سایه جنگ غزه بر خانه همسایه
از آغاز جنگ اسرائیل در غزه، هزاران نفر از معترضان در خیابان‌های اردن به‌ویژه مقابل سفارت اسرائیل در امان، پایتخت این کشور جمع شده‌اند. تصاویری که از خشم عمومی به‌همراه شعله‌های آتش در کوچه‌ها مخابره شده، حامل پیامی از سوی جمعیتی است که از آنچه در همسایگی‌اش اتفاق می‌افتد، به خشم آمده‌اند.
درحالی‌که تعداد معترضان در طول جنگ غزه کم و زیاد شده، عملیات نظامی اخیر اسرائیل در بیمارستان الشفاء و حمله به‌تاخیرافتاده به رفح جمعیت بالایی از اردنی‌ها را برافروخته کرده است. معترضان درخواست‌های متفاوتی دارند اما یکی از محققان اردنی که اخبار مربوط به تظاهرات را دنبال می‌کند، به الجزیره می‌گوید چندین درخواست اصلی وجود دارد که شامل تعلیق عادی‌سازی روابط با اسرائیل، بازنگری در روابط با آمریکا، لغو دیگر توافق‌ها در حوزه انرژی، گاز و تجارت با اسرائیل است. اردن و اسرائیل به‌منظور عادی‌سازی روابط و برقراری صلح، پیمان «وادی‌عربه» را در سال 1994 امضا کردند. در این میان آمریکا و اردن توافقی امضا کرده‌اند که درآمد خالص سالانه یک میلیارد و 450 میلیون دلاری پادشاهی هاشمی را تا پایان سال مالی 2029 در قالب کمک‌های نظامی و اقتصادی در پی خواهد داشت.
جنگ غزه به اردن مربوط است
نیروهای امنیتی اردن برای مقابله با معترضان بارها از زور استفاده کرده‌اند و رهبران این اعتراضات در سراسر جامعه را که شامل سیاستمداران، روزنامه‌نگاران و مسئولین اتحادیه‌ها می‌شود، بازداشت کرده‌اند. این اقدام‌ها انتقادهای بسیاری را از سوی گروه‌های حقوق بشری به‌همراه داشته است. به گزارش مؤسسه میدل‌ایست‌آی، مقامات اردنی معترضان را سرکوب می‌کنند؛ در عین حال بر نقش حماس در شروع این اعتراضات تاکید دارند. هزاران نفر روزانه در ماه رمضان مقابل سفارت اسرائیل در امان اعتراض کرده و خواستار تعطیلی این سفارت و توقف عادی‌سازی روابط با اسرائیل در پاسخ به جنایات در غزه شده‌اند. با وجود خروج سفیر اسرائیل در ماه اکتبر از اردن و فراخوانده شدن سفیر اردن در اعتراض به جنگ اسرائیل در غزه، این سفارت هیچ مسئولیت دیپلماتیکی ندارد.
مقامات اردنی از حجم بالای اعتراضات در ماه رمضان که تعداد شرکت‌کنندگان آنها به‌طور میانگین بین 6هزار تا 10هزار نفر است، نگران شده‌اند. آنها روزنامه‌نگاران و مقامات پیشین رهبران حماس، به‌ویژه خالد مشعل را مورد حمله قرار داده و جنبش اخوان‌المسلمین را به تلاش برای هرج و مرج در اردن متهم می‌کنند. رئیس اداره امنیت عمومی اردن در بیانیه‌ای اعلام کرد که نیروهایش با شرکت‌کنندگان در مراسم یادبودی که ماه‌های گذشته برگزار شده با دیسیپلین حداکثری رفتار کرده‌اند اما با این وجود برخی از معترضان بر «آزار و اذیت مستقیم تعدادی از افرادی که دستگیر شده بودند» اصرار می‌کنند.
مقامات اردنی تلاش کرده‌اند تا نفوذی‌ها یا ارواح را مقصر ناآرامی با معترضان بدانند. اما این اعتراضات با بخش گسترده‌ای از جامعه‌ای که هم شامل اردنی‌ها و هم فلسطینی‌ها می‌شود، همخوانی داشته است. سیمح المایتاح، وزیر اطلاعات سابق جنبش حماس در خارج از این کشور را متهم کرد که با اخوان‌المسلمین در اردن همکاری می‌کند تا اهداف سیاسی حماس را پیش ببرد.
