کنار زدن ابرهای تنش/آیا سفر وزیر خارجه ایران به باکو میتواند اختلافهای گسترده دو کشور را برطرف کند؟
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز گذشته برای سفری دوروزه وارد باکو شد.
سیدعباس عراقچی، وزیر امور خارجه جمهوری اسلامی ایران روز گذشته برای سفری دوروزه وارد باکو شد. قرار است در این سفر عراقچی با همتای آذربایجانی خود، جیحون بایرامف، وزیر خارجه جمهوری آذربایجان و همچنین الهام علیاف، رئیسجمهور این کشور و دیگر مقامهای ارشد جمهوری آذربایجان دیدار و گفتوگو کند.
این سفر، در پی سفر خلف خلفاف، دستیار ویژه رئیسجمهور آذربایجان، که در مهرماه سال جاری انجام شد به گفته سفیر ایران در باکو «در چارچوب رایزنیهای منظمی است که بین وزارت امور خارجههای دو کشور در سطوح مختلف در جریان است» صورت میگیرد. روابط تهران و باکو در طول سالهای اخیر با فرازونشیبهای متعددی مواجه شدهاست. چهار سال پس از پیروزی قاطع جمهوری آذربایجان در جنگ دوم قرهباغ و بازپسگیری سرزمینهای تصرفشده توسط ارمنستان، رویکرد باکو نسبت به تهران نسبت به هر زمان دیگری تهاجمیتر شدهاست.
در شرایطی که در طول سه دهه از زمان تاسیس جمهوری آذربایجان، تهران همواره تلاش کردهاست تا روابط گرم و صمیمانهای با جمهوری آذربایجان برقرار کند و با تکیه بر قرابتهای فرهنگی، مذهبی و زبانی میان دو کشور، جایگاه آذربایجان را در سیاست خارجی ایران ارتقا دهد. با این حال، بهویژه پس از توفیقهای جمهوری آذربایجان در جنگ قرهباغ با حمایت گسترده ترکیه و اسرائیل، این کشور اعتماد بهنفس بسیار بیشتری در روابط خارجی پیدا کرده و رویکرد تهاجمیتری نسبت به تهران در پیش گرفتهاست.
فضای روابط دو کشور در طول چهار سال گذشته، مملو از بیاعتمادی شدهاست. حمله دو سال پیش یک شهروند ایرانی به ساختمان سفارت جمهوری آذربایجان در تهران، باعث قطع موقت روابط دو همسایه و ادعای دولت جمهوری آذربایجان مبنی بر حمایت ایران از تروریسم شد. این اختلافها و اتهامزنیها در طول جنگ ۱۲ روزه تحمیلی اسرائیل و آمریکا علیه ایران شدت گرفت.
جمهوری آذربایجان که به دلیل روابط نزدیک امنیتی و نظامی با اسرائیل همواره متهم به ارائه ظرفیت به اسرائیل علیه ایران بودهاست، در طول جنگ ۱۲ روزه و پس از آن در رسانهها و از سوی شخصیتهای سیاسی ایرانی تلویحاً و تصریحاً متهم به قرار دادن آسمان و سرزمین خود به اسرائیل برای تهاجم به ایران شد. مقامهای جمهوری آذربایجان هرگونه استفاده از سرزمین و آسمان خود علیه ایران را تکذیب کردهاند اما این تکذیبها باعث فروکش کردن جو بیاعتمادی علیه جمهوری آذربایجان در ایران نشدهاست.
اختلافنظر مهم دیگر میان ایران و جمهوری آذربایجان، موضوع کریدور موسوم به زنگزور برای اتصال زمینی خاک آذربایجان به جمهوری خودمختار جداافتاده نخجوان است. جمهوری نخجوان منطقهای جداافتاده از خاک آذربایجان است که تا به امروز به دلیل جنگ میان آذربایجان و ارمنستان تنها مسیر دسترسی باکو به این منطقه، از طریق خاک ایران بود. با این حال جمهوری آذربایجان پس از توفیق در جنگ ۲۰۲۰ قرهباغ، تلاشهای خود را برای ایجاد دالانی در خاک ارمنستان برای ارتباط مستقیم زمینی با نخجوان افزایش داد.
