عبور از زمستان سخت

گروه خبر: وزیر امور خارجه جدید، پس از اعتماد مجلس دفتر را از سرپرست این وزارتخانه تحویل گرفت و کار خود را آغاز کرد. بنا بر رسوم دیپلماتیک، همتایان سیدعباس عراقچی در تماس‌های تلفنی با او، ‌انتخابش را به‌عنوان وزیر امور خارجه ایران تبریک گفتند. در میان این تماس‌ها، گفت‌وگوی تلفنی عراقچی با جوزپ بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا و همچنین وزیر امور خارجه آلمان، بیشتر مورد توجه قرار گرفت.

سیاست خارجی تنش‌زدا راهبرد دولت چهاردهم در این حوزه است و عراقچی نیز روزی که در صحن مجلس حاضر شد، از مدیریت تخاصم با آمریکا و اولویت داشتن اروپا برای بازسازی روابط در صورت تجدیدنظر در سیاست‌هایشان نسبت به ایران خبر داد. تماس‌ها میان ایران و اروپا طی هفته‌های گذشته در خصوص کنترل تنش در خاورمیانه، پاسخ ایران به ترور اسماعیل هنیه ادامه داشته و همچنین روابط میان ایران و اروپا در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی نیز با چالش مواجه شده است.

تماس از بروکسل، برلین، لندن و پاریس

بورل، مسئولیت سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای تبریک انتصاب عراقچی با تهران تماس گرفت. بنابر گزارش وزارت امور خارجه، عباس عراقچی با تشکر از تماس و تبریک بورل،  ضمن اشاره به زمینه‌های متنوع و متعدد تعامل میان ایران و اتحادیه اروپا اظهار داشت: «جمهوری اسلامی ایران از توسعه مناسبات با اتحادیه اروپا در فضای مبتنی بر احترام متقابل استقبال می‌کند و لازمه آن گفت‌وگو برای حل مشکلات فی‌مابین و رفع سیاست‌های نادرست کشورهای اروپایی است.»

دو طرف در این گفت‌وگوی تلفنی همچنین برخی از موضوعات مهم از جمله مذاکرات رفع تحریم‌ها و آخرین تحولات مربوط به جنگ در غزه را مورد توجه و تبادل‌نظر قرار دادند.

تماس تلفنی دیگری نیز میان آنالنا بائربوک همتای آلمانی با او برقرار شد. دو طرف بر رفع مشکلات جاری از طریق رایزنی‌های سیاسی تاکید کردند. در گزارش وزارت امور خارجه به طور مستقیم اشاره نشده اما «مشکلات جاری» می‌تواند به مسئله تعطیلی مرکز اسلامی هامبورگ در آلمان و مؤسسه آموزش زبان آلمانی در تهران و ایجاد مقداری تنش در روابط دو طرف اشاره داشته باشد.

وزرای خارجه انگلیس و فرانسه نیز دیروز با عراقچی در تماس بودند. وزیر امور خارجه با تشکر از تماس همتای انگلیسی، با پرفرازونشیب توصیف کردن همکاری‌های دوجانبه ظرف سال‌های گذشته، ابراز داشت: «جمهوری اسلامی ایران خواهان گسترش جنگ و افزایش تنش در منطقه نیست، اما از حق قطعی خود برای پاسخ به اقدام جنایتکارانه و تروریستی رژیم صهیونیستی در تهران عدول نخواهد کرد.»

طرفین در این گفت‌وگوی تلفنی همچنین برخی از موضوعات مورد علاقه از جمله مذاکرات مربوط به رفع تحریم‌ها را مورد توجه و تبادل نظر قرار دادند و بر تمایل خود به ادامه رایزنی‌ها تاکید کردند.

