راهبرد هسته‌ای روسیه در ایران/توافق جدید ساخت نیروگاه هسته‌ای بین تهران و مسکو، چه دلالت‌هایی دارد
فقط چند روز پیش از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران، روسیه میزبان امضای توافق هسته‌ای مهمی با ایران بود.
ولی کالجی/کارشناس مسائل آسیای مرکزی و قفقاز: فقط چند روز پیش از بازگشت تحریم‌های سازمان ملل متحد علیه ایران، روسیه میزبان امضای توافق هسته‌ای مهمی با ایران بود. بعد از توافقات اولیه بین ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه و مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهور ایران در ژانویه ۲۰۲۵، دو طرف در یک «یادداشت تفاهم» بر سر ۲۵ میلیارد دلار توافق کردند تا ۴ نیروگاه هسته‌ای کوچک در سیریک، در استان جنوبی هرمزگان بسازند. الکسی لیخاچف، رئیس شرکت روس اتم و محمد اسلامی، معاون رئیس‌جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی ایران، توافق را در ۲۴ سپتامبر نهایی کردند.
در حاشیه مراسم «هفته جهانی اتم» روسیه و نمایشگاه اتم ۲۰۲۵ در مسکو، توافق اجرایی جهت پیگیری آن توافق در روز ۲۶ سپتامبر، بین «شرکت هرمز ایران» به نمایندگی از سازمان انرژی اتمی ایران و شرکت آرای‌پی، زیرمجموعه شرکت دولتی روس‌اتم امضا شد. این توافق اساس ساخت چهار نیروگاه هسته‌ای کوچک و پیشرفته از نسل سوم را در شهر ساحلی سیریک را بنیان می‌گذارد.
جزئیات توافق
طبق این توافق، شرکت آرای‌پی مسئول ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در ایران است. پایگاه نیروگاه هسته‌ای «ایران هرمز» که طبق نقشه بناست ظرفیت ۵ هزار مگاوات داشته باشد، به زودی وارد مرحله طراحی و تجهیزات خواهد شد. هر کدام از این واحدهای نیروگاهی جدید در منطقه سیریک، ظرفیتی حدود هزار و ۲۵۵ مگاوات خواهند داشت و روی هم رفته به ۵ هزار مگاوات طبق برنامه خواهند رسید.
این پروژه در منطقه کوهستک در سیریک، جنوب شرق ایران، اجرایی خواهد شد و منطقه‌ای به وسعت ۵۰۰ هکتار را پوشش خواهد داد. ناصر منصور شریفلو، رئیس شرکت نیروگاه‌های هسته‌ای ایران هرمز، وابسته به سازمان انرژی اتمی ایران، در حاشیه نمایشگاه اتم ۲۰۲۵ اعلام کرد: «هدف راهبردی و بلندمدت ایران، رسیدن به تولید ۲۰ هزار مگاوات انرژی هسته‌ای در کشور است. امیدواریم اولین واحد نیروگاهی تا سال ۲۰۳۱، ۱۴۱۰ به تقویم ایران، وارد مدار شود و به این ترتیب، ۵ هزار مگاوات از هدف تولید ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌ای ایران حاصل خواهد شد.»
فراتر از بوشهر: گسترش ظرفیت هسته‌ای ایران
در سال‌های اخیر، ایران با ناترازی شدید در برق و کمبود گاز و آب مواجه بوده است. علی‌رغم گام‌های پیش روی ایران در حوزه تولید برق هسته‌ای، برخی داده‌های موجود نشان می‌دهند برق هسته‌ای، همچنان سهمی ناچیز از ترکیب تولید برق فعلی ایران دارد.
کارشناسان بر این باورند که برای رسیدن ایران به سطح جهانی تولید برق، باید ۵ تا ۹ برابر سطح فعلی برق هسته‌ای، تولید شود. برای رسیدن به سطح کشورهای پیشرفته، حدوداً ۱۸ برابر تولید برق هسته‌ای فعلی لازم است. یکی از اصول کلیدی سند راهبردی ۲۰ ساله برای صنعت هسته‌ای، رسیدن به تولید ۲۰ هزار مگاوات برق هسته‌ای است. بر اساس راهبردهای برنامه‌ریزی‌شده، در چشم‌انداز ۲۰ ساله، ۱۰ درصد از برق کشور باید از طریق انرژی هسته‌ای تأمین شود.
