در مسیر کره شمالی
مثلث اختلال، محدودیت و سانسور یا همان اینترنت در ایران، در وضعیتی به‌سر می‌برد که بیراه نیست اگر بگوییم، بیش‌از‌آن‌که به اقتصاد دیجیتال خدمت کرده باشد، در سال‌های اخیر ریشه‌ی آن را سوزانده است. بی‌کیفیتی اینترنت در ایران در این مدت اوضاع را به جایی رسانده که یکی از علل خشم اجتماعی، مهاجرت متخصصان و شکست استارت‌آپ‌ها قطعاً وضعیت اینترنت است. اما چه کسی پاسخگوی بی‌کیفیتی اینترنت ایران است؟ انجمن تجارت الکترونیک با همراهی ۳۰ کارشناس خبره در حوزه اینترنت و زیرساخت به‌طور داده‌محور در دومین گزارش کیفیت اینترنت ایران توضیح داده‌اند که اینترنت در وضعیت خطرناکی قرار دارد و متولیان آن به‌طور خودخواسته با ایجاد اختلال و محدودیت‌های گسترده در بستر آن وضعیتی مشابه کشورهای فقیر و توسعه‌نیافته برای اینترنت ایران رقم زده‌اند. در مراسم رونمایی از دومین گزارش کیفیت اینترنت کشور که چند روز پیش در اتاق بازرگانی تهران برگزار شد، پویا پیرحسینلو، رئیس کمیته اینترنت انجمن تجارت الکترونیک و حمیدرضا احمدی، نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت این انجمن، مسئول مستقیم این سختی تحمیلی جانفرسا به شهروندان و کسبوکارها را متولیان قانونی غیرپاسخگوی اینترنت یعنی دولت، مجلس، قوه‌قضائیه، همچنین دو شورایعالی فضای مجازی و امنیت ملی دانستند و خواستار پاسخگویی و مسئولیت‌پذیری این نهادها طبق قانون به این اوضاع شد. چراکه درحال‌حاضر مردم نه‌تنها باید بابت تجهیزاتی که باعث کاهش کیفیت اینترنت و فیلترینگ می‌شود هزینه کنند، بلکه باید بدون هیچ دلیل کارشناسی و فنی، حداقل دوبرابر بیشتر از نیاز اینترنت کشور این هزینه را بدهند.
آنطور که در دومین گزارش کیفیت اینترنت ایران آمده، رئیس‌جمهور کشور با قدرت ریاست شورایعالی امنیت ملی و تعیین رئیس شورای امنیت کشور (وزیر کشور)، ریاست شورایعالی فضای مجازی و تعیین دبیر شورایعالی فضای مجازی، همچنین تعیین ۶ عضو از ۱۲ عضو کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه و تعیین وزیر ارتباطات و درنتیجه زیرمجموعه‌های آن شامل شرکت ارتباطات زیرساخت، کمیسیون تنظیم مقررات و افتا تعیین ریاست هیئت‌دولت و تعیین کارگروه ویژه اقتصاد دیجیتال از اختیارات و کنترل کافی برای بهبود کیفیت اینترنت کشور برخوردار است و بیش از هر کس دیگر باید پاسخگوی کیفیت اینترنت کشور به مردم باشد. با این وجود هرچند خود نهاد ریاست‌جمهوری هم به راهبردی بودن این اختیارات اذعان و باور دارد، اما در عمل آنچه تاکنون رخ داده، هیچ بویی از بهبود کیفیت اینترنت نبرده است.
