تهدید اقلیم و جنگ

این نهادها عوامل بسیاری را برای توضیح دلایل این افزایش ناامنی غذایی ذکر کرده‌اند؛ از جمله این عوامل و البته مهمترین آنها تغییرات اقلیم و جنگ است که به کمبود و افزایش قیمت محصولات کشاورزی و در نتیجه مواد غذایی منجر شده است. این دو عامل در مناطقی چون خاورمیانه دست به دست هم داده و شدت بحران‌های به‌وجود آمده را بیشتر کرده‌اند اما تنها نمی‌توان از تاثیر جنگ و تغییر اقلیم گفت.

بی‌ثباتی اقتصادی و سیاسی دیگر عاملی است که باعث شده بحران غذا در دنیا بیشتر از گذشته نمود داشته باشد. حال نگاه مختصری داریم به گزارش‌هایی که این نهادها در خصوص وضعیت قیمت‌های جهانی مواد غذایی و دلایل افزایش آنها منتشر کرده‌اند.  

گزارش مجمع جهانی اقتصاد WEF

مجمع جهانی اقتصاد در گزارش «ریسک‌های جهانی 2024» که در ماه ژانویه سال جاری منتشر شد، ریسک‌هایی که جهان با آن‌ها روبه‌روست را در 5 گروه اقتصادی، محیط‌زیستی، ژئوپلیتیکی، اجتماعی و فناوری قرار داده است. می‌توان گفت همه این 5 گروه به‌نوعی می‌توانند بر زنجیره تامین غذا و امنیت غذایی و نیز قیمت مواد غذایی تاثیر داشته باشند.

به‌طور خلاصه براساس این گزارش، در کوتاه‌مدت، یعنی بازه دو ساله، اطلاعات غلط، اقلیم نامساعد، قطبی‌سازی جوامع، حملات سایبری، درگیری‌های مسلحانه بین کشورها، فقدان فرصت‌های اقتصادی، تورم، مهاجرت‌های اجباری، رکود اقتصادی و آلودگی به ترتیب 10 ریسک بزرگی هستند که تا دو سال آینده دنیا را تهدید می‌کنند.

اما همین گزارش در بلندمدت، یعنی بازه 10ساله، 10 ریسک بزرگی را که تهدیدی برای دنیا هستند به شرح زیر طبقه‌بندی می‌کند: اقلیم نامساعد، تغییرات بحرانی در سیستم کره زمین، از بین‌رفتن تنوع زیستی و فروپاشی اکوسیستم، کمبود منابع طبیعی، اطلاعات غلط، پیامدهای نامطلوب فناوری‌های هوش مصنوعی، مهاجرت‌های اجباری، حملات سایبری، قطبی‌سازی جوامع و آلودگی. ما در این گزارش به دیگر تهدیداتی که مجمع جهانی اقتصاد به آنها اشاره کرده است، نمی‌پردازیم.

اما نگاهی اجمالی به همین 10 تهدید اول نشان می‌دهد که در بلندمدت چهار تهدید اول این طبقه‌بندی و نیز تهدید دهم به‌طور مستقیم قادر است امنیت غذایی مردم را در تمام دنیا و به‌ویژه کشورهای با درآمد پایین و ناپایدار از نظر اقتصادی و سیاسی در معرض خطر قرار دهند. از سویی تهدید مهاجرت‌های اجباری نیز می‌تواند به‌طور غیرمستقیم با تحت فشار قرار دادن جوامعی که جمعیت آنها به واسطه همین مهاجرت‌ها افزایش می‌یابند، بر قیمت مواد غذایی و در نتیجه امنیت غذایی تاثیر داشته باشد.

اطلاعات غلط و حملات سایبری نیز از این قاعده مستثنی نیستند. به‌عنوان مثال حملات سایبری به سیستم‌های تامین مواد غذایی یک کشور می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری بر زنجیره تامین غذای جهان وارد آورد. در ماه فوریه، مجمع جهانی اقتصاد هشدار داده بود که اقلیم نامساعد بر قیمت 5 محصول غذایی ویژه تاثیر مخربی خواهد داشت. این 5 محصول عبارتند از: سویا، روغن زیتون، برنج، سیب‌زمینی و کاکائو.

