راه حل غیر غربی؟

 محسن صالحی خواه/ گزارشگر هم‌میهن: نشست سران بریکس، ظهر چهارشنبه در شهر کازان واقع در ایالت تاتارستان فدراسیون روسیه برگزار شد. مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور کشورمان که با دعوت رسمی ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه برای شرکت در این اجلاس به روسیه سفر کرده بود، عصر سه‌شنبه مورد استقبال رئیس ایالت تاتارستان قرار گرفت. پزشکیان در جریان این نشست، پنج پیشنهاد ایران برای افزایش همکاری‌ها در حوزه بریکس را تشریح و با همتایان خود از  روسیه، چین و مصر، آفریقای جنوبی  و نخست‌وزیران هند و اتیوپی دیدار و گفت‌وگو کرد. دیداری غیررسمی نیز میان پزشکیان، عراقچی و رئیس امارات متحده عربی برگزار شد. رئیس‌جمهور در هر دو اجلاس بریکس (ترکیب سران اصلی) با عنوان تقویت چندجانبه‌گرایی و بریکس‌پلاس به سخنرانی پرداخت. 

پنج پیشنهاد ایران

پزشکیان در جریان سخنرانی رسمی خود در نشست سران کشورهای عضو بریکس، خواستار تشکیل دبیرخانه این اتحادیه برای پیگیری برنامه‌ها و اهداف مشترک شد. پیشنهادهای پنج‌گانه رئیس‌جمهور به این شرح است: ۱. اولویت دادن برنامه‌های اقتصادی – مالی کشورهای بریکس در بخش‌های دولتی و خصوصی به همراه تلاش برای ایجاد همکاری‌های به‌هم‌پیوسته اقتصادی و تجاری این اتحادیه. ۲. طراحی و برداشتن گام‌های عملی برای مقابله با تحریم‌های یکجانبه کشورهای غربی. ۳. استفاده از پول‌های ملی برای انجام مبادلات تجاری. ۴. همکاری میان اعضای بریکس برای دستیابی به فناوری‌های نوین. ۵. گسترش و تقویب بانک توسعه نوین (NDB) برآمده از بریکس با پذیرش اعضای جدید و افزایش سرمایه جهت توسعه زیرساخت‌ها. 

دیدار پوتین با پزشکیان

ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه میزبان شانزدهمین اجلاس بریکس بود و دیدار میان پزشکیان و او در جریان روز نخست حضور در کازان صورت گرفت. پزشکیان در این دیدار خطاب به پوتین گفت: «پس از دیدار با شما در ترکمنستان، توافقات صورت‌گرفته را پیگیری کردم تا بتوانیم آنها را به زودی امضا کنیم. به همکارانم گفته‌ام در مسیر اجرای توافقات با روسیه، هر جا مشکلی بود، به خود من بگویند. معتقدم که ارتباط ایران و روسیه یک ارتباط راهبردی است و این رابطه غیرقابل اجتناب است.»

وی افزود: «مطالبی که در جلسات بریکس مطرح شد بسیار سازنده بود. امیدوارم بتوانیم سیاست‌هایی را که مطرح می‌شود در منطقه پیاده کنیم و تمامیت‌خواهی آمریکا در دنیا را برهم بزنیم. امیدوارم در آینده ارتباطات سیاسی، فرهنگی، اقتصادی و علمی خوبی داشته باشیم.»

رئیس‌جمهور روسیه اظهار داشت:‌ «رویکردهای روسیه و ایران به مسائل بین‌المللی و منطقه‌ای یکسان یا نزدیک است. ما به دنبال شکل‌گیری نظام جهانی عادلانه و چندقطبی و حفظ نقش کلیدی سازمان ملل متحد هستیم. موجب امتنان خواهد بود که سلام بنده و آرزوی بهترین‌ها را به آیت‌الله خامنه‌ای برسانید. ما مواضع سازنده ایشان را ارزشمند می‌دانیم.»

پوتین خاطرنشان کرد: «توسعه زیر ساخت ریلی شمال به جنوب و ساخت نیروگاه دوم و سوم بوشهر از برنامه‌های ماست و قراردادهای جدید را در زمینه مشارکت راهبردی دوجانبه امضا خواهیم کرد. موافقت‌نامه دوجانبه‌ای را در زمینه تاسیس مراکز فرهنگی و لغو روادید از سال گذشته در جهت تبادل گردشگران داشتیم.»