اینترنت ایران بدتر از چین
پویا پیرحسینلو، رئیس کمیته اینترنت انجمن تجارت الکترونیک و مدیرعامل ابرآروان، در مراسم رونمایی از این گزارش در توضیح پژوهشی که انجام شده با اشاره به بررسی و مقایسه اینترنت ایران با ۵۰ کشور توضیح داد: «در گزارش اول کیفیت اینترنت ایران، ۱۰۰ کشور بررسی شدند اما از آنجا که داده‌های ما در حوزه اختلال در اینترنت برای بررسی دقیق‌تر و ارائه گزارش دوم کافی نبود، از ۱۰۰ کشور، ۵۰ کشور را که با حداقل ۷۰ درصد نمونه‌های آماری ما همپوشانی داشته باشند، انتخاب کردیم تا بتوانیم گزارش دقیق‌تری ارائه کنیم.» او در ادامه با اشاره به رتبه‌ی ایران در سه بخش اختلال، محدودیت و سانسور و سرعت گفت: «اینترنت ایران در حوزه اختلال، رتبه ۴۷ از بین ۵۰ کشور مورد بررسی را دارد. همچنین در حوزه محدودیت و سانسور، از ۵۰ کشور در جایگاه ۴۹ قرار گرفته و از حیث سرعت بین ۵۰ کشور، آخرین کشور با رتبه ۵۰ است. براین‌اساس متاسفانه درمجموع امتیاز ایران بین این کشورها قهرمان اینترنت بی‌کیفیت شده و پس از آن چین و در رتبه سوم، اندونزی قرار دارد.» این وضعیت در حالی رخ‌داده که متولیان از بسیاری از سیاست‌های چین در قبال اینترنت استقبال و طرفداری کرده‌اند اما در عمل حتی از آن هم جلو زده و بیشتر مسیر کره‌شمالی را در مواجهه با اینترنت که حالا در دنیای امروز از نان شب واجب‌تر است، پیش گرفته‌اند.
آزار کاربران ایرانی با ایجاد اختلالات نامحسوس
رئیس کمیته اینترنت انجمن تجارت الکترونیک با اشاره به اینکه اختلال در بستر اینترنت بیش از هر چیزی کاربران ایرانی را آزار می‌دهد، بیان کرد: «نامحسوس بودن اختلالات در این بستر سبب شده که کاربران نتوانند در لحظه، متولیان را پاسخگو کنند. به‌طورکلی وضعیت اینترنت در بخش اختلالات به‌شدت نوسانی بوده و در 6 ماهه اخیر فرازوفرودهایی را تجربه کرده اما در آخر در جایگاه ۴۷ قرار گرفته است.» به گفته او، اختلال در اینترنت ایران به دو دسته اختلالات مقطعی و حوادث غیرمترقبه خارج از کنترل و اختلالات مستمر تقسیم می‌شود. آنطور که پیرحسنلو دراین‌باره توضیح داده است: «7 نمونه از اختلالات مقطعی در 6 ماه اخیر غالباً به‌خاطر اختلالاتی بوده که درنتیجه انحصار شرکت ارتباطات زیرساخت در شبکه آن در ارتباطات بین استانی، همچنین اتصال شبکه اینترنت و تامین پهنای باند بین‌الملل در ایران رخ داده است.» به عقیده او، تمرکززدایی، افزایش کیفیت و پاسخگویی می‌تواند در این حوزه و بهبود کیفیت اینترنت کمک شایانی کند.
او درباره اختلالات مستمر شبکه اینترنت و تجربه منفی کاربران اضافه کرد: «گزارش‌ها نشان می‌دهند که اختلالات بین ۱۷درصد تا ۱۱ درصد کاهش پیدا کرده و در سه‌ماه گذشته بین ۱۱ تا ۱۳ درصد، نوسان داشته است. البته نکته قابل‌توجه در این بخش آن است که نیمی از وب‌سایت‌ها در ایران فیلتر هستند و معنای ۱۱ درصد اختلال درواقع در کنار این ۵۰ درصد سایت فیلترشده، با واقعیت همخوانی بیشتری دارد.
همچنین از ابتدای سال‌جاری 4ماه تقریباً رتبه ایران در این بخش ۵۰ از ۵۰ بوده، ولی در 4ماهه اخیر کمی وضعیت بهتر شده و درصد اختلالات، کاهش پیدا کرده که نوید بهبود شرایط و حرکت به‌سوی آینده‌ای امید‌بخش را می‌دهد.»
