ورود خبرنگاران به منطقه به دلیل شدت درگیری وجود ندارد و اطلاعات آن‌ها از منابعی چون شبکه‌های اجتماعی، خبرنگارهای نظامی روسی و مقام‌های محلی به دست می‌آید.

تعدادی از بلاگرهای نظامی روس می‌گویند که نیروهای اوکراینی سعی دارند تا به پیشروی از طریق بزرگراه سودژا – کورنووو ادامه دهند. به گفته آن‌ها در حال حاضر نبرد در حومه کورنووو (در جهت شمال غربی) و سودژا (در جهت جنوب شرقی) ادامه دارد و اوکراینی‌ها موفق شده‌اند پاسگاه سودژا و ایستگاه گاز سودژا را به تصرف خود دربیاورند. منطقه کورسک در ۵۳۰ کیلومتری جنوب مسکو واقع شده است و با منطقه سومی در شمال شرق اوکراین هم‌مرز است. برخی تصاویر و ویدئوهای تأییدنشده حکایت از این دارد که نیروهای اوکراینی از یک محور دیگر (بلگورود) نیز حمله به درون مرزهای روسیه را آغاز کرده‌اند.  تصاویر از جمله ویدئویی که نیروهای اوکراینی را در روستای پوروز واقع در ۲ کیلومتری عمق خاک روسیه نشان می‌دهد بیانگرا پیشروی آن‌هاست.

اولین و بزرگترین در نوع خود

ورود نیروهای نظامی اوکراین به داخل مرزهای روسیه اتفاقی نادر از زمان آغاز حمله تمام‌عیار روسیه به اوکراین در فوریه  ۲۰۲۲ محسوب می‌شود.

پیشتر حملاتی به مرزهای روسیه صورت گرفته و روستاهایی در مرز به تصرف مهاجمان در آمده بود اما آن حملات عمدتاً یا از طریق گروه‌هایی نیابتی صورت می‌گرفت که خود را «اهل روسیه» معرفی می‌کردند یا از طریق گروه‌هایی که خود را «مقاومت اوکراین» می‌خواندند. متیو ساویل، تحلیلگر مسائل نظامی در این باره می‌نویسد: «این حمله از نظر ابعاد هم بزرگترین در نوع خود بود و نیروهای نظامی اوکراین مستقیماً و با تمام توان در آن مشارکت داشتند.»

مسکو تایمز نوشته است اوکراینی‌ها در این حمله از نیروی هوایی، نیروهای پیاده و نیروهای زرهی بهره برده‌اند و ابزارهای جنگ الکترونیک و پهپادهای FPV کمک بسیار زیادی به آن‌ها برای حمله به مواضع روسیه کرده است.

به نوشته ساویل، حملات کوچک قبلی توانسته بود نقاط ضعف نیروهای نظامی روسیه در مرز را آشکار سازد و این بار نیروهای اوکراینی با استفاده از همین نقاط ضعف آشکارشده توانستند پیشروی‌هایی داشته باشند.

اخیراً روسیه بخشی از نیروهای مرزی خود را برای تقویت عملیات حمله به خارکیف از مرز به خطوط مقدم منتقل کرده بود. کارشناسان نظامی می‌گویند مشخص نیست که اهداف نظامی اوکراین در این حمله دقیقاً چه اهدافی هستند اما این حمله سیگنالی به متحدان و حامیان بین‌المللی اوکراین بود که کی‌یف همچنان می‌تواند بجنگد و پیروزی‌هایی داشته باشد.

نیکو لانگ، رئیس پیشین ستاد کل نیروهای مسلح آلمان در شبکه اجتماعی ایکس نوشت: «همچنان اخبار اصلی پیرامون وضعیت حمله از زبان اوکراینی‌ها و از منابع اوکراینی منتشر می‌شود و اوکراین کنترل روایت حمله را در اختیار دارد اما به نظر نمی‌رسد که نیروهای اوکراینی بتوانند برای طولانی‌مدت بخشی از خاک روسیه را (هرچند کوچک) در کنترل خود نگه دارند.» به نوشته او، «اوکراین احتمالاً می‌خواهد وضعیت بهتری در مذاکرات داشته باشد و وضعیت نیروهای خود را در خطوط مقدم به‌ویژه در خارکیف بهبود بخشد.»

