فرجی‌راد: برای بهبود واقعی باید با آمریکا توافق کنیم
یک استاد ژئوپولیتیک می‌گوید: «ما سه هفته فرصت داریم که به‌طور فشرده با اروپایی‌ها کار کنیم. در قطر هم توافقاتی انجام شده تا مذاکرات ادامه پیدا کند. آقای عراقچی با خانم کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی و امور امنیتی اتحادیه اروپا، توافق کرده‌اند که مذاکرات فشرده‌ای انجام شود تا در این سه هفته به نتیجه برسند. قرار است خانم کالاس نتایج گفت‌وگو را به سه کشور اروپایی منتقل کند تا تصمیم‌گیری کنند. از سوی دیگر، سفر آقای پزشکیان به نیویورک هم می‌تواند فرصتی باشد برای دیدار با سران یا مقامات سه کشور اروپایی پیش از فعال شدن مکانیزم ماشه.»
به گزارش هم‌میهن آنلاین، عبدالرضا فرجی‌راد، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران، در گفت‌وگو با خبرآنلاین با اشاره به فرصت سه هفته‌ای باقی‌مانده تا احتمال فعال‌شدن مکانیزم ماشه توضیح داد که اروپا برخلاف آمریکا عجله‌ای برای اجرای آن ندارد و احتمال تعویق شش‌ماهه این مکانیزم کمی بیش از ۵۰ درصد است. او همچنین تأکید کرد که ایران می‌تواند از موضوع جنگ اوکراین برای بهبود روابط با اروپا بهره ببرد و با مدیریت این فرصت، هم به اروپا نزدیک‌تر شود و هم فشار آمریکا را کاهش دهد، اما رفع تحریم‌های اصلی تنها با توافق با واشنگتن امکان‌پذیر است.
در ادامه متن کامل گفت و گو خبرگزاری «خبرآنلاین» را با عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپولیتیک مطالعه می‌کنید.
*** پیشنهاد یک توافق موقت در مهلت باقی‌مانده تا فعال‌شدن مکانیزم ماشه و بعد از آن پیگیری توافق جامع به صورت گام‌به‌گام بین ایران و غرب بر سر پرونده هسته‌ای تا چه میزان میسر است؟
در این سه هفته آنچه که قطعی است این است که اروپا تحت فشار آمریکا قرار دارد و به دنبال آن است که فشاری بر ایران وارد کند تا تهران سه شرط اروپا را بپذیرد. هدف آن‌ها این است که اجرای مکانیزم ماشه حدود شش ماه به تعویق بیفتد. البته من مطمئن نیستم که اروپایی‌ها در این زمینه با آمریکا هماهنگ شده باشند، چون آمریکایی‌ها عجله دارند که مکانیزم ماشه فعال شود تا اقدامات و فشارهایشان علیه ایران جنبه قانونی پیدا کند؛ چه فشار اقتصادی بیشتر باشد، چه اقدام نظامی یا هر اقدام منفی دیگری.
با این حال، این احساس وجود دارد که اروپا نمی‌خواهد مکانیزم ماشه در مهرماه یا اکتبر به اجرا دربیاید. علت اصلی آن هم این است که اگر این کار انجام شود، در واقع دیگر چیزی به نام برجام باقی نمی‌ماند و نقش اروپا به عنوان یک قدرت جهانی در پرونده هسته‌ای ایران از بین می‌رود.
علاوه‌بر آن، اروپا نمی‌خواهد ایران را تمام‌وکمال به سمت چین و روسیه سوق دهد، هرچند سیاست خارجی ایران اکنون بیشتر به سمت شرق متمایل شده است. اروپا همچنین نگران است که اگر مکانیزم ماشه فعال شود، ایران ممکن است کارشناسان آژانس را راه ندهد و با توجه به وضعیت آشفته سایت‌های هسته‌ای پس از بمباران‌ها، این احتمال می‌رود که ایران به سمت غنی‌سازی ۹۰ درصد برود. همین موضوع باعث نگرانی است و موجب شده که مقامات آژانس، از جمله آقای گروسی، مواضع تندتری بگیرند و اخطارها و ضرب‌الاجل‌هایی تعیین کنند.
این هم مطرح است که شاید مارکو روبیو، وزیر امور خارجه آمریکا به رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی گفته باشد اگر در قبال ایران سخت‌گیری کند، شانسش برای دبیرکلی سازمان ملل و حمایت آمریکا از این مسئله بیشتر خواهد شد. او هم طبیعتاً به این موضوع علاقه‌مند است.