المایتاح در گفت‌وگو با میدل‌ایست‌آی می‌گوید: «حماس می‌خواهد پیامی برای ما بفرستد که می‌تواند بر خیابان‌های اردن تاثیر بگذارد و آن را هدایت کند.» به گفته مهند مبیضین، سخنگوی دولت، اردن مشکلی با معترضان ندارد اما نگران شعارهایی است که در حمایت از حماس سرداده می‌شود: «مسئولیت نیروهای امنیتی اردن حفاظت از معترضان و تضمین امنیت آنهاست اما مشکل، آن عده‌ای هستند که به امنیت ملی آسیب می‌زنند و شعارهای غیرقابل قبولی سر می‌دهند.» اخوان‌المسلمین در اردن این اتهامات را رد کرده است. مراد عدیله، دبیرکل جبهه عمل اسلامی، حزب مرتبط با اخوان‌المسلمین می‌گوید: «هیچ‌گونه منافع حزبی به‌خصوصی در این اعتراضات وجود ندارد، این اعتراضات نماینده تمام اقشار جامعه اردنی است و از مقاومت فلسطینی‌ها حمایت می‌کند.» عدیله می‌گوید: «روابط مردم اردن با مسئله فلسطین با هر گونه کشور عربی دیگر متفاوت است چون از نظر جغرافیایی و جمعیتی با مردم فلسطین مرتبط‌اند.»
عماد حارب، مدیر تحقیقات در اندیشکده مرکز عربی واشنگتن‌دی‌سی می‌گوید: «این اعتراضات ادامه‌دار شده چون آنچه در غزه اتفاق می‌افتد بیشتر یک مسئله اردنی است.» حارب در ادامه می‌گوید: «ما درباره کشوری صحبت می‌کنیم که دارای دست‌کم 2 میلیون نفر فلسطینی است که در اردن زندگی می‌کنند و تابعیت اردنی دارند اما همچنان با کشور قدیمی خود در ارتباط هستند و خیلی هم به کشور قدیمی خود اهمیت می‌دهند.» به گفته یکی از محققان، اعتراضات اردنی‌ها حالت عادی ندارد، بدون مجوز است و سازماندهی کردن آنها کار آسانی نیست اما چون مسئله فلسطین است، جمعیت بسیاری حضور پیدا می‌کنند.
از اکتبر امسال اعتراضات در حمایت از فلسطین در سراسر کشورهای عربی رواج پیدا کرد اما اعتراضات در امان نسبت به کشورهای دیگر سروصدای بیشتری داشته و به‌دلیل حجم بالا و سرپیچی از فرمان نیروهای امنیتی برای محدودکردن‌شان توجه‌های بسیاری را به خود جلب کرده است. حتی قبل از هفتم اکتبر 2023، مقامات اردن با فشار قابل‌توجهی روبه‌رو بودند. نرخ بیکاری در سراسر پادشاهی هاشمی به تقریباً 22درصد رسیده بود. نظرسنجی عرب بارومتر نشان می‌دهد که 63درصد از اردنی‌های 18 تا 29 سال به‌دلیل مشکلات اقتصادی به مهاجرت فکر می‌کنند؛ آماری که از لبنان ورشکسته و عراق جنگ‌زده بالاتر است.
به‌گزارش اندیشکده شورای آتلانتیک، در جبهه سیاسی، سال 2021 پادشاه عبدالله برادر ناتنی خود، حمزه را به توطئه «فتنه‌جویانه» با باسم عوض‌الله، رئیس پیشین سلطنت متهم کرد. مقامات اردن برای مجازات، حمزه را در حبس خانگی قرار دادند. در تلاش برای سرکوب نارضایتی مردمی، پادشاهی اردن طرح اصلاحات سیاسی را آغاز کرد. با این حال کنشگران نشانه‌های کمی را از پیشرفت دموکراتیک مشاهده کردند. سال 2023، سازمان مردم‌نهاد «خانه آزادی»، پادشاهی هاشمی را غیرآزاد نامید که پایین‌ترین رتبه‌بندی آن است. ملک عبدالله بر سیستم سیاسی احاطه دارد و برای انتصاب وزرا، سناتورها و رهبران نظامی، قدرت و اختیار دارد.