انگیزه‌های اوکراین برای ورود به خاک روسیه

کارشناسان نظامی دلایل سیاسی و نظامی متعددی را برای حمله غافلگیرانه اوکراین به خاک روسیه مطرح می‌کنند. برخی کارشناسان در داخل اوکراین مدعی هستند که کی‌یف می‌خواهد تا جایی که می‌تواند به پیشروی و اشغال خاک روسیه ادامه دهد تا بتواند جایگاه خود را در مذاکره احتمالی ارتقا داده و در ازای رها کردن مناطقی که اشغال کرده، زمین‌های خود را از روسیه پس بگیرد. به گفته آن‌ها، از نظر استراتژیک، چنین حملاتی می‌تواند فضایی را ایجاد کند که غیرنظامیان اوکراینی از حملات روس‌ها در امان بمانند.

حمله اوکراین به خاک روسیه همچنین می‌تواند باعث شود فرماندهان ارشد روس مجبور شوند بخشی از نیروهایشان را از خطوط مقدم فرابخوانند و تمرکز خود را بر بیرون راندن نیروهای اوکراین از مرزهای روسیه معطوف کنند. این موضوع می‌تواند توان مقاومت اوکراین در خطوط مقدم را به‌ویژه در شرق و شمال شرق این کشور افزایش دهد. روزنامه واشنگتن‌پست در تحلیلی پیرامون این حمله نوشته است: «حمله غافلگیرانه اوکراین طراحی شده است تا جنگ را به درون مرزهای روسیه بکشاند. درحالی‌که بسیاری از شهرها و روستاهای اوکراین ویران شده، روس‌ها تحت تأثیر مستقیم جنگ و تبعات آن قرار نگرفته‌اند و این حمله می‌تواند ویرانی‌هایی را برای آن‌ها به ارمغان بیاورد که با معنای واقعی جنگ آشنا شوند.»

نیویورک‌تایمز  نیز با اشاره به اینکه طی ماه‌های گذشته وضعیت جبهه‌های جنگ به نفع روسیه بوده و اوکراین مرتباً مجبور به عقب‌نشینی از مناطق مختلف در دونباس و خارکیف شده است، نوشت که این حمله می‌تواند روند پیشروی روسیه را متوقف کرده و شرایط جدیدی را در جبهه‌ها پدید بیاورد. یکی از مشاوران ارشد ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین، روز پنجشنبه گفت که حملات در مناطق مرزی باعث می‌شود روسیه این واقعیت را درک کند که جنگ به آرامی داخل خاک روسیه می‌شود. میخایلو پودولیاک همچنین گفت که موفقیت حمله به کورسک موقعیت کی‌یف در مذاکره احتمالی با مسکو را بهبود می‌بخشد.

براساس گزارش الجزیره، تحلیلگران می‌گویند این اقدام غیرمنتظره‌ترین تحول نظامی امسال است، اما اهمیت استراتژیک چندانی ندارد. ژنرال ایگور روماننکو، معاون سابق رئیس ستاد کل نیرو‌های مسلح اوکراین گفت: «نتایج نشان خواهد داد که این حمله خوب است یا بد». او افزود: «از نظر تاکتیکی، تدارکات و نیرو‌های ذخیره روسیه به خاطر این حمله منحرف می‌شوند.»

ناظر دیگری گفت که با وجود تلفات سنگین، این حمله ممکن است راه را برای یک حمله بزرگتر در این منطقه جنگلی و باتلاقی هموار سازد. نیکولای میتروخین، محقق دانشگاه برمن آلمان گفت: «تاکنون عملیات‌های شناسایی تا حدودی نتیجه‌بخش بوده‌اند». او افزود: «باید ببینیم چه می‌شود. اما اوایل آگوست مناسب‌ترین زمان برای پیشروی در زمین باتلاقی و بسیار صعب‌العبور است.» هرچند بیشتر کارشناسان و تحلیلگران اوکراینی و غربی نگاه مثبتی به این حمله دارند اما در واقعیت این حمله ریسک بزرگی برای اوکراین محسوب می‌شود.