14بار قطع اینترنت سیاسی در یک سال
طبق گزارشی که در این مراسم ارائه شد، اینترنت ایران در محدودیت‌های اینترنتی، رتبه ۴۹ از ۵۰ کشور را با اعمال ۵۵ درصد محدودیت در بستر شبکه آن به خود اختصاص داده و پس از آن، چین محدودترین کشور در برابر اینترنت است. این وضعیت از آنجایی ناشی می‌شود که به‌طورکلی وقتی از محدودیت اینترنت می‌گوییم بخشی از آن مربوط به فیلترینگ و باقی مربوط به قطع کامل یا کنترل‌شده اینترنت، مقررات داخلی و تحریم می‌شود. به‌جز فیلترینگ و هزینه‌های سرسام‌آورش برای شهروندان، ایران در محدودیت مربوط به قطعی خودخواسته اینترنت یکه‌تاز است. بررسی‌های این گزارش نشان می‌دهد که ایران، هند و پاکستان 3کشور اولی هستند که بیشترین قطعی و اختلال سراسری خودخواسته و سیاسی اینترنت را در نیمه‌اول سال ۲۰۲۳ تجربه کرده‌اند. همچنین براساس گزارش وب‌سایت surfshark اغلب قطعی‌های اینترنت ایران در روزهای جمعه و در رابطه با حوادث سیاسی-اجتماعی زاهدان رخ داده که نتیجه آن ۱۴بار قطع اینترنت بوده است. همچنین در حوادث مربوط به انتخابات سال ۸۸، آبان‌ماه ۹۸ و شهریورماه ۱۴۰۱ نیز که اینترنت به‌صورت دستوری قطع شد، به‌نظر می‌رسد که شورای امنیت کشور (شاک) مسئولیت آن را برعهده داشته باشد.
اشباع تجهیزات فیلترینگ و هزینه سرسام‌آور بر دوش شهروندان
دومین گزارش کیفیت اینترنت کشور درباره اختلالات در بستر اینترنت نشان می‌دهد که در ساعت‌های مختلف روز، دامنه این اختلال‌ها متفاوت است. به‌طورمثال از ساعت ۱۹ تا ۲۳ اختلال در اینترنت ایران افزایش پیدا می‌کند و مجدداً از بامداد به حالت عادی برمی‌گردد. همچنین بهترین ساعت کار با اینترنت بین ساعت‌های چهار تا شش صبح است که میزان اختلالات به پایین‌ترین میزان خود می‌رسد. پیرحسینلو درباره علت این وضعیت توضیح داد: «این اختلالات دلایلی دارند که غالباً شرکت ارتباطات زیرساخت آن را به شبکه دسترسی مرتبط می‌داند. همچنین حالت قابل توضیح دیگری که برای این وضعیت وجود دارد، یا اشکال در شبکه انتقال یا اشباع پهنای باند بین‌الملل است.» این اما همه ماجرا نیست و رئیس کمیته اینترنت انجمن تجارت الکترونیک با اشاره به گزارش‌های غیررسمی از منابع آگاهی که نخواستند نام‌شان فاش شود، اضافه کرد: «عامل اصلی‌ای که در ساعت‌های پیک مصرف با اختلال شدید اینترنت مواجهیم، اشباع پردازنده‌های تجهیزات فیلترینگ است.» او در پاسخ به «هم‌میهن» در راستای شفاف‌سازی درباره این تجهیزات هزینه‌بر گفت: «براساس شنیده‌ها، باکس‌های فیلترینگ توسط دو شرکت دوران و یافتار برای اپراتورهای همراه اول و ایرانسل و تجهیزات LI جداگانه توسط شرکت زعیم تامین می‌شود. همچنین براساس تخمین‌ها توسعه این تجهیزات ۱۰ میلیارد تومان به‌ازای هر گیگابایت بر ثانیه برای اپراتورها هزینه دارند و این تجهیزات در شبکه به‌علت ارتباطات داخلی دو برابر شده و برای شهرستان‌ها همپای تهران محدودیت‌های جدی ایجاد کرده است.» آنطور که در گزارش انجمن تجارت الکترونیک آمده، سیاست جدید وزارت ارتباطات در دولت سیزدهم به توسعه تجهیزات فیلترینگ در لایه دسترسی بین اپراتورهای همراه و برنامه‌ریزی توسعه و اجرای آن در اپراتورهای ثابت است. به‌این‌معنی که ترافیک‌های داخل کشور هم ازاین‌پس از تجهیزات فیلترینگ عبور خواهند کرد به‌این‌ترتیب در آینده نزدیک اختلالات در شبکه داخلی بیشتر نمود پیدا خواهد کرد. به‌علاوه هزینه حدود ۱۰ میلیارد تومانی برای تجهیزات فیلترینگ شامل هزینه‌های تأمین سخت‌افزار مورد نیاز، ایجاد زیرساخت برای استقرار سامانه‌های مربوطه و لایسنس می‌شود و بخش عمده آن بابت تمدید لایسنس‌ها به‌صورت سالانه پرداخت می‌شود. این مسئله در بسیاری از نقاط کشور به‌تنهایی خود به گلوگاه توسعه تبدیل شده و بسیاری از اپراتورها به‌دلیل نبود تجهیزات کافی فیلترینگ در آن استان مجبور به انتقال ترافیک اینترنت به تهران هستند که این موضوع باعث افزایش هزینه و کاهش کیفیت می‌شود و به‌دلیل‌همین توسعه نامتوازن زیرساخت در کشور نوعی بی‌عدالتی سرزمینی در دسترسی به اینترنت دست کم با یک سرعت واحد برای همه ایرانی‌ها رقم خورده است. به این معنی که شهرستان‌های مختلف کشور سرعت برابری نسبت به کاربران تهرانی تجربه نمی‌کنند و به‌نظر می‌رسد، یک ایرانی ساکن شهری غیر از تهران، تاحدودی اینترنت کندتری به‌علت صرف زمان ارسال داده به تهران و بازگشت آن به شهرستان داشته باشد و درنهایت برای آن هزینه بیشتری را پرداخت کند.