همچنین وزیر خارجه فرانسه با اشاره به تلاش‌های دیپلماتیک در حال انجام برای دستیابی به آتش‌بس در جنگ غزه و نیز تاکید بر ضرورت گفت‌وگو با همه طرف‌ها با هدف کاستن از تنش و دستیابی به صلح، ابراز امیدواری نمود رایزنی‌های دوجانبه به این منظور تداوم یابد. عراقچی ضمن تشکر از تبریک همتای فرانسوی و با تاکید بر سابقه تاریخی مناسبات جمهوری اسلامی ایران و فرانسه، آمادگی تهران برای تقویت گفت‌وگوهای سازنده در راستای گسترش همکاری‌ها را ابراز داشت.

وزیر خارجه کشورمان با اشاره به پیچیدگی مسائل منطقه غرب آسیا و سیاست و اقدامات رژیم صهیونیستی برای تشدید تنش و گسترش دامنه بی‌ثباتی به سراسر منطقه، از فرانسه و دیگر طرف‌های غربی خواست برای جلوگیری از گسترش جنگ و افزایش تنش‌ها بر تنها مقصر این وضعیت، یعنی رژیم صهیونیستی متمرکز شوند. عراقچی اقدام رژیم صهیونیستی در ترور رهبر سیاسی حماس در تهران را نقض نابخشودنی امنیت و حاکمیت ایران دانست و بر حق ایران در تنبیه متجاوز تاکید کرد. در این گفت‌وگو در خصوص برخی دیگر از موضوعات مورد علاقه از جمله در حوزه کنسولی نیز تبادل نظر شد.

عراقچی: اروپا سیاست خصمانه علیه ایران را کنار بگذارد

وزیر امور خارجه کشورمان اولین گفت‌وگوی خارجی خود را با خبرگزاری کیودوی ژاپن انجام داد. عراقچی در این مصاحبه گفت: «وزارت امور خارجه ایران در دوره جدید وارد عمل خواهد شد تا تنش‌ها با واشنگتن را مدیریت کرده، روابط با کشور‌های اروپایی را بازسازی کند؛ البته تنها در صورتی که آن‌ها دست از رویکرد خصمانه خود بردارند و هدف وزارت خارجه احیای توافق هسته‌ای سال ۲۰۱۵ و لغو تحریم‌ها خواهد بود؛ من در تبیین سیاست خارجی خود در مجلس شورای اسلامی بر هدف حیاتی لغو تحریم‌ها، به‌ویژه تحریم‌های یک‌جانبه، از طریق مذاکرات جدی، متمرکز و زمان‌مند در عین پایبندی به اصول بنیادین کشور تاکید کردم.»

چرا اروپا مهم است؟

تندروها در جریان انتخابات پیشین و طی تمام سال‌هایی که در دولت یا حاشیه آن بودند، می‌گفتند که دنیا فقط سه یا چهار کشور نیست. این حرف در نگاه اول نه‌تنها درست بلکه راهبردی به نظر می‌رسد. اما زمانی که در این مسئله دقیق می‌شویم، تبصره‌هایی به اصل موضوع می‌چسبد؛ از جمله اینکه سه چهار کشور مذکور، کشورهای بی‌اهمیتی هستند؟

منظور آن‌ها به طور مشخص آمریکا، انگلیس، فرانسه و آلمان است که از آن‌ها به عنوان کشورهای تاثیرگذار در معادلات و روابط چندجانبه بین‌المللی یاد می‌شود. آن‌ها از اعضای دائم شورای امنیت و شاید مهم‌تر از آن، بازیگران مهمی در عرصه تجارت و اقتصاد جهانی هستند و ما تحت تحریم‌هایشان قرار داریم. ایران پس از رفع تحریم‌های شورای امنیت به موجب قطعنامه ۲۲۳۱ در نهایت توانست به عضویت شانگهای و بریکس دربیاید. اما باید دید که قفل بودن مبادلات مالی کشورمان و استفاده از راه‌های جایگزین، آیا امکان بهره‌برداری از این امکان‌ها را به ایران می‌دهد، یا نه؟

