اردوغـان یـا قلیچداراوغلو

فردای انتخابات، سیاست خارجی ترکیه در قبال تهران چگونه خواهد بود؟

مردم ترکیه در حالی برای برگزاری مهمترین انتخابات سال ۲۰۲۳ به پای صندوق‌های رای خواهند رفت که نه‌تنها چشم همسایگان که چشم جهان در ماه‌های گذشته و روزهای آینده به این نقطه از آسیا متمرکز شده است. ترکیه به صدمین سال تاسیس جمهوریت قدم نهاده و انتخاباتی را برگزار خواهد کرد که نه‌تنها عیار جمهوریت و دموکراسی که آغاز مسیری جدید برای ترکیه خواهد بود و به همین جهت نیز رهبر و تفکر حاکم بر آغاز این مسیر، قطعا بر سرنوشت و آینده این سرزمین وارث امپراطوری عثمانی تاثیرگذار خواهد بود.

این انتخابات بر موضوع امنیت در اروپا و خاورمیانه تاثیربسزایی خواهد داشت، چراکه رئیس‌جمهور منتخب باید سیاست ترکیه در قبال ناتو، روابط این کشور با ایالات متحده و اتحادیه اروپا، سیاست مهاجرت، نقش آنکارا در جنگ اوکراین و مدیریت تنش در مدیترانه شرقی را در سال‌های پیش رو مشخص کند. ترکیه همچنین در سال‌های زمامداری حزب عدالت و توسعه نقش قابل‌توجهی را در تحولات منطقه ایفا کرده است و تلاش کرده تا با سیاست دفاع پیش‌دستانه، حضور نظامی این کشور در بحران‌های منطقه را تثبیت کند که ساکن جدید کاخ ریاست‌جمهوری و تداوم یا عدم تداوم این سیاست نیز از سوی کشورهای منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای از اهمیت بالایی برخوردار است.

این انتخابات از آن جهت حائز اهمیت و متمایز از انتخابات‌های پیشین ترکیه است که با شکل‌گیری دوقطبی شدید، تا آخرین لحظه مشخص نیست که چه کسی پیروز این انتخابات خواهد بود و این در حالی است که پیش از این همواره نوعی قطعیت در ساعت‌های پایانی منتهی به برگزاری انتخابات، صحنه را برای ناظرین شفاف می‌کرد. البته انصراف محرم اینچه در روز پایانی تبلیغات انتخاباتی تا حدی فضا را برای کاندیدای اپوزیسیون نسبت به قبل مهیاتر کرده، چراکه پیش‌بینی‌ها از انتقال رای حامیان این کاندیدا به سبد رای کمال قلیچداراوغلو حکایت دارد.

همچنین در این انتخابات برای اولین بار یکی از کاندیداهای مهم و اپوزیسیون دولت مستقر علوی است و به علوی بودن اذعان دارد، این مسئله موجب می‌شود جمعیت ۱۵ تا ۲۰ میلیونی علوی‌های ترکیه که پیش از این همواره از سوی رجب‌طیب‌اردوغان مورد بی‌حرمتی قرار می‌گرفتند، حضور فعالی در انتخابات داشته باشند. زلزله بی‌سابقه ۶ فوریه ۲۰۲۳ این کشور نیز عامل تعیین‌کننده‌ای است که دولت مستقر و حزب عدالت و توسعه را در فاصله دو ماه مانده به انتخابات با بحران بزرگی مواجه کرد.

عدالت و توسعه و چرخش‌های ناگهانی در سیاست خارجی

رئیس‌جمهور امروز ترکیه در سیاست‌ورزی خود مسیر پرفرازونشیبی را پشت سر گذاشته است و نمونه‌های شاخصی از چرخش‌های سیاسی او در این ۲۰ سال در افکار عمومی مطرح است. رجب‌طیب‌اردوغان و دوستانش همچون عبدالله گل که متعلق به جناح تجددخواه حزب اسلامگرای فضیلت بودند، با رهبر حزب، نجم‌الدین اربکان دچار اختلاف‌نظر شده و حزب عدالت و توسعه را پایه‌گذاری کردند و در زمان ورود به قدرت تلاش کردند تا چهره اسلامگرای دموکرات را از خود به نمایش بگذارند و یکی از وعده‌های انتخاباتی‌شان عضویت ترکیه در اتحادیه اروپا بود، اما اردوغان امروز در نقطه‌ای قرار دارد که غرب و واشنگتن به صراحت امیدوار به شکست او هستند.