ایران در حال حاضر تنها یک نیروگاه هسته‌ای دارد، مستقر در بوشهر، در جنوب کشور، با ظرفیت هزار مگاوات که فقط ۱ درصد از نیاز انرژی کشور را پوشش می‌دهد. «نیروگاه هسته‌ای ایران هرمز» دومین تأسیسات هسته‌ای کشور بعد از نیروگاه هسته‌ای بوشهر خواهد بود. ایران امیدوار است، این چهار واحد نیروگاه هسته‌ای کوچک و پیشرفته از نسل سوم، به بخشی از ناترازی انرژی و کمبود آب کشور رسیدگی کنند.
با میانگین مصرف ۷۷ هزار مگاوات، تکمیل این پروژه‌ها، ۱۱ درصد از مصرف برق فعلی کشور را در بر خواهد گرفت. این عدد، علی‌رغم تکمیل راکتور هزار مگاواتی بوشهر، فعلاً روی 1/29 درصد از مصرف است. از طرف دیگر، راکتوری هزار مگاواتی می‌تواند روزانه بین ۱۰۰ هزار تا ۱۵۰ هزار مگاوات‌ساعت صرف نمک‌زدایی آب کند. این یعنی سالانه ۳۶ میلیون تا ۵۵ میلیون مترمکعب، آب آشامیدنی. با در نظر گرفتن ظرفیت هسته‌ای ۸ هزار مگاواتی، ایران قادر خواهد بود تا ۴۴۰ میلیون مترمکعب از آب دریا را در طول سال، نمک‌زدایی کند. با توجه به میانگین مصرف سالانه 6/155 میلیارد مترمکعب، این میزان معادل ۷ درصد از مصرف آب آشامیدنی در ایران خواهد بود.
سیاست هسته‌ای جدید ایران: راکتورهای کوچک پیمانه‌ای
در سال‌های اخیر، ایران پیگیر ساخت راکتورهای کوچک پیمانه‌ای یا Small Modular Reactors، اس‌ام‌آر، SMR بوده است. این راکتورها را می‌توان خارج از مناطق ساحلی یا نزدیک رودهای بزرگ ساخت و برای کار به منابع آبی کمتری نیاز دارند. این نیروگاه‌ها زمان کمتری هم برای ساخت لازم دارند. ایران با توجه به وسعت زیاد و جمعیت پراکنده‌اش، به‌خصوص در محدوده شرقی کشور، به چنین نیروگاه‌هایی نیاز دارد.
روسیه در بازار جهانی در حوزه ساخت راکتور فعال بوده است، در کنار ایالات متحده، چین، فرانسه و کره جنوبی. در چهار پروژه بزرگ در منطقه، روس‌ها برای ایران، ترکیه و مصر نیروگاه ساخته‌اند. تقریباً همزمان با امضای یادداشت تفاهم اس‌ام‌آر با ایران، ترکیه در میانه دیدار رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، به توافقی مشابه با واشنگتن رسید. از این رو، توافق اخیر ایران با روسیه، اولین گام در جهت اولویت هسته‌ای تازه ایران است، یعنی ساخت و توسعه اس‌ام‌آرها.
شراکت در سایه جنگ
مهم است که توجه کنیم، توافق هسته‌ای بین روسیه و ایران، سه ماه پس از جنگ ۱۲ روزه اسرائیل و ایران در ماه ژوئن امضا شد. در طول جنگ که در آن اسرائیل و آمریکا سایت‌های هسته‌ای ایران را هدف گرفتند، نیروگاه هسته‌ای بوشهر از سوی اسرائیل هدف حمله قرار نگرفت؛ نیروگاهی که روسیه در سال ۱۹۹۳ ساختش را تمام کرد و از سال ۲۰۱۱ عملیاتی بوده است. ایران در سایت بوشهر، برخلاف نطنز و فردو، غنی‌سازی نمی‌کرد، اما به‌نظر می‌رسد ارتباطات مسکو با تل‌آویو در بازداشتن اسرائیل از حمله به این تأسیسات، نقشی کلیدی داشته است.
چنین حمله‌ای به بوشهر، حضور و سرمایه‌گذاری روس‌اتم را در معرض خطر جدی قرار می‌داد. آتش‌بس بین ایران و اسرائیل بسیار شکننده است و احتمال ازسرگیری جنگ بین دو طرف هست، اما توافق ساخت اس‌ام‌آرها بین روسیه و جمهوری اسلامی نشان می‌دهد مسکو نگران خطر حمله احتمالی به تأسیسات هسته‌ای مورد توافق نخواهد بود.