جنگ غزه به نگرانی‌های دولت اردن اضافه کرد. پادشاهی هاشمی در پاییز 2023 شاهد سقوط قابل‌توجهی در صنعت گردشگری خود بود که به اقتصاد ضعیف آن آسیب‌های بیشتری وارد کرد. با توجه به جمعیت حداکثر 50 تا 60درصدی فلسطینی‌تبارهای اردنی و ملکه رانیا که خود در کویت از پدر و مادر فلسطینی به‌دنیا آمده، از اینکه اردنی‌ها مخالفت خود را با کمپین نظامی اسرائیل در غزه نشان می‌دهند، نباید غافلگیر شد. نظرسنجی دانشگاه اردن به این نتیجه رسیده که 66درصد از اردنی‌ها از حملات هفتم اکتبر که منجر به کشته شدن 1200 اسرائیلی شده، حمایت می‌کنند. با افزایش آمار مرگ و میر در غزه، اردنی‌ها برای نشان دادن خشم خود به خیابان‌ها آمدند. در 20 اکتبر 2023، رویترز گزارش داد که هزاران اردنی در امان شعار دادند: «ای حماس، آنها را با موشک‌های قسام بزن... بمب‌گذاران انتحاری را به تل‌آویو بیار.»
مقامات اردنی از این اعتراضات بزرگ خشنود نبودند. به گفته سازمان عفو بین‌الملل دست‌کم یک هزار نفر در دوران اعتراضات در ماه نوامبر و اکتبر 2023 دستگیر شدند. نیروهای امنیتی اردن می‌گویند برخی از معترضان در آتش‌افروزی دست داشته‌اند. در عین حال، کنشگران انتقادات عمومی از موضع پادشاهی هاشمی درباره غزه را دلیل اصلی بازداشت‌ها می‌دانند. پس از سرکوب اعتراضات 2020 که در حمایت از دستمزد معلمان برگزار شده بود، دیگر غافلگیرانه نیست که دولت احساس کند برخی از این اعتراضات درباره غزه تهدیدکننده بودند.
به گزارش نیوزویک، نیروهای داخلی و خارجی روی خشم عمومی برای ترویج اهداف اساسی خود سرمایه‌گذاری کرده‌اند و باعث شده‌اند فشار بی‌سابقه‌ای سراسر پادشاهی اردن را فرا بگیرد که ممکن است از درخواست همبستگی با فلسطینی‌ها به رویدادی ناگوارتر تبدیل شود. سعود شرافت، سرتیپ بازنشسته و مدیرکل اطلاعات اردن و عضو پیشین شورای سیاست ملی به نیوزویک می‌گوید: «تمام جنبه‌های زندگی در اردن در نتیجه جنگ غزه تحت تاثیر قرار گرفته است.»
او هشدار داد که این موضوع به‌ویژه در مورد امنیت ملی اردن که اغلب تبلیغ می‌شود، صادق است که حالا با خطرات واقعی روبه‌رو شده، به‌خصوص اگر جنگ در غزه ادامه یابد و دامنه آن گسترش پیدا کند. به گفته شرافت، اعتراضات در اردن از هفته گذشته «تغییر کیفی» داشته است. معترضان با نیروهای امنیتی درگیر شدند و تهدید کردند که به سفارت اسرائیل حمله می‌کنند. آغاز روابط دیپلماتیک اردن با اسرائیل در بحبوحه پیمان ادامه‌دار اسلو که وعده صلح پایدار را به اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها داده بود، به سه دهه پیش برمی‌گردد.
همانطور که توافقنامه‌های اسلو که زمانی مورد استقبال قرار می‌گرفت، به‌دلیل شکست در رسیدگی به درگیری طولانی‌مدت در طی سال‌ها مورد بررسی قرار گرفته، با این حال پیمان صلح اسرائیل و اردن هم از سوی منتقدان داخل پادشاهی مورد هدف قرار گرفته است. در میان این گروه، اخوان‌المسلمین قرار دارد که جنبش حماس در غزه در سال‌های 1980 از دل آن ظهور کرد. شرافت اشاره می‌کند که حامیان جنبش اسلامی بین‌المللی، که حزب جبهه عمل اسلامی آن را نمایندگی می‌کند، خواستار لغو این پیمان و حتی خواستار بازگشایی مرزهای مشترک با اسرائیل و بسته شدن پایگاه‌های آمریکایی در اردن بوده‌اند.
برخی از این تظاهرات‌ها به‌صراحت از سوی حماس مورد حمایت قرار گرفته که رهبران آن از جمله خالد مشعل، مقام ارشد سیاسی و محمد ضیف، فرمانده گردان‌های قسام، مستقیماً از اردنی‌ها و دیگر مردم غرب خواسته‌اند تا در واکنش به درگیری در غزه در خیابان‌ها بسیج شوند. شرافت خاطرنشان کرد که علاوه بر هدایت اعتراضات از سوی اخوان‌المسلمین، خشم اردنی‌ها نمایشی احساسی و خودجوش انسانی از خشم عمومی نسبت به اقدامات اسرائیل در غزه و سرزمین‌های اشغالی است. شرافت تاکید می‌کند چندین حزب ملی‌گرا و چپ، رهبران اپوزیسیون و کهنه‌کاران نظامی هم در شکل‌گیری این اعتراضات نقش داشته‌اند.