از «وان مینت» در مواجهه با شیمون پرز، رئیس رژیم صهیونیستی تا ازسرگیری روابط با اسرائیل و از نشست مشترک کابینه با بشار اسد تا خطاب قرار دادن رئیس‌جمهور سوریه با عناوینی چون قاتل و دیکتاتور و امروز تلاش برای ترمیم روابط با دمشق از جمله شاخص‌ترین چرخش‌های سیاست خارجی ترکیه در دوران زمامداری رجب طیب اردوغان است. رئیس‌جمهور ترکیه که در جریان «بهار عربی» در سال ۲۰۱۱ در کنار اخوان‌المسلمین در مصر ایستاد و روابطش با دولت مصر را تیره کرده بود، در ماه‌های گذشته تلاش‌های گسترده‌ای را برای ازسرگیری روابط با قاهره در دستور کار قرار داده است.

روابط آنکارا با ریاض نیز در جریان قتل جمال خاشقچی در کنسولگری عربستان در استانبول رو به تیرگی نهاده بود، چراکه اردوغان انگشت اتهام را به سوی ولیعهد سعودی دراز و اعلام کرده بود که ترکیه از خون این روزنامه‌نگار سعودی نمی‌گذرد، اما پس از چند سال، آنکارا کل پرونده را به ریاض فرستاد. رئیس‌جمهور ترکیه نیز به ریاض سفر و سپس در آنکارا، با بالاترین پروتکل، از بن‌سلمان استقبال کرد.

۲۰ سال همکاری با میراث‌دار سیاست عثمانی‌گری

رجب‌طیب‌اردوغان در ۲۰ سالی که به‌عنوان نخست‌وزیر و رئیس‌جمهور، رهبری ترکیه را به‌عهده گرفته است تغییرات قابل‌توجهی داشته است؛ با این حال در تمام فرازونشیب‌های این ۲۰ سال، رابطه ایران و ترکیه در مجموع خوب ارزیابی شده است. یکی از مهمترین موضوعات در این رابطه دوجانبه، نادیده گرفتن تحریم‌های غرب به‌ویژه ایالات متحده از سوی آنکارا بود که موجب شد تا دامنه همکاری‌های اقتصادی میان دو کشور روند صعودی و رو به رشدی داشته باشد و امروز به رقم ۱۲ میلیارد دلار برسد. ترکیه پس از چین و امارات، سومین شریک تجاری جمهوری اسلامی ایران است.

رئیس‌جمهور ترکیه در روزهای گذشته نیز در پیامی آشکار به ایران و سوریه، تلاش کرده تا هم‌راستا با آنچه تحلیلگران در روزهای گذشته به آن اشاره کرده‌اند، نشان دهد که در صورت پیروزی گرایش به همسایگان و شرق در دولت وی تقویت خواهد شد. یکی از موضوعات مورد بحث میان ایران و ترکیه در سال‌های اخیر موضوع احترام به تمامیت ارضی سوریه و خروج نیروهای ترک از شمال این کشور بوده که در بیانیه پایانی نشست وزرای خارجه روسیه، ایران، ترکیه و سوریه در خصوص این مسئله آمده است:«با نظر به قطعنامه ۲۲۵۴ شورای امنیت سازمان ملل و بیانیه‌های رسمی در روند آستانه، شرکت‌کنندگان بر تعهدات خود نسبت به تمامیت ارضی سوریه، عدم دخالت در امور داخلی و مبارزه با تمام اشکال تروریسم، تجزیه‌طلبی و افراط‌گرایی در این کشور تاکید کردند.» بندی که این امیدواری را به وجود آورده که شاید تحت فشار روسیه، ترکیه بخشی از نیروهای خود را از شمال سوریه خارج کند.

با این حال انتخاب اردوغان برای یک دوره دیگر موجب تداوم و البته تعمیق روابط ترکیه با جمهوری آذربایجان خواهد شد؛ آنکارا که در ماه‌های گذشته به دلیل زلزله شدید رخ‌داده در جنوب این کشور که ویرانگرترین زلزله از سال ۱۹۹۹ بود و ورود به رقابت‌های انتخاباتی، تا حدی در حمایت از بلندپروازی‌ها و ماجراجویی‌های الهام علی‌اف کم گذاشته است و موجب شد تا براساس پیش‌بینی‌ها برنامه تهاجم نظامی قریب‌الوقوع باکو به قره‌باغ به تعویق بیفتد، در صورت پیروزی بار دیگر چتر حمایتی خود را بالای سر رئیس‌جمهور آذربایجان گسترانده و مشخص نیست چه تحولاتی در انتظار قفقاز جنوبی باشد.