بنابراین، اکنون ما سه هفته فرصت داریم که به‌طور فشرده با اروپایی‌ها کار کنیم. در قطر هم توافقاتی انجام شده تا مذاکرات ادامه پیدا کند. آقای عراقچی با خانم کایا کالاس، مسئول سیاست خارجی و امور امنیتی اتحادیه اروپا، توافق کرده‌اند که مذاکرات فشرده‌ای انجام شود تا در این سه هفته به نتیجه برسند. قرار است خانم کالاس نتایج گفت‌وگو را به سه کشور اروپایی منتقل کند تا تصمیم‌گیری کنند. از سوی دیگر، سفر آقای پزشکیان به نیویورک هم می‌تواند فرصتی باشد برای دیدار با سران یا مقامات سه کشور اروپایی پیش از فعال شدن مکانیزم ماشه.
در حال حاضر اروپا گفته حاضر است این شش ماه تعویق را با سه شرط بپذیرد:
گفت‌وگوی مستقیم ایران و آمریکا(ایران می‌گوید آماده است، اما آمریکایی‌ها فعلاً تعلل می‌کنند)
فعال شدن بازرسان آژانس در ایران
تعیین تکلیف حدود ۴۰۰ کیلوگرم اورانیوم ذخیره‌شده (که به نظر من قابل حل است)
از طرفی روسیه و چین هم طرحی شبیه اروپایی‌ها داده‌اند برای تمدید شش‌ماهه، اما طرح پیشنهادی آن‌ها بدون شرط است. ممکن است راه‌حل نهایی چیزی بین این دو طرح باشد.
نکته دیگر این است که دبیرکل سازمان ملل خیلی با موضع اروپایی‌ها موافق نیست. معاون او هم سخنرانی کرده و نشان داده که خواسته‌های اروپا چندان با برجام همخوانی ندارد. اروپا در برجام غنی‌سازی ۳.۶۷ درصدی را پذیرفته بود، اما حالا می‌خواهد غنی‌سازی صفر باشد. این خواسته مبنای حقوقی ندارد و به همین دلیل در شورای امنیت هم بحث‌برانگیز است.
بنابراین، در هفته‌های آینده بحث‌ها در شورای امنیت داغ خواهد شد و احتمال رسیدن به یک توافق بر پایه طرح اروپا یا طرح روسیه و چین وجود دارد. اروپایی‌ها نمی‌خواهند شرایط تندتر شود، بنابراین شانس اینکه مکانیزم ماشه در مهرماه یا اکتبر فعال نشود، کمی بالای ۵۰ درصد است.
به نظر من، الان شرایط بسیار پیچیده است، اما احتمال توافق وجود دارد. اگر هر دو طرف کمی کوتاه بیایند، می‌توانند به نتیجه برسند. چون اروپا واقعاً نمی‌خواهد مکانیزم ماشه فعال شود وگرنه این‌قدر بر مذاکره و طرح شش‌ماهه پافشاری نمی‌کرد. هرچند به احتمال زیاد آمریکایی‌ها با این طرح تمدید شش‌ماهه موافق نباشند و بیشتر به دنبال فشار حداکثری هستند.
*** شما اشاره‌ای داشتید به موضع معاون دبیرکل سازمان ملل. برداشتتان از مخالفت او با خواسته‌های اروپایی‌ها چیست؟ آیا این مخالفت‌ها به تحریک آمریکا انجام می‌شود؟
برداشت من این بود که چون خواسته‌های اروپایی‌ها با مفاد برجام منافات دارد، معاون دبیرکل مخالفت کرده است. یعنی بیشتر به خاطر واقعیت‌های موجود است. البته این مخالفت‌ها خیلی صریح بیان نمی‌شود، بیشتر با اشاره و احتیاط است؛ چون زور آمریکا در شورای امنیت زیاد است و اروپایی‌ها هم تحت فشارند.
باید توجه داشت که در شورای امنیت ۱۵ عضو وجود دارد؛ روسیه و چین نمی‌توانند وتو کنند، اما اگر درست عمل کنند، شاید بتوانند از گاف اروپا استفاده کنند. این گاف همان مسئله غنی‌سازی صفر است. اروپا اگر بخواهد مکانیزم ماشه را فعال کند، باید بگوید ایران باید به سطح ۳.۶۷ درصد برگردد. یعنی همین را بهانه کنند: اگر ایران به ۳.۶۷ درصد بازگردد، مکانیزم ماشه فعال نمی‌شود؛ اگر برنگردد، آن را فعال می‌کنند. اما وقتی شما غنی‌سازی صفر را شرط می‌گذارید، دیگر نمی‌توانید مکانیزم ماشه را فعال کنید؛ چون این خواسته اساساً در برجام نیامده و شما خودتان هم آن الحاقیه را قبول ندارید. در حالی که مکانیزم ماشه از دل همان الحاقیه به برجام بیرون آمده است.