ملاقات با السیسی

رئیس‌جمهور کشورمان در جریان حضور در کازان، با عبدالفتاح السیسی، رئیس‌جمهور مصر نیز دیدار کرد. با توجه به نقش‌آفرینی محوری مصر در مسئله فلسطین، این دیدار ضمن تاکید طرفین بر گسترش روابط، بر مسئله جنگ نیز متمرکز بود. پزشکیان در این دیدار با اشاره به اینکه بنده با شعار و رویکرد ایجاد وفاق و همدلی در داخل کشور و تقویت روابط دوستانه با دیگر کشورها موفق به جلب اعتماد مردم کشورم شدم، تصریح کرد: جمهوری اسلامی ایران به‌هیچ‌وجه به دنبال جنگ و درگیری نیست. اگر رژیم صهیونیستی مرتکب خطایی شود، یقین بدانید که جمهوری اسلامی ایران پاسخ دردناکی به او خواهد داد. به طور طبیعی رژیم ممکن است به ایران آسیبی وارد کند، اما آسیبی که در پاسخ دریافت خواهد کرد، فراتر از تصور است.»

رئیس جمهور مصر نیز در این دیدار با بیان اینکه عامل اصلی قدرت ما مسلمانان، اتحاد با یکدیگر است، افزود: مؤلفه‌های قدرت متعدد و متنوع هستند، اما مهمترین آنها اتحاد و انسجام ما با یکدیگر است. ما باید با همکاری یکدیگر کمک کنیم تا جنگ در غزه و لبنان پایان یابد و همچنین درگیری‌ها به دیگر نقاط منطقه سرایت نکند. نه به‌عنوان یک عالم سیاسی، بلکه در وهله اول به‌عنوان یک مسلمان باور دارم که باید با تفاهم و گسترش دوستی امور خود را به پیش ببریم و از همین رو در تمام سال‌هایی که روابط ما دچار مشکل است، حتی یکبار علیه جمهوری اسلامی ایران موضعی اتخاذ نکرده‌ام. به نظرم شما باید تلاش کنید تصویر نادرستی را که در 40 سال گذشته از ایران در منطقه و جهان ارائه شده است، اصلاح کنید.»

بریکس می‌تواند به ایران کمک کند

بهرام امیراحمدیان، استاد دانشگاه، درباره جایگاه فعلی بریکس در معادلات جهانی به هم‌میهن گفت: بریکس به پیشنهاد بیشتر روسیه و چین، از کشورهایی تشکیل شد که می‌خواستند به نوعی یک‌جانبه‌گرایی آمریکایی را به چندجانبه‌گرایی تبدیل کنند. بعد از فروپاشی اتحاد شوروی و پایان جنگ سرد، جهان از یک ساختار دوقطبی عبور کرد و ساختار تک‌قطبی با محوریت آمریکا هم به‌طور کامل شکل نگرفت. سیستم دوقطبی هم امکان شکل‌گیری نداشت و روس‌ها به آن علاقه نداشتند چون در آن شرایط، مسکو نقش قطب دوم را بازی نمی‌کرد.

وی افزود: «روسیه علاقه‌مند بود که یک جهان چندقطبی به وجود بیاید که از رهگذر آن، کشورهای با اقتصاد متفاوت از تاثیرگذاری دلار که ممکن است به عنوان ابزار تحریم سیاسی علیه آن‌ها استفاده شود – که در عمل همین اتفاق می‌افتد – رها شوند. به همین دلیل بود که تعدادی از کشورهایی که قدرت‌های نوظهور در عرصه بین‌الملل بودند مانند روسیه، هند، برزیل و چین کنار هم قرار گرفتند و بعد آفریقای جنوبی هم به آن اضافه شد. هرچند آفریقای جنوبی قدرت اقتصادی قابل مقایسه‌ای با هند، روسیه و چین ندارد.

دو کشور اصلی بریکس، اعضای دائم شورای امنیت هستند و شکل گرفتن آن سبب شد که امید به چندجانبه‌گرایی بیشتر شود. به همین دلیل کشورهای دیگری هم به این مجموعه پیوستند که بریکس‌پلاس را به وجود آورند که ایران هم یکی از آن‌هاست. البته نباید از نظر دوست داشت که برزیل در آمریکای جنوبی و آفریقای جنوبی در جنوب آفریقا واقع هستند و با مجموعه اصلی بریکس در آسیا یعنی هند، چین ایران و اوراسیا(روسیه) پیوستگی جغرافیایی ندارند و به ناگزیر از مزایای جغرافیایی در حمل و نقل بهره کافی نمی‌توانند ببرند. نکته دیگر رژیم‌های سیاسی از دموکراسی کامل تا دولت‌های متمرکز مانند چین کمونیست و روسیه اقتدار‌گرا و بینابین تشکیل شده‌اند.