یکی از دلایلی که این نهاد برای افزایش قیمت این مواد غذایی عنوان کرده است، تغییرات شدید دما و تابستان فوق‌العاده گرم و خشک در اروپا، ایالات متحده و آسیا بوده که باعث برداشت ضعیف محصولات کشاورزی شده است. 

براساس گزارش بی‌بی‌سی‌جهانی، در ماه فوریه 2024، قیمت کاکائو در سطح جهانی به رکورد بالایی رسید، زیرا محصولات تولیدی غرب آفریقا، به‌ویژه غنا و ساحل عاج که از بزرگ‌ترین تولید‌کنندگان کاکائو در دنیا هستند، تحت تاثیر آب‌و‌هوای خشک و ال‌نینو بودند؛ در نتیجه هزینه مواد تشکیل‌دهنده شکلات دو برابر شد. تابستان گرم و طولانی در بسیاری از مناطق مدیترانه به درختان زیتون آسیب رساند و در نتیجه قیمت روغن زیتون به بالاترین حد خود رسید.

بین آوریل 2022 و مه 2023 میانگین دما در کشورهایی نظیر اسپانیا، یکی از تولیدکنندگان بزرگ روغن زیتون، 2/5 و گاه تا 4 درجه سانتی‌گراد بالاتر بود. بارندگی کم و کاهش ذخایر آب در این مناطق بر خسارات وارده افزود. تغییر اقلیم از ایتالیا تا هند بر کشاورزان برنج‌کار هم خسارات زیادی وارد کرده است.

ایتالیا حدود 5 درصد از برنج اتحادیه اروپا را تامین می‌کند اما در ماه مارس 2023 با دومین خشکسالی این کشور، تولید برنج کاهش یافت. در ژوئیه 2023 قیمت برنج در آسیا به بالاترین سطح خود در دو سال گذشته رسید و در هند باران‌های موسمی دیرهنگام به محصول برنج این کشور خسارت زد و باعث توقف صادرات برنج شد.

کمربند برنج کالیفرنیایی ایالات متحده هم در سال 2022 تحت تاثیر خشکسالی بود و برداشت محصول به نصف رسید. این خشکسالی خسارتی 7/3میلیون دلاری را به بار آورد و 5300 شغل را نابود کرد. در سال 2023، غرب میانه ایالات متحده بدترین خشکسالی خود را از سال 2012 تجربه کرد که بر تولید سویا تاثیر منفی گذاشت.

تخمین زده می‌شود سال گذشته 4/16 میلیارد بوشل سویا در ایالات متحده تولید شد که در مقایسه با سال قبل تقریباً 106 میلیون بوشل کاهش یافت. بوشل واحد اندازه‌گیری محصولات کشاورزی ا‌ست. خشکسالی در آرژانتین 27 درصد از حجم دانه‌های سویا کاست و این کشور برای سرپا نگه داشتن کارخانجات سویای خود مجبور به واردات سویا از پاراگوئه، بولیوی و برزیل شد.

بخش بزرگی از خوراک دام‌ها از سویا تامین می‌شود و کمبود سویا به کمبود گوشت منتهی می‌شود که خود باعث بالا رفتن قیمت محصولات گوشتی می‌شود.  اما بلومبرگ گزارش داد که باران‌های شدید در اروپا در پاییز 2023 باعث وارد آمدن خسارت به مزارع سیب‌زمینی و افزایش فساد این محصول شد. هلند، چهارمین تولید‌کننده بزرگ سیب‌زمینی در اروپا و بلژیک بیشترین آسیب را دیدند.

در نتیجه قیمت سیب‌زمینی در اروپا افزایش یافته و به بالاترین سطح خود در 14 سال گذشته سید. آب و هوای مرطوب اروپا به تولید چغندر قند این منطقه هم خسارت زده بود. این درحالی است که ناسا می‌گوید به دلیل شرایط اقلیمی نامطلوب احتمالاً تا سال 2030 تولید ذرت در دنیا تا 24 درصد کاهش یابد. آمارها می‌گویند کمتر از 4 درصد بودجه‌ای که در دنیا برای مقابله با اثرات نامطلوب تغییرات اقلیم در نظر گرفته شده، به کشاورزی و امنیت غذایی اختصاص یافته است.