همکاری ایران و روسیه تحت فشار
سازوکار ماشه، روز ۲۸ سپتامبر فعال شد. این یعنی تحریم‌های شورای امنیت سازمان ملل متحد که پیش از ۲۰۱۵ اجرایی بودند، شامل قطعنامه‌های ۱۶۹۶، ۱۷۳۷، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵ و ۱۹۲۹، دوباره علیه ایران اعمال شده‌اند. روسیه و چین در تصویب قطعنامه‌ای در شورای امنیت سازمان ملل متحد برای تعویق شش‌ماهه سازوکار ماشه ناکام ماندند و از بازگشت این قطعنامه‌ها انتقاد کردند، در حالی که اتحادیه اروپا و ژاپن پایبندی‌شان به تحریم‌ها را تأیید کردند و بریتانیا دو اقدام جدید هم علیه ایران اضافه کرد.
از نظرگاه ایران، دو قطعنامه شورای امنیت که روسیه و چین پیشنهاد دادند، نشانه این است که مسکو و پکن اعمال مجدد تحریم‌های بین‌المللی علیه ایران را غیرقانونی می‌بینند و برخلاف تحریم‌های ۲۰۰۶ تا ۲۰۱۳، مشخصاً روسیه بعید است از قطعنامه‌های تحریم سازمان ملل متحد علیه تهران تبعیت کند.
فضای غالب در شورای امنیت، در کنار مواضع تروئیکای اروپایی عضو برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام، یعنی فرانسه، بریتانیا و آلمان، به همراه ایالات متحده، تردیدی باقی نگذاشت که سازوکار ماشه فعال خواهد شد و تحریم‌های سازمان ملل متحد باز خواهند گشت. روسیه، به عنوان عضو دائم شورای امنیت سازمان ملل متحد، کاملاً از این روند آگاه بود؛ با این حال، فقط یکی دو روز پیش از بازگشت تحریم‌ها به حالت اجرایی، توافق هسته‌ای با ایران را نهایی کرد و پیامی واضح به قدرت‌های غربی فرستاد. بدون تردید، تحریم‌ها پیشرانی کلیدی در بهبود روابط بین روسیه و ایران در سال‌های اخیر بوده‌اند.
جدای از بازه سه‌ساله توقف پس از امضای توافق برجام ۲۰۱۵، ایران برای مدت دو دهه، یا با تحریم‌های سازمان ملل متحد مواجه بوده‌است، یا با تحریم‌های گسترده یک‌جانبه ایالات متحده که پس از خروج آمریکا از برجام در ماه مه ۲۰۱۸، دوباره از سر گرفته شدند. همزمان، روسیه تحت تحریم‌های گسترده غربی است، درحالی‌که هیچ پایان مشخصی هم برای جنگ در اوکراین در دیدرس نیست.
اهمیت راهبردی
توافق ۲۵ میلیارد دلاری بین روسیه و ایران برای ساخت چهار اس‌ام‌آر، در میانه تنش‌های فزاینده بین ایران و غرب بر سر مسئله هسته‌ای و نیز بین روسیه و غرب بر سر جنگ اوکراین، تصویب شد. در تصویر گسترده‌تر، این توافق، بازتاب هم‌راستایی منافع در دنیای چندقطبی امروز است؛ به‌علاوه، این توافق، بخشی از راهبرد کلی‌تر روسیه را برای سرمایه‌گذاری و ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای در سراسر غرب آسیا شکل می‌دهد. بعد از امضای این توافق، الکسی لیخاچف، رئیس روس‌اتم، این پروژه را «پروژه‌ای راهبردی» توصیف کرد و بر اهمیت گسترش حضور روسیه در حوزه انرژی هسته‌ای در منطقه تأکید کرد.
در سال‌های اخیر، روسیه نقشی کلیدی در توسعه زیرساخت‌های هسته‌ای در چندین کشور حاشیه خلیج فارس ایفا کرده است. روسیه، از طریق شرکت هسته‌ای دولتی‌اش، روس‌اتم، در امارات متحده عربی و عربستان سعودی قراردادهایی امضا کرده و در ساخت نیروگاه‌های هسته‌ای فعال است. نیروگاه هسته‌ای برکت در امارات که اولین نمونه در جهان عرب است، با استفاده از فناوری و تخصص روسی ساخته شد.
روسیه به همکاری در پروژه‌های هسته‌ای با عربستان سعودی و دیگر کشورهای عرب نیز ابراز علاقه کرده و از تلاش‌هایشان برای تنوع‌بخشی به منابع انرژی و کاهش اتکایشان به سوخت‌های فسیلی، استقبال کرده است. این راهبرد، بازتابی از رقابت کلی‌تر روسیه با قدرت‌های غربی است و نیز علامتی به کشورهای منطقه که می‌توانند، در میانه تنش‌های فعلی دنیا بر فناوری هسته‌ای روسیه تکیه کنند.