یک اقلیت خاص ذینفوذ معتقدند روابط ایران با غرب نباید خالی از تنش باشد. منطق خاص خود را هم دارند و البته نتیجه آن نیز قطعنامه‌های شورای امنیتی ایران بود. این جریان اصلِ تبادل امتیاز را با عنوان خیانت و سازش می‌داند و شاید از مسیر همین اقلیت بود که پس از به شکست کشیده شدن مذاکرات احیای برجام که در دولت سیزدهم هم پیگیری می‌شد، در تابستان ۱۴۰۱ تئوری زمستان سخت مد نظر قرار گفت و روابط با اروپا را بیش از پیش تحت تاثیر قرار داد.

با تئوری زمستان سخت، قرار بود اروپا برای خرید گاز مجبور باشد به سمت ایران بیاید. دو زمستان از آن زمان گذشت و خبرگزاری یورونیوز هم گزارش داد که ذخایر گازی اتحادیه اروپا تا ۹۰ درصد پر شده است. اما زمستان روابط ایران و اروپا از بین نرفت. با توجه به وعده پزشکیان برای رفع تحریم‌ها، شرایط منطقه و نیاز طرفین به بهبود وضعیت، به نظر می‌رسد که یخ‌زدایی این مسیر آغاز شده باشد.

مسیر سخت عراقچی

با انتخاب مذاکره‌کننده ارشد سابق ایران، احتمالاً اجماعی میان ارکان حاکمیت برای شروع تنش‌زدایی در روابط خارجی رخ داده است. شاید پزشکیان برای انتخاب ۱۵ وزارتخانه غیر از دستگاه‌های سیاسی و امنیتی از رهبری فقط مشورت گرفته باشد، اما در خصوص وزارتخانه‌های دفاع، اطلاعات، کشور و امور خارجه نظر رهبری قطعی است و گزینه‌ای که به مجلس می‌رسد مهر تائید مقام رهبری را گرفته است.

وزارت خارجه به عنوان بازوی اجرایی سیاست خارجی فعالیت و سیاست‌های کلی تصویب شده در نهادهای بالادستی را پیش می‌برد. فارغ از اینکه موفق شود یا در نهایت شکست بخورد. بر اساس منطق، باید برنامه وزیر امور خارجه برای پیشبرد این سیاست‌ها به مقام رهبری ارائه شده باشد که گزینه دولت مهر تائید خورده است.

اما تائید وزیر امور خارجه از سوی مقام رهبری به این معنی نیست که اقلیت تندروی ذینفوذ در مسیر سیاست خارجی کشور سنگ‌اندازی نمی‌کند. آن‌ها در دولت روحانی و رئیسی به سنگ‌اندازی خود ادامه دادند و با توجه به سوابق پیشین و روی کار آمدن رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب، دلایل و شواهدی وجود ندارد که مسیر پیشین را با شدت بیشتری ادامه ندهند.

موانع خارجی در مسیر وزیر خارجه و سیاست خارجی ایران را نیز نباید نادیده گرفت. مسئله هسته‌ای دیگر تنها پرونده میان ایران و غرب نیست. صابر گل‌عنبری، تحلیلگر سیاست خارجی در این‌باره نوشته است: «واقعیت این است که رفع تحریم‌ها امروز بیش از هر زمانی دشوار شده و به مسائلی فرابرجامی و فراهسته‌ای پیوند خورده است. زمانی رفع تحریم‌ها برای ایران در مقابل اولویت محدودسازی برنامه هسته‌ای برای غرب و آمریکا با قید فوریت قرار داشت؛ اما امروز پرونده هسته‌ای همچون قبل در اولویت سیاست خاورمیانه‌ای آمریکا نیست، بلکه کلیت سیاست منطقه‌ای تهران متعاقب «طوفان‌الاقصی» و جنگ غزه اولویت نخست واشنگتن به نظر می‌رسد و می‌توان گفت نوعی جابه‌جایی اولویت‌ها در تعامل با ایران رخ داده است.»