گزارش فائو

 سازمان غذا و کشاورزی ملل متحد (فائو) شاخصی دارد به‌نام اف‌اف‌پی‌آی که به شاخص قیمت مواد غذایی مشهور است؛ این شاخص تغییر ماهانه قیمت‌های بین‌المللی سبدی از کالاهای غذایی، میانگین پنج شاخص قیمت گروه کالایی را اندازه می‌گیرد. اف‌اف‌پی‌آی در آوریل 2024 به 119/1 واحد رسید یعنی 0/3 واحد نسبت به ماه مارس افزایش داشت، زیرا شاخص قیمت گوشت و روغن نباتی و غلات افزایش یافته اما در شاخص قند و محصولات لبنی شاهد کاهش شاخص بودیم.

شاخص قیمت غلات فائو در آوریل به‌طور متوسط 111/2 واحد بود یعنی 0/3 واحد نسبت به مارس افزایش داشت اما 25 واحد کمتر از مقدار آوریل 2023 بود. میانگین قیمت جهانی گندم صادراتی در ماه آوریل پس از سه ماه متوالی کاهش، تثبیت شد. فشار صعودی قیمت ناشی بود از نگرانی‌ها در مورد شرایط نامطلوب محصولات که بر برداشت سال 2024 در بخش‌هایی از اتحادیه اروپا، فدراسیون روسیه و ایالات متحده آمریکا تاثیر گذاشته بود.

در مقابل قیمت‌های صادراتی ذرت در ماه آوریل افزایش یافت که عمدتاً تحت تاثیر تقاضای بالای واردات و نیز اختلالات لجستیکی به دلیل آسیب به زیرساخت‌های اوکراین و کاهش چشم‌انداز تولید در برزیل بود. قیمت جهانی جو نیز افزایش یافت درحالی‌که قیمت سورگوم (ذرت خوشه‌ای) در آوریل کاهش یافت. شاخص قیمت تمام انواع برنج‌های فائو (FAO All Rice Price Index)  1/8 درصد کاهش یافت.

شاخص قیمت روغن نباتی فائو به‌طور متوسط 130/9 واحد بود یعنی 0/3 واحد نسبت به ماه قبل رشد داشت و بالاترین میزان را در 13 ماه گذشته به ثبت رساند. این افزایش به‌دلیل قیمت‌های بالاتر روغن آفتابگردان و کلزاست اما قیمت‌های بین‌المللی روغن پالم در ماه آوریل روند کاهشی داشت که عمدتاً تحت تاثیر تولید فصلی بالا در کشورهای تولیدکننده بود.

قیمت جهانی سویا پس از یک بهبود کوتاه‌مدت در ماه آوریل کاهش یافت چون چشم‌انداز عرضه از آمریکای جنوبی بهبود داشت. در مقابل، قیمت‌های بین‌المللی روغن آفتابگردان و روغن کلزا به دلیل افزایش تقاضا و شرایط اقلیمی نامساعد اروپا، بالا رفت.

شاخص قیمت لبنیات فائو در ماه آوریل به‌طور متوسط 123/7 واحد بود که نسبت به ماه مارس افت ناچیز 0/3واحدی داشت. قیمت‌های بین‌المللی شیر خشک بدون چربی بیشترین کاهش را داشته که عمدتاً ناشی از تقاضای کم به‌ویژه در اروپای غربی بود.

قیمت جهانی پنیر اندکی کاهش یافت اما قیمت جهانی کره افزایش داشت. شاخص قیمت گوشت فائو در آوریل به‌طور متوسط 116/3 واحد بود که 1/9 واحد نسبت به ماه مارس افزایش داشت.

در ماه آوریل، قیمت‌های بین‌المللی گوشت طیور و گاو به دلیل تقاضای کشورهای خاورمیانه، افزایش یافت. قیمت گوشت گوسفند به دلیل انتظارات بازار برای کاهش فصلی عرضه در اقیانوسیه اندکی افزایش یافت.

شاخص قیمت شکر فائو در آوریل به‌طور متوسط 127/5 واحد بود یعنی 5/9 واحد کاهش نسبت به ماه مارس. کاهش قیمت جهانی شکر بیشتر به بهبود چشم‌انداز عرضه جهانی به‌ویژه به دلیل تولید بیش از پیش‌بینی‌های قبلی در هند و تایلند مربوط می‌شود.