استاد مطالعات اوراسیا اضافه کرد: «اخیراً هندی‌ها گفتند، ما که اصلاً نمی‌توانیم با دلار کار نکنیم چون با کشورهای دیگر مراودات تجاری داریم، نمی‌توانیم دلار را حذف کنیم. چین هم همین وضعیت را دارد اما اعلام نمی‌کند. می‌دانیم که بیشترین روابط تجاری چین با حوزه یورو و حوزه دلار است. آمریکا بزرگ‌ترین شریک تجاری چین است. چین نمی‌تواند دلار را حذف کند اما در عین حال می‌خواهد  در بریکس جزو تصمیم‌گیرندگان اصلی باشد و فضای تعامل به وجود بیاورد. در ساختارهایی مثل بریکس یا سازمان همکاری شانگهای که چین و روسیه هستند، تضاد به وجود می‌آید. آنجا روسیه یک دیدگاه ضدآمریکایی دارد اما چین نمی‌خواهد با آمریکا رودررو شود.چین علاقه‌مند است که رقابت اقتصادی داشته باشد چون رقابت‌های نظامی ارزش افزوده ایجاد نمی‌کند بلکه هزینه‌ساز است. برزیل هم با آمریکا مراودات زیادی دارد.»

امیراحمدیان گفت: «اینکه تصور کنیم راه‌حل همه چیز در بریکس است، صحیح نیست. از مسیر پیوستن ایران به بریکس، تبلیغ زیادی برای دلارزدایی می‌شود. صرف اینکه ما به بریکس بپیوندیم، نمی‌توان فرض را بر این گذاشت قدرت پول ملی‌ افزایش پیدا کند. این مسائل، روند دیگری و بستگی به تولید ناخالص داخلی، عوامل تولید، ترکیب اقتصاد، سهم کشور در تجارت خارجی و میزان تاثیرگذاری بر معادلات اقتصادی دارد. بریکس قطعاً کمک‌کننده است اما نیروهای ملی و داخلی می‌توانند به ثبات اقتصادی کشور کمک کنند. ما نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم که با ورود به بریکس تورم کاهش پیدا کند. دولت هم چنین انتظاری ندارد. اما اینکه بخواهیم وابستگی کشور به دلار را کم کنیم و اگر بشود این روند را مدیریت کنیم، اتفاق خوبی است.»

این استاد دانشگاه درباره اینکه عضویت در بریکس چه مزایایی برای ایران دارد، خاطرنشان کرد: «کشورهای عضو می‌توانند از یکدیگر حمایت کنند. بریکس سابقه زیادی ندارد اما سازوکاری است که می‌تواند کمک‌کننده باشد. وقتی که ایران در محاصره اقتصادی سیستم‌های بانکی اروپا و آمریکایی است، بریکس می‌تواند تا حدودی به ما کمک کند. به خصوص که اعضای بریکس تلاش می‌کنند سهم پول‌های ملی از مبادلات تجاری را بالاتر ببرند. تهاتر کالا انجام بدهند. این‌ها روزنه‌هایی ایجاد می‌کند که جنبه‌های مثبت برای کشور دارد.»

امیراحمدیان تاکید کرد: «تیم آقای پزشکیان با فکر به این اجلاس رفتند و روی موضوع کار کرده‌اند. به خصوص در سازمان برنامه که مدیریتش دگرگون شده است. دولت بارها اعلام کرده که برنامه‌اش برای کشور، برنامه هفتم است. در برنامه هفتم تکالیفی وجود دارد که با پیشنهادهای پنج‌گانه آقای پزشکیان مطابق است. ایران اگر بخواهد از نهادهای بین‌المللی همچون بانک جهانی وام بگیرد، اعضا و سهامداران اصلی مانع می‌شوند. عضویت کشورهای بریکس در هیئت‌مدیره نهادهای بین‌المللی بانکی و پولی تاثیرگذار است. وقتی آقای پزشکیان از گسترش فعالیت NDB صحبت می‌کند، به این دلیل است که ایران به دور از تحریم‌های غربی و فشارهای سیاسی بتواند وام بگیرد. این کار عالی است. یا تبادلات مالی با پول‌های ملی، کشورها را به این سمت می‌برد که تاثیر تورم و نرخ برابری ارزها با یکدیگر را کنترل کنند. چون طرف مقابل باید اطمینان داشته باشد که این پول دارای ارزش و بدون اثر تورمی است. در مجموع پیشنهاد‌های آقای پزشکیان را سازنده ارزیابی می‌کنم.»