امیدوارم در مسیر عراقچی سنگ‌اندازی نکنند

سیدجلال ساداتیان، سفیر سابق ایران در انگلستان در تحلیل بازسازی روابط ایران و غرب به خبرنگار هم‌میهن گفت: «فکر می‌کنم جهت‌گیری آقای عراقچی در سیاست خارجی تا حدود زیادی مشخص است. او جزو تیم آقای ظریف و مذاکره‌کننده ارشد مذاکرات هسته‌ای و بخشی از مجموعه‌ای بود که تلاش کردند تا تنش در سیاست خارجی ایران کاهش پیدا کند و شاید در مراحل بعد به روابط عادی منجر شود. به غیر از دیوانگی ترامپ و خروج از برجام، شاهد سنگ‌اندازی‌های داخلی هم بودیم که در مجلس برجام را آتش زدند و قانون راهبردی را به تصویب رساندند که سنگی در راه احیای توافق باشد. این مسیر در نهایت به دولت آقای رئیسی واگذار شد که این دولت هم نتوانست یا نخواست کاری از پیش ببرد. در این راه هم سنگ‌اندازی‌هایی صورت گرفت و در نهایت شرایط ایران را به بدترین وضعیت ممکن رساند. این سنگ‌اندازی‌ها در تنش‌زدایی یکی از دلایلی بود که در انتخابات سال ۱۴۰۰ شاهد قهر فاصله مردم بودیم.»

او اضافه کرد: «سال ۱۴۰۳ و با انتخاب مسعود پزشکیان، این فضا کمی ترمیم شد. این دولت به تعبیر آقای پزشکیان دولت وفاق ملی است و فکر می‌کنم که در مجموعه حاکمیت هم جهت‌گیری‌ها به سمت ایجاد تغییراتی مثبت است. در حال حاضر مسائل منطقه‌ای، هسته‌ای و روابط دوجانبه مطرح است که هر کدام گفت‌وگوهایی جداگانه را می‌طلبد. سوابق آقای عراقچی این امید را به وجود آورد که بشود این مسائل را حل‌وفصل کرد. در حال حاضر مسائل ایران و غرب در هم‌تنیده است.»

این تحلیلگر سیاست خارجی با اشاره به تئوری زمستان سخت، خاطرنشان کرد: «نیاز اروپا از طریق ورود گاز ال‌ان‌جی آمریکا و منابع دیگر رفع شد و زمستان سختی هم به وجود نیامد. فقط روابط ایران و اروپا تخریب شد. افرادی که در این زمینه‌ها مشاوره دادند، با توهمات‌شان باعث تخریب شدند. قطعنامه علیه ایران در شورای حکام آژانس صادر شد و هشدار دادند که تهران مراقب اسنپ‌بک و بازگشت تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل باشد. انریکه مورا، معاون جوزپ بورل در مراسم تحلیف رئیس‌جمهور شرکت کرد و گفت‌وگوی تلفنی میان آقای عراقچی و بورل مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا نیز صورت گرفت.»

ساداتیان افزود: «امیدواریم که ترمیم روابط با اروپا به سرعت بتواند مسیر خودش را طی کند. باید بتوانیم بازار از دست رفته اروپا را بار دیگر به دست بیاوریم، جذب سرمایه و تکنولوژی داشته باشیم. تا سال‌ها قبل شرکت‌های اروپایی در پروژه‌های گازی عسلویه حضور داشتند اما همه، ایران را ترک کردند. در این سال‌ها هم به خاطر برداشت‌های غیرصیانتی در حوزه نفت و گاز، آسیب‌هایی به منابع وارد شده است. این صنعت به تکنولوژی‌های روز نیاز دارد. در حال حاضر شرکت‌های آمریکایی در عراق به شدت فعال هستند و صادرات نفت عراق افزایش چشم‌گیری پیدا کرده است. این به خاطر در اختیار داشتن فناوری و اتصال به بازارهای بین‌المللی است که باید آن را به دست بیاوریم. نیازمند این هستیم که عقب‌ماندگی‌های سال‌های اخیر را جبران کنیم.»