بهبود بارندگی در برزیل در اواخر مارس و اوایل آوریل، پس از یک دوره طولانی شرایط اقلیمی خشک، نگرانی‌ از کاهش عرضه را تخفیف داد. البته تضعیف ارزش رئال برزیل در برابر دلار آمریکا و نیز افزایش قیمت بین‌المللی نفت خام و اتانول در برزیل باعث کاهش قیمت جهانی شکر شد.

گزارش بانک جهانی

در 11 آوریل امسال بانک جهانی گزارش خود را با عنوان «امنیت غذایی» به‌روزرسانی کرد. در این گزارش آمده که نسبت به 28 ماه مارس که گزارش قبلی منتشر شده بود، شاخص قیمت محصولات کشاورزی نزدیک به 3 درصد افزایش یافته است.

این گزارش تاکید دارد که تورم داخلی قیمت‌های مواد غذایی در کشورهای با درآمد کم و متوسط همچنان بالاست.

از سویی مصرف غذاهای فرآوری‌شده ناسالم مانند نودل‌ها و نوشابه‌های گازدار شایع‌تر و امکان دسترسی به آنها بیشتر شده است.

این گزارش می‌گوید نسبت به گزارش ماه مارس، در میان غلات قیمت ذرت و برنج یک درصد کاهش داشت درحالی‌که قیمت گندم 3 درصد افزایش یافت. قیمت ذرت نسبت به مدت مشابه سال قبل 34 درصد و قیمت گندم 17 درصد و قیمت برنج 25 درصد کاهش یافته است. در مقایسه با ژانویه 2020، قیمت ذرت 13 درصد، گندم 1 درصد و قیمت برنج 48 درصد بیشتر است.

براساس این گزارش تورم قیمت مواد غذایی داخلی که به‌صورت شاخص قیمت مصرف‌کننده CPI در یک کشور اندازه‌گیری می‌شود همچنان بالاست. داده‌های در دسترس تورم قیمت مواد غذایی از ماه دسامبر 2023 تا مارس 2024، در بسیاری از کشورهای با درآمد پایین و متوسط نشان از تورم بالا دارد؛ بر این اساس تورم این بخش در 57/1 درصد کشورهای با درآمد کم، در 63/8 درصد کشورهای با درآمد متوسط پایین، در 36 درصد کشورهای با درآمد متوسط بالا و در 21/8درصد کشورهای با درآمد بالا بیش از 5 درصد است.

در شرایط واقعی در 55/4درصد از 166 کشوری که شاخص‌های CPI مواد غذایی و شاخص‌های CPI کلی در دسترس هستند، تورم قیمت مواد غذایی از تورم کلی بیشتر بود. در زمان انتشار گزارش بانک جهانی 10 کشور با بالاترین تورم قیمت مواد غذایی (که اطلاعات آنها بین دسامبر 2023 و مارس 2024 در دسترس بود) آرژانتین، لبنان، زیمبابوه، ترکیه، ونزوئلا، میانمار، سیرالئون، مصر، سرزمین‌های فلسطین و مالاوی بوده‌اند.

به‌طور خلاصه براساس گزارش «امنیت غذایی بانک جهانی» آب‌وهوای نامناسب زمستانی در اتحادیه اروپا به محصولات گندم آسیب رسانده، در بریتانیا بارندگی بیش از حد احتمال آسیب به محصولات را بیشتر کرده، زمستان ملایم و بارندگی فراوان در ترکیه افزایش محصول به همراه داشته، گرمای هوا در فوریه و مارس اوکراین و جنگ در این کشور تهدیدی علیه تولید محصولات زراعی به‌وجود آورده، شرایط گندم زمستانه در روسیه پایدار است، در چین کشت بهاره گندم در شرایط مساعد است و در هند، کانادا و ایالات متحده چشم‌انداز مثبتی برای گندم وجود دارد.

در برزیل خشکسالی میزان برداشت ذرت را کاهش داده و در آرژانتین بارندگی‌ها به محصولات آسیب رسانده است. کاشت برنج در هند، چین، برزیل، ایالات متحده و بنگلادش شرایط مطلوبی دارد اما در اندونزی و ویتنام و فیلیپین نه.

