پایان گشتوگذاری سرخوشانه/نخستین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در دولت چهاردهم پس از ۱۰ روز میزبانی از ناشران، اهالی قلم و دوستداران کتاب به کار خود پایان داد
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با فروشی معادل ۵۲۴ میلیارد و ۳۴۹ میلیون تومان، در دو بخش حضوری و مجازی پس از ۱۰ روز به کار خود پایان داد.
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران با فروشی معادل ۵۲۴ میلیارد و ۳۴۹ میلیون تومان، در دو بخش حضوری و مجازی پس از ۱۰ روز به کار خود پایان داد. این آمار در نشست خبری روز جمعه، ۲۶ اردیبهشت‌ماه -یک روز مانده به پایان نمایشگاه- از سوی ابراهیم حیدری، قائم‌مقام و سخنگوی نمایشگاه سی‌وششم، در نشستی خبری اعلام شد. آماری که اگرچه آمار نهایی فروش نمایشگاه سی‌وششم نیست اما دست‌کم تصویری کلی از آن در ذهن ایجاد می‌کند.
نمایشگاه سی‌وششم در روزهای برگزاری، میزبان چهره‌هایی از طیف‌های گوناگون بود. ضمن این‌که عدم‌حضور برخی ناشران در آن تحت عنوان «کنش اعتراضی تحریم» نبود که رخ داد. بلکه چنان‌چه از سوی این ناشران اعلام شد، دلیل‌اش حمایت از چرخه توزیع و فروش کتابفروشی‌های محلی بود. اگرچه عدم صرفه اقتصادی حضور در نمایشگاه نیز می‌توانست دیگر دلیل احتمالی این تصمیم باشد.
برگزاری نخستین دوره‌ی نشریاری یا فیلوشیپ با تمرکز بر ادبیات و تصویر کودک و نوجوان، به قصد تقویت حضور نشر ایران در عرصه جهانی و ممانعت از حضور کتابفروشان، به قصد تامین منافع ناشران ازجمله اتفاقی بود که برای نخستین‌بار در نمایشگاه کتاب رخ داد. ضمن این‌که تعامل نسبتاً قابل‌توجه میان ناشران، نویسندگان، هنرمندان، سیاست‌مداران و مخاطبان کتاب، در کنار رونمایی از تازه‌ترین آثار حوزه ادبیات، علوم انسانی و فناوری زیر سایه حضور پررنگ چهره‌های فرهنگی و سیاسی و برگزاری نشست‌های تخصصی، موجب کاسته‌شدن از وجهی شد که از آن تحت عنوان وجه «فروشگاهی» نمایشگاه یاد می‌شود و همواره مورد انتقاد برخی قرار دارد.
نه الزاماً خرید که گشتی میان کتاب‌ها
محسن آزموده، روزنامه‌نگار اندیشه و کتاب که ازجمله حاضران در ادوار گوناگون نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران و ازجمله دوره سی‌وششم آن بوده است، در مورد این دوره به هم‌میهن می‌گوید: «به نظر من دوره سی‌وششم نسبت به دوره‌های پیشین نمایشگاه، از تفاوت فاحشی برخوردار نبود. درواقع به‌طور طبیعی از زمان برقراری امکان خرید غیرحضوری از طریق نمایشگاه مجازی کتاب، حضور فیزیکی در این رویداد کاهش پیدا کرده است.
امکانی که اتفاقاً به گواه آمار با استقبال علاقه‌مندان نیز مواجه است. چنان‌چه براساس اظهارات ابراهیم حیدری، قائم‌مقام و سخنگوی نمایشگاه سی‌وششم، تا ساعت ۱۳ روز جمعه ۲۶ اردیبهشت‌ماه، فروش بخش مجازی معادل ۲۸۷ میلیارد و ۴۴۷ میلیون تومان و تا ساعت ۱۲ شب پنجشنبه ۲۵ اردیبهشت‌ماه، فروش بخش فیزیکی معادل ۲۳۶ میلیارد و ۹۰۱ میلیون تومان بوده است. امکان خرید مجازی و تاثیر آن بر کاهش حضور در بخش فیزیکی نیز، امری نه مربوط به این دوره که قابل مشاهده در همه ادوار اخیر است.
درمجموع اما به‌عنوان کسی که هرساله چندین‌بار به نمایشگاه می‌روم و امسال نیز به‌طور کامل در نمایشگاه حضور داشتم، تصور نمی‌کنم که استقبال از دوره سی‌وششم به نسبت دوره‌های پیشین دچار کاهش شده باشد. هرچند نمی‌توان انکار کرد که مشکلات اقتصادی بهطورکلی بر کاهش خرید کتاب، اثر جدی گذاشته است. ضمن این‌که من با آن‌چه انتقاد از رشد بی‌سابقه قیمت کتاب خوانده می‌شود، موافق نیستم و معتقدم، قیمت کتاب در قیاس با قیمت دیگر کالاها، ابداً قیمت بالایی نیست. اگرچه در وضعیت اقتصادی کنونی، طبیعی است که افراد درآمدشان را صرف تامین مایحتاج ضروری خود کنند، سپس سراغ هزینه‌کردن در حوزه فرهنگ‌وهنر‌واندیشه ازجمله خرید کتاب بروند.»