نیروهای نظامی اوکراین از دو جنبه تجهیزات و نیروی انسانی دچار کمبود هستند و با اعزام نیروهای کمکی و تجهیزات از سوی روسیه به کورسک ممکن است ضمن تحمل شکست سخت و بازگشتن به مرزهای اوکراین، نیروی انسانی و تجهیزاتی را از دست بدهند که برای تداوم مقاومت آن‌ها در برابر حملات روسیه حیاتی به نظر می‌رسند. از سوی دیگر، ضعیف بودن دفاع روسیه در این مناطق و عدم پیش‌بینی حمله اوکراین که یک شکست بزرگ اطلاعاتی برای مسکو محسوب می‌شود، به معنای آن نیست که روسیه دیگر قادر به دفاع نخواهد بود بلکه مسکو احتمالاً با تغییر برخی اولویت‌ها می‌تواند این مناطق را از اوکراین پس بگیرد و این یعنی اوکراین نمی‌تواند این فشار بر روسیه را برای مدتی طولانی حفظ کند.

واکنش روسیه به حمله اوکراین

روس‌ها همزمان با اینکه تلاش داشتند اقدام اوکراین را یک اقدام تحریک‌آمیز و خطرناک معرفی کنند، می‌کوشیدند تا افکار عمومی در داخل روسیه را کنترل کرده و اجازه ندهند تصور شکست در داخل گسترش یابد. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در اولین واکنش به این حمله گفت که اوکراین حمله «گسترده و تحریک‌آمیزی» را آغاز کرده و در این حمله «با انواع مختلف سلاح‌ها، از جمله راکت، به ساختمان‌های غیرنظامی، خانه‌ها و آمبولانس‌ها شلیک می‌کند.»

اولین واکنش‌های مقام‌های نظامی روسیه به حمله اوکراین نیز از شوکه شدن آن‌ها حکایت داشت. والری گراسیموف، رئیس ستاد کل ارتش روسیه روز ۷ آگوست در جلسه‌ای با پوتین برای گزارش وضعیت ادعا کرد که «اوضاع تحت کنترل است». او گفت اوکراین در این حمله از ۱۰۰۰ سرباز استفاده کرده و نظامیان روسیه حملات آن‌ها را دفع کرده‌اند. با این حال، بسیاری باور دارند که ادعای گراسیموف چندان دقیق نیست. روز پنجشنبه، وزارت دفاع روسیه در بیانیه‌ای مدعی شد که پیشروی نیروهای اوکراینی در سودژا و کورنوو را متوقف کرده و تلاش‌ها برای رخنه کردن نیروهای اوکراینی در این منطقه خنثی شده است. با این وجود شرایط نشان می‌دهد که اوضاع چندان تحت کنترل نیست.

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه روز جمعه در نشست شورای امنیت ملی روسیه حاضر شد. ساعاتی پس از این نشست وزارت دفاع روسیه جمعه گفت که برای مقابله با حمله اوکراین به کورسک، نیروهای کمکی به این منطقه اعزام شدند. این نیروهای کمکی شامل چندین موشک‌انداز، توپخانه، تانک، و وسایل نقلیه سنگین است. الکسی اسمیرنوف، سرپرست فرمانداری کورسک نیز در شبکه پیام‌رسان تلگرام وضعیت عملیاتی در منطقه کورسک را «دشوار» توصیف کرد.

در همین حال، اوکراین می‌گوید که روز جمعه در اثر اصابت یک موشک روسی به مرکز خریدی در شرق منطقه «دونتسک» در این کشور دست‌کم ۱۰ تن کشته و ۳۵ نفر زخمی شدند. به گفته مقامات اوکراینی «این یک حمله هدفمند دیگر به یک مکان شلوغ، و اقدام تروریستی دیگر از سوی روسیه است.»