گزارش سیستم اطلاعات بازار کشاورزی AMIS

آخرین گزارش سیستم اطلاعات بازار کشاورزی که سالی 10 بار منتشر می‌شود، مربوط به ماه مه است. براساس این گزارش برداشت ذرت و سویا در نیمکره جنوبی در حال انجام است، اما کمبود باران در اوایل فصل و دمای بالا باعث محدودیت‌هایی در محصول‌دهی مزارع شده است. در نیمکره شمالی محصولات زمستانه نیز تحت تاثیر بارندگی ناکافی بوده‌اند، درحالی‌که کاشت بهاره همچنان ادامه دارد.

در سطح جهانی، دمای بی‌سابقه از نیمه دوم سال 2023 نشان‌دهنده اثرات شدید یک ال‌نینوی قوی در 2024-2023 و تغییرات اقلیمی مؤثر بر کشاورزی است. ال‌نینو یکی از چرخه‌های مشهور اقلیمی جهان است که هر ۲ تا ۷ سال یک‌بار باعث ایجاد ناهنجاری‌های بزرگی در آب‌وهوای سراسر کره زمین می‌شود. از جمله این ناهنجاری‌ها می‌توان به سیلاب‌های ناگهانی، خشکسالی، قحطی و اپیدمی اشاره کرد.  افزایش شدید دما به احتمال زیاد در طول سال 2024 ادامه خواهد داشت و بر توسعه محصولات کشاورزی تاثیر منفی خواهد داشت و احتمالاً پتانسیل عملکرد کشت را محدود می‌کند.

درحالی‌که دمای جهانی هر بار رکوردهای تازه‌ای به ثبت می‌رساند، تاثیر بازگشت احتمالی لانینا بر تولیدات کشاورزی نامشخص است. لانینا یک الگوی اقلیمی پیچیده است که هر چند سال یک بار در نتیجه تغییرات دمایی در نوار استوایی اقیانوس آرام رخ می‌دهد. این پدیده زمانی رخ می‌دهد که بادهای قوی در سطح اقیانوس آب گرم را از آمریکای جنوبی دور کرده و در سراسر اقیانوس آرام به سمت شرق می‌برند. رویدادهای لانینا از نظر تاریخی منجر به کاهش عملکرد دانه سویا نسبت به میانگین جهانی و افزایش عملکرد محصول برنج از متوسط عملکرد جهانی می‌شود.

به‌طور خلاصه، گزارش AMIS در خصوص چند محصول مهم زراعی چنین می‌نویسد:

در بخش گندم، گزارش AMIS براساس شاخص بنیادی (MMFI) است. این شاخص یک شاخص یکپارچه است که اگر بالا برود به معنی این است که وضعیت جهانی گندم خوب است. در گزارش AMIS آمده که تولید گندم براساس همین شاخص MMFI در سال 2023 تا حدی افزایش یافت، اما همچنان 2/3 درصد کمتر از تولید سال 2022 بود چون تولید در استرالیا، قزاقستان و فدراسیون روسیه کاهش یافته بود.

در کنار آن مصرف گندم در سال 2024-2023 کاهش یافته اما همچنان 1/9 درصد بالاتر از سطح 2023-2022 باقی مانده است که عمدتاً ناشی از رشد مصرف بالا به‌عنوان خوراک است. تجارت گندم در سال 2024-2023 با افزایش حجم صادرات مورد انتظار از صادرکنندگان غیرسنتی و نیز با تقاضای وارداتی قوی از افغانستان، مصر و اتحادیه اروپا افزایش یافت.

تولید ذرت در سال 2023 در اوکراین و چند کشور آفریقایی به‌طور جزئی افزایش یافت و اکنون 5/5 درصد بالاتر از سطح سال 2022 باقی مانده است. مصرف ذرت در سال‌های 2024-2023 با افزایش مصرف خوراک در آمریکای شمالی بیشتر شد و به 1/9 درصد بالاتر از سطح 2023-2022 رساند.

تجارت ذرت در 2024-2023 تقریباً 3/2 درصد بالاتر از سطح 2023-2022 بود؛ دلیل آن واردات ذرت توسط چین و تا حدی کمتر مکزیک و عربستان سعودی همراه با فروش بیشتر از سوی آرژانتین، برزیل و ایالات متحده است.