*** از نظر شما پیش‌نیازهای شکل‌گیری این توافق چیست؟ دو طرف، یعنی ایران و غرب، در چه مواردی باید از خود انعطاف نشان دهند و چه امتیازاتی را باید به طرف مقابل واگذار کنند؟
ببینید، مسئله این است که ایران می‌گوید در مهرماه تعهدات برجامی‌اش به پایان می‌رسد و ادامه تحریم‌ها غیرقانونی است. بر همین اساس، ایران طرح روسیه را با نظر مثبت بررسی می‌کند؛ یعنی شش ماه تعویق را به نوعی پذیرفته، اما بدون شرط.
در مقابل، طرح اروپا همراه با شرط است که برخی از این شروط به نظر من قابل اجراست. ایران هم نشان داده که آماده همکاری است؛ چون نمی‌توان انتظار داشت مکانیزم ماشه فعال نشود اما ایران هیچ تعهدی نسبت به آژانس نداشته باشد. همین حالا هم نمایندگان ایران به وین رفته‌اند تا با آژانس گفت‌وگو کنند. این‌ها همه نشانه مثبت است که ایران در حال آماده‌سازی زمینه توافق است. بنابراین، سه شرط اروپا-که قبلاً اشاره کردم-می‌تواند تعدیل شود و ایران برخی از آن‌ها را بپذیرد.
اما یک نکته مهم وجود دارد: اروپایی‌ها دلخوری اساسی از ایران دارند و من معتقدم یکی از دلایل اصلی مطرح‌شدن مکانیزم ماشه همین مسئله اوکراین است. اروپا معتقد است ایران به روسیه کمک کرده و می‌خواهد این کمک‌ها قطع شود. البته مقامات اروپایی در جلساتی گفته‌اند که می‌دانند ایران سه ماهی است چیزی به روسیه نداده، اما ما نمی‌دانیم واقعاً جزئیات چیست. اگر در این زمینه توافقی حاصل شود، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد. زیرا اروپا جنگ اوکراین را جنگ امنیت خودش می‌داند. آن‌ها نگران‌اند اگر روسیه اوکراین را بگیرد، بعد سراغ کشورهای بالتیک، فنلاند یا حتی لهستان برود. به همین دلیل روی این مسئله حساس‌اند و همین باعث سخت‌گیری‌شان در قبال ایران شده است.
اما نکته مسلم این است که نباید اجازه بدهیم روابط ایران و اروپا بیش از این تیره شود. باید کاری کنیم که اروپا بر اساس منافع خودش در قبال ایران تصمیم بگیرد، نه صرفاً بر اساس فشار آمریکا. نمونه‌اش همین طرح شش‌ماهه اروپاست که از نظر من برخلاف خواست آمریکا مطرح شده است. اروپا می‌خواهد در پرونده هسته‌ای ایران حضور داشته باشد، درباره مسائل موشکی و هسته‌ای با ایران گفت‌وگو کند و در رابطه با روسیه هم نقش داشته باشد. آن‌ها نمی‌خواهند ارتباطشان با ایران قطع شود، چون واکنش ایران می‌تواند روابط را منجمد کند.
اما آنچه مسلم است این است که نباید اجازه بدهیم روابط با اروپا بیش از این تیره شود. باید کاری کنیم اروپا درباره ایران خودش تصمیم بگیرد، نه اینکه آمریکا به او تحمیل کند؛ منافع خودش را ببیند نه منافع آمریکا. هرچند اروپا تحت فشار آقای ترامپ و سیاست‌های اوست، در بعضی موارد-از جمله در موضوع اوکراین-ایستاد؛ ترامپ حتی به آلاسکا رفت و مواضعی گرفت از جمله اینکه اوکراین باید امتیاز بدهد؛ مثلا گفت باید به روسیه زمین بدهد، اما اروپا مقاومت کرد و گفت خودمان به اوکراین کمک می‌کنیم.