وارث علوی آتاترک و افق روابط دوجانبه

کمال قلیچداراوغلو، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق و حزبی است که مصطفی کمال پاشا، معروف به آتاترک در سال ۱۹۲۳ تاسیس کرد که همزمان با ۱۰۰سالگی جمهوریت در ترکیه، صدسال فعالیت خود را جشن خواهد گرفت. قلیچداراوغلو از سال ۲۰۰۲ میلادی به حزب جمهوری خلق پیوست و همان سال در بیست‌ودومین دوره انتخابات پارلمانی به‌عنوان نماینده مردم استانبول به مجلس راه یافت. این همان سالی است که حزب عدالت و توسعه به رهبری اردوغان، قدرت را در دست گرفته است. در سال ۲۰۱۰، رسوایی اخلاقی دنیز بایکال، رهبر حزب موجب استعفای ناگهانی او شد و قلیچداراوغلو در چنین شرایطی، سکان رهبری حزب جمهوری خلق را در دست گرفت. کمال قلیچداراوغلو از سیاستمدارانی است که هر سال، لیست اموال خود را به‌طور رسمی برای رئیس پارلمان ترکیه می‌فرستد و نسخه‌ای از آن را در اختیار رسانه‌ها می‌گذارد. رهبر حزب جمهوری خلق درباره دارایی خود گفته است: «هر چه دارم، مانند شیر مادر، پاک و حلال است. اما اردوغان جرأت ندارد لیست اموال خود را اعلام کند. با آنکه بسیاری از اموال و دارایی خود را به‌نام دیگران منتقل کرده، هنوز هم دست‌کم سی میلیون یورو ثروت نامعلوم دارد که بوی گند آن از دور به مشام می‌رسد». قلیچداراوغلو در اعتراض به سیاست‌های اردوغان و قوه قضائیه در دستگیری فعالان سیاسی، در سال ۲۰۱۷ میلادی، در یک حرکت جمعی به نام «راهپیمایی عدالت»، فاصله ۴۵۰ کیلومتری آنکارا تا استانبول را طی مدت ۲۵ روز طی کرد. این حرکت در نوع خود در دهه‌های اخیر در ترکیه سابقه نداشته و برخی از ناظران سیاسی بر این باورند که این اقدام، تقلید سیاست‌های مهاتما گاندی رهبر فقید هندوستان بوده است.

با این حال موضوعی از زندگی شخصی کمال قلیچداراوغلو که در هفته‌های گذشته نقل محافل سیاسی به‌ویژه در جمهوری اسلامی ایران شده است، مسئله اعلام صریح نامزد ریاست‌جمهوری ترکیه به علوی بودن و ریشه ایرانی او است. رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق در جریان رقابت‌های انتخاباتی عنوان کرده است که «من علوی هستم و علوی بودن جرم نیست. من به‌عنوان یک مسلمان معتقد به خدا و پیغمبرمان و قرآن کریم هستم.» قلیچداراوغلو همچنین در سخنان خود مخالفت با حجاب که از سیاست‌های پیشین او و حزب متبوعش بود را اشتباه دانسته و اعلام کرده که معتقد به آزادی پوشش برای زنان است.

پاسخ به این سوال که انتخاب کمال قلیچداراوغلو چه تاثیری بر سیاست خارجی ترکیه در قبال ایران خواهد داشت، آسان نیست؛ با این حال، انتشار یک ویدئوی تبلیغاتی در تاریخ ۸ مه از کاندیدای ائتلاف اتحاد ملت که آن را «بزرگ‌ترین طرح زندگی‌اش» نامیده، توانسته این گمانه را به وجود بیاورد که نامزدی که تا پیش از این از پسِ این کلیپ، تنها به غرب‌گرایی شهرت داشت و این امر می‌توانست نگرانی‌هایی را برای همسایگان به ویژه جمهوری اسلامی ایران به وجود بیاورد، ایده‌هایی نیز برای تقویت همسایگی و البته رفع برخی نگرانی‌های تهران داشته باشد.

رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق در نظر دارد تا در صورت پیروزی، ترکیه را به چین از طریق مسیر زمینی متصل کند؛ تا اینجا موضوع ایران مطرح نیست، اما این وعده انتخاباتی در جایی برای همسایه شرقی ترکیه جذاب می‌شود که در نقشه مدنظر قلیچداراوغلو، جایی برای ماجراجویی رئیس‌جمهور آذربایجان وجود نداشته و ترکیه نه از دالان پرحاشیه زنگزور که از طریق ایران قرار است به شرق متصل شود. البته به نظر می‌رسد الهام علی‌اف خیلی پیش‌تر از مطرح شدن این ایده نسبت به شکست اردوغان احساس خطر کرده بود که با همراهی همسرش باکو را به مقصد کمپین انتخاباتی حزب عدالت و توسعه ترک و در کنار حامی وفادارش
قرار گرفت.

قلیچداراوغلو در ویدئوی مربوط این طرح جاده‌ای اعلام کرد که این جاده ۵۵۰۰ کیلومتری قرار است از تبریز و تهران بگذرد: «ما جاده تاریخی ابریشم را زنده خواهیم کرد. در طول این مسیر یک بزرگراه پرظرفیت و یک خط راه‌آهن دوطرفه احداث خواهد شد.» براساس طرح این نامزد انتخابات، مسیر تازه ابریشم از کشورهای ترکمنستان، ازبکستان و قزاقستان گذر کرده و به چین می‌رسد. کمال قلیچداراوغلو همچنین در سخنان خود از بهبود روابط ترکیه بر ارمنستان سخن می‌گوید که این امر مطلوب ایران و روسیه بوده و البته مطلوب آذربایجان نیست. الهام علی‌اف در مراسم صدمین سالگرد تولد حیدر علی‌اف در واکنش به این وعده انتخاباتی گفت: «کسانی که می‌خواهند آذربایجان را از طرح راهبردی کریدور میانه حذف کنند، مفتضح خواهند شد.» حکمت بابااوغلو نماینده مجلس آذربایجان نیز در مصاحبه با خبرگزاری آناتولی در این ارتباط گفت: روابط بین دولت‌ها باید براساس ثبات و منافع ملی ادامه داشته باشد. روابط ترکیه و آذربایجان براساس «یک ملت و دو دولت» پایه‌ریزی شده است. در نتیجه سیاستمداری که مدعی تشکیل حکومت است و از آنجا که ترکیه نزدیک‌ترین متحد آذربایجان است، نادیده گرفتن نقش آذربایجان توسط وی در احیای جاده ابریشم غیرقابل‌قبول است. وقار بایراموف دیگر نماینده مجلس آذربایجان نیز با اشاره به تحریم‌های ایران از قصد قلیچداراوغلو برای احیای جاده ابریشم از مسیر ایران انتقاد کرده است.

وعده دیگری که موجب شده تهران، به‌رغم همکاری ۲۰ساله با رئیس‌جمهور فعلی ترکیه، نیم‌نگاهی به آینده همکاری‌ها در صورت پیروزی نامزد ائتلاف میز شش‌گانه داشته باشد، احیای یک ایده قدیمی و تاسیس یک نهاد جدید در خاورمیانه است. کمال قلیچداراوغلو در مهمانی افطار با سفرای خارجی در تشریح این ایده گفت: «ما تصمیم داریم سازمان صلح و همکاری در خاورمیانه (او‌پی‌سی‌ام) تاسیس کنیم. چرا ترکیه،‌ ایران، عراق و سوریه دور هم جمع نشوند؟» حزب متبوع قلیچداراوغلو نیز در سندی که چندماه پیش از این منتشر کرده بود درباره سازمان همکاری و صلح خاورمیانه توضیح داده است که «ترکیه، ایران، عراق و سوریه با مسائل امنیتی مشابهی از جمله تروریسم بین‌المللی و مهاجرت گسترده روبه‌رو هستند. این دو مسئله با همدیگر مرتبط هستند و این چهار کشور یا مهاجرپذیر یا مسیری برای پناهجویان هستند. اوپی‌سی‌ام نباید به‌عنوان یک سازمان امنیتی یا سازمان مشترک دفاعی تلقی شود. این سازمان به‌عنوان نقطه شروع و محلی برای همکاری است تا در صورت توافق طرف‌ها و زمانی که شرایط اجازه دهد، به یک نهاد رسمی تبدیل شود.»