نباید خودمان را با بریکس گول بزنیم

عبدالرضا فرجی‌راد، سفیر پیشین ایران در نروژ و مجارستان با انتقاد از معرفی کردن عضویت ایران در بریکس به‌عنوان یک راه‌حل برای مشکلات ایران از سوی برخی رسانه‌ها، اظهار داشت: «بریکس نهادی است که از سوی کشورهای موسس، ایجاد شد که با یک جانبه‌گرایی مقابله و وابستگی به دلار را کم کنند. این هدف را دنبال می‌کنند اما نباید در کوتاه‌مدت، روی آن فکر کرد. این روند، یک روند با برنامه‌ریزی بسیار درازمدت است که شاید چند دهه آینده جواب بدهد. ما نباید با توجه به مشکلات اقتصادی کشور بخواهیم فکر  کنیم که مشکلات‌مان از طریق بریکس حل می‌شود. سه سال پیش هم که بحث عضویت ایران در شانگهای مطرح شد، دوستان در رسانه‌ها و رادیو - تلویزیون تبلیغاتی راه انداختند که با عضویت ایران چه اتفاقاتی قرار است بیفتد و مشکلات کشور تا حدودی کم می‌شود. همان زمان گفتم که نباید اینقدر افراط کرد و مشکلات با عضویت در شانگهای حل نخواهد شد و اصلاً اساس شانگهای اساسی اقتصادی نیست. حالا بریکس هم، همین است.»

وی افزود: «این سازوکار تازه در حال عضوگیری است و اختلافاتی هم در آن وجود دارد. چین نزدیک به ۲۰۰۰ میلیارد دلار تبادلات تجاری با غرب و گروه هفت دارد. آیا می‌آید دلار را کنار بگذارد؟ آیا این کشورها قدرت دارند طی سال‌های آینده یکجانبه‌گرایی آمریکا را تضعیف کنند؟ یک سال است که چنین جنگ و کشتاری توسط اسرائیل با حمایت آمریکا در منطقه جریان دارد. هیچ‌کس هم نمی‌تواند جلوی این یکجانبه‌گرایی آمریکا را بگیرد و هر روز به اسرائیل سلاح می‌دهد. سه کشور مهم عضو بریکس یعنی چین، هند و روسیه که قدرت‌های جهانی هستند، کاری نتوانستند بکنند. حتی کشوری مثل هند شریک‌ تجاری اسرائیل است و حامی آمریکا و رژیم صهیونیستی محسوب می‌شود.» 

این استاد دانشگاه با تاکید بر لزوم رفع تحریم‌ها برای بهره‌مندی از مزایای عضویت در این سازمان، خاطرنشان کرد: «ما نباید خودمان را گول بزنیم و معطل این بمانیم که از طریق دستور کار بریکس مبنی بر جایگزینی دلار و مقابله با یکجانبه‌گرایی آمریکا، مشکلات‌مان را حل کنیم. ما باید استراتژی ژئوپلیتیکی جدید و فوری برای کشور تنظیم کنیم و بر اساس آن برای لغو تحریم‌ها به مذاکره بپردازیم. ضمن اینکه حضورمان در بریکس و شانگهای خوب است. رایزنی‌هایی که در حاشیه آن با رئیس‌جمهور چین، مصر، روسیه و نخست‌وزیر هند انجام می‌شود، خوب و مفید است. اما اصلاً نباید مشکلاتی که داریم و مشکلاتی جدی هستند را فکر کنیم که می‌شود از طریق بریکس حل کرد.

این روندی که بریکس دارد، با قطعیت می‌گویم حتی یک درصد امکان ندارد که در یکی دو سال آینده به ما جواب بدهد. ما از یک سال پیش عضویت‌مان در بریکس دائمی شد. تا زمانی که این تحریم‌ها وجود دارد، آیا رابطه اقتصادی هند که با ما به حداقل و سرمایه‌گذاری چین که تقریباً به حداقل و صفر رسیده و رابطه ایران و روسیه که تغییر چندانی در سال‌های اخیر غیر از بخش نظامی نداشته، طی دو سه سال آینده تغییری خواهد کرد؟ اگر قرار بود این روند تغییری ایجاد کند، در یک سال گذشته تحولی در این موارد ایجاد شده بود.»