بنابراین از نظر من اینکه اروپایی‌ها می‌خواهند مکانیزم ماشه را با طرح شش‌ماهه به تعویق بیاندازند، نمونه‌ای است که اروپا در آن به حرف آمریکا گوش نکرد. آن‌ها می‌گویند ما منافع خودمان را داریم: می‌خواهیم در پرونده هسته‌ای ایران حضور داشته باشیم، درباره روسیه با ایران گفت‌وگو کنیم و لابی انجام دهیم. نمی‌خواهند ارتباطشان با ایران قطع شود، چون واکنش ایران می‌تواند واکنش نشان دهد و ممکن است روابط تقریباً منجمد شود. بنابراین باید تلاش کنیم اروپا در قبال ایران بیش از این به آمریکا نزدیک نشود و حتی فاصله بیفتد؛ این‌ها مسائل مهم سیاست خارجی است.
*** بنابراین از نظر شما ایران می‌تواند از موضوع روسیه و اوکراین به‌عنوان ابزاری برای بهبود روابط با اروپا استفاده کند و گام‌هایی برای حل مسئله این دو کشور بردارد؟
بله، اگر ایران فرمولی پیدا کند که هم روسیه را ناراضی نکند و هم نگرانی اروپا کاهش یابد، نتایج مثبتی خواهد داشت. ضمن اینکه روسیه هم اکنون مانند اوایل جنگ به کمک ایران وابسته نیست؛ آن زمان پهپادهای ایران مزیت بزرگی بود، اما الان شرایط فرق کرده است.
بنابراین اگر ایران بتواند این مسئله را مدیریت کند، هم در موضوع مکانیزم ماشه امتیازات بیشتری خواهد گرفت، هم به اروپا نزدیک‌تر می‌شود و هم فاصله اروپا با آمریکا بیشتر خواهد شد.
*** از نظر شما در پی انجام این توافق، چه منافعی برای ایران حاصل می‌شود؟
در واقع تفاوت چندانی ایجاد نمی‌شود. هدف اصلی ما این است که مکانیزم ماشه فعال نشود تا خسارت بیشتری نبینیم و تحت تحریم‌های گسترده‌تر قرار نگیریم. اگر این مکانیزم فعال شود، کشتیرانی ما در خطر می‌افتد، فشار بر همسایه‌ها و حتی چین برای خرید نفت ایران بیشتر می‌شود و ممکن است پرونده ما از ماده ۴۱ ذیل ماده ۴۲ منشور ملل متحد برود؛ جایی که حتی اقدام نظامی علیه ایران مشروع تلقی شود.
بنابراین، الان دنبال این هستیم که مکانیزم ماشه فعال نشود تا هزینه‌های بیشتری پرداخت نکنیم. وگرنه تحریم‌هایی که امروز داریم، همان تحریم‌های غیرقانونی آمریکاست و باقی خواهد ماند. برای رفع این تحریم‌ها باید مستقیماً با آمریکا گفت‌وگو کنیم.
اگر مکانیزم ماشه هم فعال نشود، تغییر عمده‌ای رخ نمی‌دهد. تنها ممکن است در زمینه تسلیحاتی آزادی بیشتری داشته باشیم، مثلاً خرید و فروش سلاح با کشورهایی مثل چین، روسیه یا بلاروس. اما اروپا هیچ‌وقت به ما تسلیحات نمی‌دهد. ضمن اینکه ایران خودش هم تولیدکننده است و همین حالا هم خرید و فروش تسلیحات با برخی کشورها انجام می‌شود.
پس شرایط اقتصادی و تحریم‌ها همچنان پابرجاست. برای بهبود واقعی باید با آمریکا توافق کنیم. توافق با اروپا می‌تواند قدمی مثبت باشد، اما کافی نیست. اگر تحریم‌های سازمان ملل دوباره برگردد، فشارها دو برابر می‌شود و تهدیدهای امنیتی علیه ایران افزایش می‌یابد. آن زمان، حتی اگر آمریکا یا متحدانش اقدامی علیه ایران انجام دهند، محکومیت بین‌المللی چندانی در پی نخواهد داشت.
در نهایت، باید گفت که پس از توافق با اروپا، مسئله اصلی، تحریم‌های آمریکاست. همین تحریم‌ها سیستم بانکی ما را قفل کرده، مانع اجرای توافق ۲۵ ساله چین شده و باعث شده نفت خود را ارزان‌تر بفروشیم. بنابراین، منافع اصلی برای ایران زمانی حاصل می‌شود که با آمریکا به توافق برسیم.