بن‌بست فیلترینگ بدون توجیه ابزارهای تکنولوژیک
حمیدرضا احمدی، نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک و مدیرعامل ایوند، دیگر سخنران این جلسه در ادامه باتوجه به این آمار و نتایج درباره انواع محدودیت‌های موجود گفت: «به‌جز قطعی‌های سیاسی و فیلترینگ، محدودیت‌هایی به‌واسطه تحریم‌ها برای شهروندان ایران وجود دارد. همچنین مقررات داخلی وب‌سایت‌ها که دسترسی را محدود به IP داخلی می‌کنند و اجازه دسترسی از خارج از ایران و ربات‌های گوگل را نمی‌دهند، ازجمله دیگر محدودیت‌هایی است که متوجه کاربران می‌شود.»
او در ادامه با انتقاد از سیاستی که بی‌دلیل به‌طور بی‌بازگشتی وب‌سایت‌ها و IPهای زیادی را فیلتر می‌کند، گفت: «به‌نظر می‌آید که این فرآیند به‌طور هوشمند توسط ربات‌ها ـ اما با درصد خطای بالا ـ انجام شود زیرا فیلترشدن بسیاری از IPها و سایت‌ها هیچ توجیهی ندارد. به‌علاوه از آنجایی که فیلترینگ هیچ فرآیند شفافی ندارد و مشخص نیست که از کدام متولی قانونی اینترنت باید برای رفع فیلتر درخواست داد، سایت بسیاری از کسبوکارها قربانی خطای ربات‌ها می‌شوند و بسیار ضربه می‌خورند. همچنین بررسی‌های ما نشان می‌دهد که اساساً از حدود ۲هزار و 500سایتی که فیلتر شده و به‌جز آنهایی که محتوای هرزه‌نگاری و سیاسی تولید کرده‌اند، باقی غالباً ابزارهای تکنولوژیک هستند و فیلترشدن و فیلتر باقی ماندن آنها هیچ توجیه فنی و قانونی‌ای ندارد.»
امنیت کاربران فدا می‌شود
این گزارش می‌گوید که فیلتر شدن ابزارهای کاربردی مثل گوگل‌پلی از سوی سیاستگذار داخلی، علاوه بر خسارت‌های دانشی و فنی به کاربران ایرانی آنها را به استفاده از راه‌های جایگزین برای به‌روزرسانی یا نصب نرم‌افزارهایی غیرامن برای دور زدن محدودیت‌ها مجبور می‌کند. همین امر باعث شده بسیاری از اپلیکیشن‌ها روی دستگاه‌های مورد استفاده کاربران به‌روز نشوند و تجهیزات دیجیتال آنها ناامن و آسیب‌پذیر شود. همچنین ارسال خودکار میلیاردها درخواست از سمت گوشی‌های اندروید به گوگل پلی و بی‌پاسخ ماندن آن باعث کاهش کیفیت شبکه، افزایش مصرف باتری و اختلال روی تلفن‌های همراه می‌شود. در این رابطه نایب‌رئیس کمیسیون اینترنت انجمن تجارت الکترونیک در بخش دیگری از گفته‌هایش از هزینه‌هایی که فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی به شهروندان و کسبوکارها تحمیل کرده، گفت: «شرکت‌های بسیاری سرمایه زیادی را صرف تبلیغات و اطلاع‌رسانی در شبکه‌های اجتماعی کردند و با فیلترینگ آنها عملاً با بلاتکلیفی مواجه شده‌اند و بسیاری از آنها نمی‌دانند که سرمایه خود را از دست رفته بدانند یا بر ادامه این راه متمرکز شوند.»