تولید برنج در سال‌های 2024-2023 عمدتاً به دلیل افزایش تولید پاکستان و میانمار افزایش یافت. مصرف برنج در سال‌های 2024-2023 بیشتر شد، زیرا مصرف در آسیا بالا رفت. با این وجود در سطح جهانی مصرف همچنان در حال کاهش است.

تجارت برنج در سال 2024 تحت تاثیر واردات اندک چین، نیجریه و سریلانکا و افزایش واردات بنگلادش و ویتنام تغییر چندانی نیافت.

تولید سویا در سال‌های 2024-2023 به دلیل افزایش تولید آرژانتین، پاراگوئه و فدراسیون روسیه کمی افزایش یافت. مصرف سویا در سال 2024-2023  در آرژانتین و چین کاهش و در ایالات متحده و تعدادی از کشورهای آفریقایی و آسیایی اندکی افزایش یافت. تجارت سویا در سال 2024-2023  به میزان اندکی افزایش یافت که بیشتر به‌دلیل واردات بیشتر چین و صادرات بالای آرژانتین بود.

به‌طور خلاصه براساس این گزارش، قیمت‌های آتی گندم به بالاترین حد خود در دو ماه گذشته رسیده و بیشترین رشد را از ماه ژوئیه 2023 تجربه کرده‌اند. ادامه تنش‌ها در دریای سیاه یکی از عمده‌ترین دلایل این افزایش قیمت‌ها بوده است. معاملات آتی ذرت و سویا نیز به دلیل کاهش قیمت نفت، تقاضای پایین چین برای محصولات آمریکایی، دلار قوی آمریکا و جایگزین‌های رقابتی اوکراین و برزیل تقریباً ثابت بودند.

گزارش سازمان بین‌المللی امدادرسانی آکسفام

سازمان بین‌المللی امدادرسانی آکسفام در جدیدترین گزارش خود نسبت به بحران جهانی غذا در دنیا هشدار داده است. این گزارش که 24 آوریل امسال منتشر شد، می‌گوید 281.6 میلیون نفر در 59 کشور جهان از «گرسنگی حاد» رنج می‌برند. این تعداد نسبت به سال گذشته افزایشی برابر با 24 میلیون نفر را نشان می‌دهد.

براساس همین گزارش تعداد افرادی که در آستانه قحطی قرار دارند از سال گذشته تقریباً دو برابر شده است. اکثر این افراد از ساکنان غزه هستند.  «گزارش جهانی برای بحران‌های غذایی (GRFC) 2024» هم که توسط «شبکه اطلاعات امنیت غذایی» منتشر می‌شود، می‌گوید در سال 2023 بیش از 705 هزار نفر در 5 کشور جهان با فاجعه غذایی مواجه بودند که نسبت به سال 2022 دو برابر شده است.

اما براساس همین گزارش از اواخر سال 2023 تشدید خصومت‌ها در نوار غزه شدیدترین بحران در سال‌های اخیر را ایجاد کرده و کل جمعیت 2/2 میلیون نفری این منطقه را  با سطح بالایی از «ناامنی حاد غذایی» مواجه کرده است. نیمی از جمعیت «ناامنی حاد فاجعه‌بار غذایی» را تجربه می‌کنند.

گزارش «طبقه‌بندی مرحله یکپارچه امنیت غذایی (IPC)»  کمیته بررسی قحطی (FRC) بر این باور است که در صورت عدم توقف فوری خصومت‌ها در غزه و عدم دسترسی به خدمات ضروری، وقوع قحطی تا پایان ماه مه 2024 در این منطقه غیرممکن نیست.

همین نهاد در گزارشی که اخیراً منتشر کرده است می‌گوید بحران‌های غذایی در سال 2023 در مناطقی که در آنها درگیری دیده می‌شود، به‌ویژه فلسطین (نوار غزه) و سودان، به‌طرز نگران‌کننده‌ای تشدید شد و در این میان نوار غزه شدیدترین بحران غذایی را در طول تاریخ جمع‌آوری اطلاعات این نهاد تجربه می‌کند.

و بر همین اساس با داده‌های قابل مقایسه بین سال‌های 2022 تا 2023، ناامنی حاد غذایی در 12 کشور وخیم‌تر شد و 13.5 میلیون نفر عمدتاً در سودان به کمک‌های فوری نیاز داشتند.

 عکس: Bloomberg