این وضعیت چه معنایی برای روسیه دارد؟

حمله اوکراین برای ایجاد اهرمی قوی برای فشار به روسیه بود و نقطه‌ضعف‌های زیاد ارتش روسیه و مواضع و استحکامات مرزی این کشور را آشکار ساخت اما این حمله نمی‌تواند در کوتاه‌مدت دستاورد ارضی قابل توجهی برای اوکراین داشته باشد. ماه‌هاست که در جبهه‌های جنگ در اوکراین روسیه در حال آفند و حمله برای پیشروی و تصرف مناطق بیشتر است و اوکراین با ضدحمله‌های کوچک و متوسط تلاش می‌کند مانع پیشروی روسیه شود. براساس پیش‌بینی مقام‌های اطلاعاتی اوکراین از جمله کیریلو بودانوف، رئیس اطلاعات نظامی اوکراین، حملات و وضعیت آفندی روسیه تا حدود ۲ ماه دیگر ادامه خواهد داشت.  ارزیابی کارشناسان نظامی هم نشان می‌دهد اوکراین نیروی انسانی و تجهیزات لازم برای یک ضدحمله بزرگ همانند آنچه در پاییز ۲۰۲۲ اتفاق افتاد، در اختیار ندارد.

تغییر بزرگ در سیاست غرب

حمله اوکراین و ابعاد گسترده آن که برای بسیاری از تحلیلگران شوکه‌کننده بود، از نظر ابعاد و اهداف به نظر نمی‌رسد که بتواند «تغییردهنده بازی» یا «Game Changer» باشد اما نشانه‌ای آشکار از تغییر سیاست غرب در قبال جنگ اوکراین است؛ تغییر سیاستی که می‌تواند به تشدید تنش‌ها میان مسکو و غرب منجر شود.

براساس گزارش منابع متعدد خبری از جمله واشنگتن‌پست و پولیتیکو، نیروهای اوکراینی در حمله اخیر خود به درون مرزهای روسیه از تجهیزات غربی از جمله خودروهای زرهی آمریکایی و آلمانی بهره برده‌اند.

آلمان از جمله کشورهای ناتو و حامی اوکراین است که در ابتدای جنگ از جمله مخالفان جدی استفاده از تجهیزات غربی برای حمله به خاک روسیه (چه حمله موشکی و چه حمله زمینی) به شمار می‌رفت اما به مرور زمان و با گسترده‌تر شدن ابعاد جنگ نظر خود را تغییر داد. این تغییر نظر ابتدا در صدور مجوز استفاده از موشک‌های دوربرد و حالا در عدم مخالفت با حمله زمینی اوکراین به خاک روسیه با استفاده از تجهیزات غربی نمود یافته است. وزارت امور خارجه آلمان روز پنجشنبه در پاسخ به سوال رسانه‌ها در خصوص حمله اخیر اوکراین به خاک روسیه در بیانیه‌ای اعلام کرد: «اوکراین حق دارد بر مبنای قوانین بین‌المللی از خود دفاع کند و این دفاع به خاک خود اوکراین محدود نمی‌شود.» سخنگوی وزارت دفاع آلمان نیز موضع مشابهی را اتخاذ کرد: «زمانی که آن‌ها می‌بینند به خاکشان حمله شده باید توانایی دفاع از خود را داشته باشند و اوکراین براساس قوانین بین‌المللی حق دارد از خود دفاع کند.» دولت ایالات متحده هم موضعی حمایتی نسبت به حمله اوکراین اتخاذ کرده است. کاخ سفید روز پنجشنبه در بیانیه‌ای گفت که عملیات اخیر را «استفاده قابل قبول از تجهیزات نظامی آمریکا برای حمله به داخل روسیه» ارزیابی می‌کند.

متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا در این خصوص اظهار کرد: «روسیه از منطقه کورسک حملات زیادی را علیه اوکراین انجام می‌داد و ایالات متحده از حق اوکراین برای دفاع از خود حمایت می‌کند. منطقه‌ای که امروز هدف عملیات اوکراین است، از جمله مناطقی بود که روسیه از آنجا حملات زیادی را علیه اوکراین انجام می‌داد.» روسیه پیشتر هشدار داده بود که حمله با تجهیزات غربی به خاک خود را دشمنی آشکار غرب علیه روسیه می‌داند. دمیتری مدودف، معاون شورای امنیت ملی روسیه روز پنجشنبه اقدام اخیر اوکراین را «یک نمایش از بقایای نیروهای رو به کاهش اوکراین برای اربابان خود به منظور دریافت پول و سلاح بیشتر» توصیف کرد.