شرافت می‌گوید: «تمام‌شان اساساً مخالف رژیم اردن و ساختار سلطنتی‌اند. این آنها هستند که در حال حاضر به بهانه سهل‌انگاری در حمایت از مردم فلسطین در غزه، تشدید اعتراضات و افراط‌گرایی در مطالبات خیابانی را ترویج می‌کنند. به گفته شرافت جنگ غزه فرصتی را برای تمام نیروهای اپوزیسیون ایجاد کرد تا صدای خود را علیه کشور بلند کنند.» محمد ابو رومان، وزیر سابق جوانان که حالا محقق مرکز مطالعات استراتژیک در امان است هم به ائتلاف گسترده‌ای از گروه‌ها، از اسلام‌گراها گرفته تا چپ‌ها اشاره می‌کند که حالا در حال ورود به نزاع سیاسی بر سر جنگ در غزه هستند. ابو رومان به نیوزویک می‌گوید، اردنی‌ها سابقه حضور در خیابان‌ها را دارند اما تظاهرات کنونی به سطح بی‌سابقه‌ای رسیده است.
هیچ گزینه جایگزینی وجود ندارد
ابو رومان جغرافیا را یکی از عوامل اصلی مستعد بودن اردن در برابر بحران غزه می‌داند. او می‌گوید: «اردن در قلب منطقه واقع شده. هر گونه لرزش مثل زلزله‌ای که در غزه اتفاق افتاد، به اردن آسیب می‌رساند.»
عامل دوم جمعیت است. بیش از نیمی از جمعیت اردن یعنی نزدیک به 11 میلیون و 300 هزار نفر تابعیت فلسطینی دارند و بیشتر آنها تابعیت اردنی دریافت کرده‌اند. اردن همچنین میزبان حدود 2 میلیون فلسطینی در کمپ‌های پناهندگان است اما رهبری اردن قاطعانه اعلام کرده که موج جدید پناهجویان را در نتیجه جنگ جاری در غزه یا شهرک‌سازی رو به رشد فلسطینی‌ها در کرانه باختری رود اردن که با اردن هم‌مرز است، نمی‌پذیرد. ابو رومان خاطرنشان کرد که در اردن نگرانی تاریخی در مورد موجودیت اهداف اسرائیلی‌ها برای انتقال یا جابه‌جایی اجباری جمعیت فلسطینی‌ها وجود دارد.
در دهه‌های گذشته، جدی‌ترین تهدید برای خاندان سلطنتی حاکم ناشی از قیام مسلحانه‌ای بود که از سوی شبه‌نظامیان فلسطینی که به اردن منتقل شده بودند، صورت گرفت. در بحبوحه تشدید تنش‌ها، در سپتامبر 1970 که به «سپتامبر سیاه» شناخته می‌شود، سازمان آزادی‌بخش فلسطین که جانشینان آن، حالا رهبری تشکیلات خودگران ملی فلسطین را رهبری می‌کنند، تلاشی را برای سرنگونی سلطنت آغاز کردند. آنها در نهایت شکست خورده، از اردن اخراج و به لبنان فرستاده شدند و به‌عنوان پیش‌درآمدی برای جنگ داخلی در این کشور که فقط چند سال بعد آغاز شد، عمل کردند.
درحالی‌که گروه‌های شبه‌نظامی اسلامگرا مثل القاعده و دولت اسلامی (داعش) از آن سال‌ها تلاش کردند تا بی‌ثباتی را به موفقیت‌های کوچک تبدیل کنند، اردن منشأ تهدید بزرگتر امروزی خود را از سوی اسرائیل و احتمالاً ایالات متحده می‌داند. آنچه به اصطلاح «معامله قرن» نامیده می‌شود، در اوایل سال 2020 توسط دونالد ترامپ، رئیسجمهوری وقت ایالات متحده رونمایی شد و مورد استقبال بنیامین نتانیاهو، نخست‌وزیر اسرائیل قرار گرفت. این معامله نگرانی‌ها را از تلاش جدید برای جایگزینی تشکیل یک کشور مستقل فلسطینی عملاً با سوق دادن فلسطینی‌ها به اردن افزایش داد.
جو بایدن هم از توافقنامه ابراهیمِ ترامپ استقبال کرد؛ توافقنامه‌ای که 4 کشور عربی دیگر، امارات متحده عربی، بحرین، سودان و مراکش، پس از مصر و اردن روابط دیپلماتیک خود را با اسرائیل دنبال کنند اما او چارچوب معامله قرن را تا حد زیادی رد کرد. تقویت رابطه دولت بایدن با اردن در بحبوحه سرد شدن روابط آمریکا با پادشاهی بانفوذ عربستان سعودی، شکل گرفت.