آزموده با اشاره به حضور چهره‌های فرهنگی از طیف‌های گوناگون در نمایشگاه سی‌وششم ازجمله روشنفکران، نویسندگان و اساتید دانشگاه با مثبت خواندن این اتفاق، به نکته دیگری نیز اشاره می‌کند.
او می‌گوید: «عدم حضور برخی از ناشران در این دوره، اتفاقی که در دیگر دوره‌ها نیز قابل مشاهده بود، تحت عنوان «تحریم» اتفاق نیفتاد. درواقع اگرچه برخی از این ناشران اعلام کردند که به دلایلی ازجمله حمایت از پخش‌کنندگان و فروشندگان محلی کتاب در نمایشگاه شرکت نمی‌کنند اما گمان می‌کنم دلیل اصلی، عدم صرفه اقتصادی حضور در نمایشگاه برای‌شان بوده است. درواقع شخصاً عدم‌حضور را یک انتخاب و نه کنشی اعتراضی می‌دانم. ضمن این‌که گمان می‌کنم آن‌چه می‌تواند موجب وارد آمدن آسیب به پخش‌کنندگان و فروشندگان محلی کتاب شود، نه نمایشگاه ۱۰ روزه‌ی کتاب که چرخه‌ی خریدوفروش مجازی کتاب است. چرخه ناگزیری که در مورد سایر کالاها نیز صدق می‌کند و گریزی از آن نیست.»
او با مثبت ارزیابی کردن نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بهطورکلی آن را رویدادی می‌خواند که موجب برقراری ارتباط میان ناشران با نویسندگان، مترجمان و درمجموع اهل قلم می‌شود. ضمن این‌که زمینه برقراری امکان گفت‌وگو میان دوستداران کتاب با اهل قلم را فراهم می‌کند و موجب دیده‌شدن تازه‌های نشر می‌شود. او ضمن ابراز مخالفت با این اظهارنظر که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، رویدادی تخصصی و صرفاً متعلق به ناشران و اهالی کتاب است، آن را یک رویداد فرهنگی همگانی خواند. یک رویداد فرهنگی همگانی که حتی ممکن است میزبان کسانی باشند که هدف‌شان از حضور در آن، نه الزاماً خرید کتاب که گشت‌وگذار میان کتاب‌هاست.
اعتراضاتی که به‌جای خود باقی است
در کنار همه این‌ها اما اعتراضاتی که سالیان‌سال است شنیده می‌شود، هم‌چنان بر جای خود باقی است. ازجمله اعتراض به برگزاری نمایشگاه کتاب از سوی دولت، به‌جای برگزاری آن از سوی انجمن‌ها، اتحادیه‌ها و شرکت‌های تعاونی کتاب و انتقاد از نمایشگاه‌گردان‌شدن دولت به‌جای سیاست‌گذاری و ایجاد زیرساخت. نمایشگاه‌گردانی که در هر دوره تنها می‌کوشد آمار مراجعه‌کنندگان و فروش را بالا و بالاتر ببرد.
انتقاد دیگر این است که نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از همان ابتدا با حذف دو حلقه توزیع یا پخش کتاب و کتابفروشی‌ها، حرکت چرخه اقتصاد نشر را مختل کرده است یا این‌که سیاست‌های حاکم و حمایت‌ها از طرفی، موجب رشد نامتوازن حلقه نشر شده و از طرف دیگر، حلقه توزیع و کتابفروشی را روزبه‌روز ضعیف‌تر و کوچک‌تر نموده است. پرسشی که همراه با این انتقادات مطرح می‌شود این است که چرا در ادوار گوناگون و دولت‌های متفاوت، به‌جای صرف هزینه برای برگزاری رویدادی 10روزه در پایتخت، برای توسعه آن‌چه «ویترین دائمی کتاب در سراسر کشور» خوانده می‌شود، هزینه نمی‌شود؟ اشاره به مواردی چون گرانی کاغذ، رشد قارچ‌گونه ناشران پخته‌خوار و کتابساز و عدم‌رعایت کپی‌رایت، موضوعات دیگری است که بر نمایشگاه کتاب اثر مستقیم و غیرمستقیم دارد.
با وجود تکرار این مکررات اما هم‌چنان می‌توان امیدوار بود. امیدوار به نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران یا چنان‌چه محسن آزموده می‌گوید: «رویداد فرهنگی همگانی که حتی ممکن است میزبان کسانی باشد که هدف‌شان از حضور در آن، نه الزاماً خرید کتاب که گشت‌وگذار میان کتاب‌هاست». امیدوار به این‌که با پذیرش پیشنهادات و انتقادات از سوی برگزارکنندگان این رویداد فرهنگی و درخواست از رسانه‌ها برای تبیین و تشریح آن‌چه رخ می‌دهد، درنهایت اتفاقاتی خجسته برای اهل قلم و دوستداران اهل قلم و کتاب رقم بخورد.