او در کانال تلگرام خود نوشت: «ما یاد قربانیان حمله نئونازی‌ها به استان کورسک را گرامی می‌داریم. بعد از این حمله کی‌یف، روسیه می‌تواند و باید به خاک اوکراین برود. ما دیگر اکنون باید علنی بدون خجالت یا تعارفات دیپلماتیک درباره این موضوع صحبت کنیم. از الان به بعد عملیات نظامی روسیه باید ویژگی علنی و فراتر از مرزهای منطقه‌ای پیدا کند. این عملیات دیگر یک عملیات صرف برای بازپس‌گیری خاک رسمی ما و مجازات نازی‌ها نیست بلکه ما باید به خاک اوکراین برویم از اودسا تا کی‌یف. یکی از دلایل عملیات تروریستی اوکراین در کورسک نشان دادن باقی‌مانده قدرت تحلیل‌رفته آنها به اربابان خود برای دستیابی به پول و سلاح بیشتر است.»

رئیس‌جمهور پیشین روسیه همچنین به یک مقاله روزنامه بیلد آلمان واکنش نشان داد و به تهدید کشورهای غربی حامی اوکراین پرداخت: «روزنامه آلمانی بیلد مقاله‌ای انتقام‌جویانه را منتشر کرده که در آن با افتخار از بازگشت تانک‌های آلمانی به سرزمین روسیه خبر می‌دهد. مسکو هم هر کاری را برای بردن تانک‌های روسیه به میدان جمهوری برلین انجام خواهد داد.» اشاره رئیس‌جمهور سابق روسیه به فتح برلین توسط نیروهای متفقین از جمله شوروی در جنگ جهانی دوم است. بیلد روز جمعه گزارش داد اوکراین از زره‌پوش آلمانی در جنگ با روسیه استفاده می‌کند و نوشت که تانک‌های آلمانی به کورسک در روسیه بازگشته‌اند.

چند ماه قبل ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهوری روسیه به غرب هشدار داد که «اعضای ناتو در اروپا با پیشنهاد اجازه دادن به اوکراین برای استفاده از سلاح‌های غربی برای حمله به عمق خاک روسیه که قابلیت تبدیل شدن به درگیری جهانی را دارد، در حقیقت بازی با آتش است.» پوتین افزود: «سخت است پاسخ این سوال را بگوییم اما آیا آنها خواهان جنگ جهانی هستند؟ تشدید مداوم تنش می‌تواند عواقب جدی در بر داشته باشد. حال اگر این پیامدهای جدی در اروپا رخ دهد، آن وقت با توجه به برابری ما در تسلیحات استراتژیک [هسته‌ای]، ایالات متحده چگونه پاسخ خواهد داد؟ سخت است پاسخ این سوال را بگوییم اما آیا آنها خواهان جنگ جهانی هستند؟»

پوتین گفت که «حمله به خاک روسیه با تسلیحات دوربرد، به تجهیزات ماهواره‌ای، اطلاعات و کمک نظامی غرب نیاز دارد بنابراین غرب مستقیماً درگیر خواهد شد.» پوتین گفت: «این عاملی است که آنها باید قبل از صحبت در مورد حمله به عمق خاک روسیه در نظر داشته باشند.»

واکنش تحلیلگران و کارشناسان در روسیه این گونه است که به نظر می‌رسد در واکنش به این حمله روسیه در ابتدا توجه خود را به ضربه زدن به اوکراین از طریق بمباران مداوم و همچنین بیرون راندن نیروهای اوکراینی از خاک خود معطوف کند. سپس در زمانی که از امن بودن درون مرزهای خود اطمینان حاصل کرد، نسبت به پاسخگویی به این تنش‌زایی کشورهای غربی اقدام کند.