حالا که ترامپ دوباره برای ریاست‌جمهوری رقابت می‌کند و نتانیاهو آشکارا ایده راه‌حل دوکشوری را برای اسرائیلی‌ها و فلسطینی‌ها رد می‌کند، به گفته ابو رومان، اردن شاهد شکل‌گیری حلقه‌های سیاسی‌ای در داخل این کشور بود که نگرانی‌هایی را نسبت به تلاش‌های مجدد احتمالی برای استقرار رژیم جایگزین برای فلسطینی‌ها در اردن افزایش داده است. سناریوی بازگشت ترامپ به کاخ سفید، کابوسی برای اردن است؛ چون این به‌معنای بازنگری در «معامله قرن»، صلح منطقه‌ای، فشار بر اردن برای قبول مواضع درباره مسائلی که اردن پیشتر از پذیرش آنها امتناع کرده بود، است. ابو رومان می‌گوید: «بر این اساس، فکر می‌کنم اولین نگرانی ملک عبدالله دوم و اردن این است که فردای جنگ چه خواهد شد.»
خطوط قرمز
با اینکه نگرانی‌ها از افراطی‌گری در میان جوانان ناراضی رو به افزایش است، انتقاد مستقیم از ملک عبدالله دوم به‌ندرت دیده می‌شود. خلیل سایه، یکی از بنیانگذاران و رئیس ابتکار آگورا که دموکراسی مبتنی بر قانون اساسی را در خاورمیانه ترویج می‌کند، به نیوزویک می‌گوید: «تا الان، معترضان از دولت، سیاست‌هایش و روابط با اسرائیل انتقاد کرده‌اند اما از هرگونه انتقادی نسبت به پادشاهی اجتناب کرده‌اند که منطقی هم به‌نظر می‌رسد؛ چون این خط قرمزی برای حتی سرکوب بیشتر است.»
خاندان هاشمی از زمان پیدایش دولت مدرنی که سال 1921 از حکومت عثمانی ظهور کرد، بر اردن حکومت می‌کنند؛ حتی خیلی قبل‌تر از استقلال پادشاهی از استعمارگری بریتانیا پس از جنگ جهانی دوم. پادشاهی اردن نسبت به جنبش‌های انقلابی و پان‌عربیسم که بیشتر منطقه از جمله عراق و سوریه را فرا گرفته بود، مقاومت کرده و از تنش‌های دوران جنگ سرد و بدترین اعتراضات بهار عربی در سال 2011 نجات پیدا کرده است. امروز همچنان که روابط امنیتی نزدیکی با آمریکا و هیچ نشانه‌ای از شورش وجود ندارد، ثبات در اردن با وجود درگیری‌هایی که در کشورهای همسایه در جریان است، برقرار است.
محور مقاومت به اردن رسید
موضوع دیگری که به نفع اردن شده، نبود گرایش‌های انقلابی دیگری است که در قالب جنبش‌های اکثریت مسلمان شیعه همسو با ائتلاف غیررسمی «محور مقاومت» ایران که به‌دلیل جنگ غزه بیش از هر زمان دیگری فعال‌تر شده، کشورهای همسایه را در برگرفته است. نزدیک به 96درصد از اردنی‌ها مسلمان سنی هستند. اما شرایط ممکن است تغییر کند. پس از حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در سوریه، اردن از جمله کشورهایی بود که این حمله را محکوم کرد. کتائب حزب‌الله عراق روز دوشنبه تهدید کرد که 12هزار مبارز از «مقاومت اسلامی در اردن» را بسیج خواهد کرد تا مسیرهای زمینی به اسرائیل را قطع کنند.
جمال شلابی، استاد دانشگاه هاشمی در امان، نسبت به تشدید درگیری در غزه هشدار داد که می‌تواند باعث شود گروه‌های دیگر راه خود را به اردن پیدا کنند. با اینکه هیچ پایان روشنی برای درگیری در غزه وجود ندارد، اینکه اسرائیل تا کجا پیش می‌رود تا پیروزی خود را در برابر حماس اعلام کند و همچنین عملیات بیشتری در کرانه باختری انجام دهد، همچنان یک نگرانی بزرگ برای اردن باقی می‌ماند؛ کشوری که خانواده سلطنتی همچنان متولیان رسمی سومین مکان مقدس اسلام است که در شهر مورد مناقشه اورشلیم واقع شده است.
عکس: getty images