حبس خانگی سایت‌های ایرانی
براساس گزارش این انجمن، عجیب‌تر از فیلتر کردن سایت‌های خارجی، فیلتر کردن سایت‌های داخلی برای کاربران خارج از کشور است. بسیاری از وب‌سایت‌های دولتی و بانک‌های ایرانی، برای کاربران بین‌المللی در دسترس نیستند. به‌بیان‌دیگر از بین ۱۰۰ وب‌سایت برتر دولتی ایران ۵۷تا از آنها به کاربران خارج از کشور اجازه دسترسی نمی‌دهند. همچنین بررسی‌ها نشان می‌دهد که عمده این وب‌سایت‌ها شامل نهادها و وزارتخانه‌های دولتی، خدمات عمومی و امور مرتبط با بیمه، آموزش و مؤسسات مالی و بانکی می‌شود.
این درحالی‌است که یکی از مسئولان شرکت «افتا» به این انجمن گفته است که قانونی دائمی مبنی بر اعمال دسترسی از داخل وجود ندارد، اما در بزنگاه‌های مختلفی دستورالعمل این محدودیت به دستگاه‌های دولتی ابلاغ شده و اگر این محدودیت دائمی بماند، از بی‌توجهی برخی نهادهاست.
اما این محدودیت عجیب چه عواقبی دارد؟ احمدی دراین‌باره گفت: «گاهی بعضی از این سایت‌ها به بهانه امنیت این کار را می‌کنند، غافل از اینکه این اقدام مثل این است که به‌خاطر امنیت بیشتر، خودمان را در خانه حبس کنیم! عواقب فیلترینگ این سایت‌ها از خارج ایران، چند مشکل اساسی دارد. اول اینکه در شاخص‌های گوگل دیده نمی‌شوند به‌این‌ترتیب کاربر از دسترسی به آنها محروم می‌شود درنتیجه این خطر که یک سایت فیشینگ در رده‌بندی گوگل به‌جای سایت اصلی نهاد دولتی دیده شود، افزایش می‌یابد. به‌بیان‌دیگر کاربران ایرانی ممکن است در برابر خطر کلاهبرداری قرار بگیرند چراکه درحال‌حاضر وقتی ۵۰ درصد اینترنت ایران بر پایه استفاده از وی‌پی‌ان می‌چرخد، به‌بیان‌دیگر نیمی از کاربران برای انجام فعالیت‌های روزمره خود احساس می‌کنند که به فیلترشکن محتاج‌اند. این وضعیت وب‌سایت‌های ایرانی را با مشکل مواجه کرده و تجربه‌ی کاربری آنها از سایت‌های ایرانی کاهش پیدا می‌کند.»
چه کسی مسئول اختلال و بی‌کیفیتی اینترنت ایران است؟
در موضوع اختلال‌های مقطعی، شرکت ارتباطات زیرساخت باید پاسخگو باشد چون انحصار تامین پهنای باند بین‌الملل و شبکه IC و بین‌استانی در کشور در اختیار این شرکت است. براین‌اساس برای بهبود کیفیت اینترنت و رفع اختلالات با دولت و مجلس است که بازار انحصاری زیر نظر این شرکت را از بین ببرند تا شرکت‌های فراهم‌کننده اینترنت بتوانند از اپراتور بالادستی بهره‌مند باشند. ازطرف‌دیگر کیفیت سرویسی که این شرکت ارائه می‌دهد، افزایش پیدا کند. به‌گفته پیرحسینلو، وظیفه پاسخگویی در قبال اختلال مستمر شبکه مستقیماً با کمیسیون تنظیم مقررات، شرکت ارتباطات زیرساخت و اداره کل امنیت شبکه که مسئولیت پیاده‌سازی تجهیزات فیلترینگ را دارد، است. بااین‌وجود براساس این گزارش، وزارت ارتباطات بیشتر از هر نهاد دیگری باید پاسخگوی کیفیت اینترنت در ایران باشد؛ حتی اگر سیاست‌های تحمیلی از سوی نهادهای امنیتی، کمیته تعیین مصادیق مجرمانه، دستورات دادستانی و... یا مشکلات کیفی در لایه دسترسی مرتبط با اپراتورهای ثابت و سیار باعث بروز این اختلال‌ها شده باشند، تفاوتی ندارد و این وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است که باید گزارش شفاف و داده‌محوری را به مردم نسبت به پیگیری و رفع مشکلات ارائه دهد.