حزب جمهوری‌خواه خلق سیاست خارجی خود را بر مبنای شعار قدیمی بنیان‌گذار حزب، مصطفی کمال آتاترک یعنی «صلح در خانه و صلح در جهان» قرار داده است؛ به همین منظور نیز در نظر دارد برای تحقق صلح در خانه، مهاجران را به خانه‌هایشان باز گرداند. او در یک گردهمایی انتخاباتی در ۱۰ مه با تکرار یکی از جدی‌ترین وعده‌های انتخاباتی خود گفت: «قول می‌دهم که همه برادران سوریه‌ای و همه برادران افغان خود را ظرف دو سال به کشورهایشان بازگردانم.» این امر نیز تا اینجا، موضوعی داخلی و غیرمرتبط با ایران است اما نامزد اپوزیسیون ترکیه در بیانیه‌ای دیگر در اواسط ماه مارس به هزاران پناهجوی افغانستان که به صورت غیرقانونی از مرز ایران وارد ترکیه می‌شوند، اشاره کرد و گفت: «تمام افغان‌هایی را که از طریق مرز ایران وارد ترکیه می‌شوند، به جایی که از آن آمده‌اند، یعنی ایران، باز خواهیم فرستاد. سوریه، افغانستان و ایران باید این را بدانند. ما به وضوح و شفاف این را اعلام می‌کنیم و هیچ محاسبات پنهانی نداریم.» این سخنان شاید خیلی به مذاق تهران خوش نیامده باشد، چراکه بسیاری از ترکیه‌ای‌ها ایران را متهم می‌کنند به مهاجران افغان برای عبور غیرقانونی از مرز کمک می‌کند.

موضوع دیگر مرتبط با ایران در صورت پیروزی قلیچداراوغلو در انتخابات، مسئله سفیر تازه مستقرشده این کشور در تهران است، چراکه حجابی کرلانگیچ نه‌تنها دیپلمات نبوده و استاد دانشگاه است بلکه بدون گذراندن مراتب رتبه‌بندی دیپلمات‌ها به این سمت منصوب شده است. احزاب اپوزیسیون ترکیه سال‌هاست که به این سیستم انتخاب سفرا خارج از وزارت خارجه در پایتخت‌های کلیدی اعتراض داشته‌اند و این احتمال وجود دارد که در صورت ناکامی اردوغان، سفیر او نیز در آینده نزدیک ایران را ترک کرده و نماینده دیگری از وزارت امور خارجه ترکیه جانشین او در ساختمان خیابان فردوسی شود.

البته با توجه به اینکه در صورت پیروزی کمال قلیچداراوغلو، دولت ترکیه ائتلافی از ۶ حزب خواهد بود، این مسئله قابل توجه است که دستگاه دیپلماسی سهم کدام‌یک از این احزاب خواهد شد و سیاست حزب متبوع وزیر امور خارجه نیز نه در سیاست کلی که در جزئیات روابط دوجانبه تاثیرگذار خواهد بود. در میان احزاب میز شش‌گانه، حزب آینده به رهبری احمد داووداوغلو و حزب اتحاد و پیشرفت به رهبری تمل کارامولا اوغلو از احزاب جدا شده از اردوغان هستند که در سیاست خارجی به‌خصوص نزدیکی به ایران مواضعی نزدیک به حزب عدالت و توسعه دارند.

نکته پایانی و مهم در خصوص انتخابات ترکیه و سیاست جمهوری اسلامی ایران در قبال دولت منتخب در این کشور و اپوزیسیون آن این است که در صورت شکست احتمالی رجب‌طیب‌اردوغان، دولت شکل‌گرفته به ریاست کمال قلیچداراوغلو، دولتی ائتلافی متشکل از ۶ حزبی است که از اسلام‌گرای سنتی تا لائیک، تا چپ و تا راست ملی‌گرا را در خود جای داده و همین موضوع موجب می‌شود مسئله موقت بودن آن و برگزاری انتخابات زودهنگام در ترکیه موضوعی دور از ذهن نباشد. همچنین در صورت پیروزی اردوغان، همین ائتلاف و مشخصا شخص قلیچداراوغلو این بار به اپوزیسیونی به‌مراتب قدرتمندتر از قبل بدل خواهد شد. در نتیجه ایران در فردای انتخابات و اعلام نتایج، قطعا سیاست محتاطانه و محافظه‌کارانه‌ای را در قبال دولت و اپوزیسیون ترکیه در پیش خواهد گرفت و این موضوع در سیاست خارجی تهران مشهود
خواهد بود.