به سمت تعادل میان شرق و غرب برویم

عبدالرضا فرجی‌راد، استاد ژئوپلیتیک و سفیر پیشین به هم‌میهن گفت: «آقای پزشکیان در شعارهای انتخاباتی بحث تعادل در روابط خارجی را مطرح کردند که امر بسیار درست و مهمی بود. چراکه ما در این عدم تعادل در روابط خارجی به‌ویژه در چند سال اخیر، ضررهای قابل توجهی کردیم. با توجه به سیاست‌هایی که رئیس‌جمهور در پیش گرفته، وزارت خارجه باید راهی را برود که این تعادل در روابط به نتیجه برسد. البته تعادل در روابط به این معنی نیست که ما آن چیزی را که با کشورهای شرقی مثل روسیه و چین ساختیم را از بین ببریم یا کاهش دهیم. با این کشورها امروز و در آینده کار می‌کنیم. ایران در یک منطقه بسیار ژئوپلیتیکی و حساس قرار گرفته و طبیعت جغرافیایی ایران به ما تحمیل می‌کند که با همه قدرت‌ها رابطه داشته باشیم. اگر بخواهیم با یک بلوک رابطه داشته باشیم، منافعی را از دست می‌دهیم. در این رقابت باید طوری عمل کنیم که طرف مقابل یا یک بلوک حس کند که اگر بخواهد چیزی را به ایران تحمیل کند، ایران به سمت بلوک دیگر می‌رود.»

او تاکید کرد: «نکته بعدی در صحبت‌های آقای پزشکیان، مسئله رفع تحریم بود. باید رفع تحریم‌ها صورت بگیرد تا کشور در مسیر توسعه بیفتد. برنامه چشم‌اندازی که آقای رئیس‌جمهور بر آن تاکید کرده و بهبود وضعیت فقر، معیشت مردم و بازگشت زندگی عادی به جامعه را مدنظر قرار داده، با این رفع تحریم‌ها ارتباط مستقیم دارد. اروپا به خاطر اینکه تقریباً در همسایگی ما هست و با یک واسطه با اروپا همسایه هستیم، لازم است که با آن‌ها کار بکنیم. ریشه صنعت کشور ما اروپایی‌ است. نمی‌توانیم با آن‌ها کار نکنیم. باید راه‌هایی پیدا کنیم و به توافق برسیم که هم بتوانیم جذب سرمایه داشته باشیم و هم بخش‌های مختلف صنعتی به‌ویژه بخش‌های نفتی، گازی، پتروشیمی و غیره را راه‌اندازی کنیم. می‌توانیم با شرق هم به نحو احسن کار کنیم اگر این تحریم‌ها برداشته شود. تا زمانی که این تحریم‌ها برداشته نشود ما با شرق هم کار درست نمی‌توانیم انجام دهیم. شرکت‌های شرقی هم می‌ترسند که تحریم شوند و در فشار قرار بگیرند. این تنش‌زدایی، کمک زیادی به تقویت روابط ایران با شرق می‌کند. چینی که یک توافق ۲۵ ساله با ما دارد و قرار بود که ۴۰۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کند، در چهار سال گذشته ترسید سمت ایران بیاید.»

فرجی‌راد اظهار داشت: «همزمان با تنش‌زدایی اروپایی، باید آمریکا را هم مدنظر قرار داشته باشیم. غرب صرفاً اروپا نیست و آمریکا هم نقشی بسیار کلیدی دارد. باید مذاکراتی با سرعت مناسب و نه فرسایشی آغاز و پرونده‌های میان دو طرف تفکیک شود تا در نهایت به یک نتیجه منطقی برسیم.»