ایران همواره اعلام کردهاست که با هرگونه تغییر و تحول در مرزهای ملی و تمامیت سرزمینی در مرزهای خود مخالف است و اعمال حاکمیت آذربایجان بر نوار مرزی ایران و ارمنستان را به منزله تغییر مرزهای ایران تلقی کرده و با آن مخالفت کردهاست. در مردادماه سال جاری با سفر رئیسجمهور آذربایجان و نخستوزیر ارمنستان به واشنگتن، طرح جدیدی برای اجرای کریدور زنگزور با میانجیگری آمریکا ارائه شد که براساس آن مقرر شد این پروژه با عنوان «جاده صلح و شکوفایی ترامپ» تحت مدیریت ایالات متحده آمریکا در خاک ارمنستان ایجاد شود.
در مورد مزایای این طرح اختلافنظرهای جدی در ایران وجود دارد. از یک سو برخی کارشناسان با اشاره به اینکه مسئله تغییر مرزها و اعمال حاکمیت جمهوری آذربایجان بر مسیر ارتباطی ایران و ارمنستان با این طرح منتفی شدهاست، اجرای چنین طرحی را به نفع ایران ارزیابی میکنند. با این حال عدهای از کارشناسان هم معتقدند که حضور آمریکا در مرزهای شمال غربی ایران زمینهساز افزایش نفوذ غرب در قفقاز جنوبی و حضور نظامیان و نیروهای امنیتی آمریکا و ناتو در جوار ایران است که میتواند برای ایران خطرناک باشد.
سفیر جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان در آستانه سفر وزیر امور خارجه در خصوص این پروژه توضیح داد: «در ماههای اخیر مباحث زیادی در خصوص طرحهای ترانزیت، مسیرهای مواصلاتی و شبکههای حمل و نقلی مطرح میشود. بدیهی است چنانچه این طرحها با رعایت تمامیت ارضی، احترام به حاکمیت ملی و حقوق و منافع متقابل انجام شود منجر به بهرهگیری متقابل همه طرفها خواهد شد.
انتظار میرود راجع به طرحهای ترانزیتی منطقهای نیز در این سفر و دیدارها گفتوگو صورت گیرد؛ از جمله نقشی که ایران در ۳۴ سال گذشته برای دسترسی نخجوان به دیگر مناطق جمهوری آذربایجان با استفاده از قلمرو ایران و تسهیلاتی که ارائهشده و برای افزایش آن سرمایهگذاری و اقدامات بزرگی در جریان است. در این راستا قابل ذکر است که ساخت پل جدید بر روی رودخانه ارس در منطقه کلاله در مراحل پایانی است و هماهنگی برای بهرهبرداری از آن نیز در دستور کار مذاکرات خواهد بود.»
سفر عراقچی به جمهوری آذربایجان در سایه این اختلافنظرها و بیاعتمادیها انجام میشود. مجتبی دمیرچیلو، سفیر جمهوری اسلامی ایران در جمهوری آذربایجان در گفتوگویی با خبرگزاری جمهوری اسلامی برخی اختلافها میان ایران و همسایگان را طبیعی میداند و میگوید: «در روابط کشورهای دوست و همسایه بعضاً مسائل و مشکلاتی بروز میکند.
این مسائل به دلیل کثرت رفتوآمدها، درهمآمیختگی منافع اتباع دو کشور و بعضاً تاثیر عوامل ثالث بروز میکنند. مهم عزم و اراده مسئولین عالی دو کشور برای عبور از این موانع و فراهم کردن زمینههای تداوم روابط عادی و گسترش مناسبات دوستانه و مبتنی بر منافع متقابل است. طبعاً در این سفر هم این مهم مدنظر خواهد بود و تلاش خواهد شد با بررسی آخرین وضعیت همکاریهای دو کشور در حوزههای مختلف، به پیشبرد آنها کمک شود.»
یکی از پروژههای مشترک میان ایران و جمهوری آذربایجان ساخت و ساز در پروژه کریدور شمال-جنوب است که منطقه اوراسیا و روسیه را به آبهای جنوبی ایران متصل میکند. سالهاست که قرار است با اتصال خطوط ریلی ایران به جمهوری آذربایجان، اتصال ریلی ایران به منطقه اوراسیا از طریق آذربایجان عملی شود و یکی از مهمترین قطعات پازل کریدور شمال - جنوب عملی شود.
با این حال این پروژه هنوز نیمهکاره مانده و آینده آن نامعلوم است. برخی مقامها توضیح دادهاند که مشکل تملک زمینها در خاک ایران، عامل اصلی اخلال در مسیر ساخت راهآهن است. سفیر ایران در جمهوری آذربایجان در این خصوص توضیح داد: «در حال حاضر چهار گذرگاه مرزی آستارا، بیله سوار، جلفا و پلدشت بین دو کشور وجود دارد و از آن برای تردد کامیون به منظور صادرات کالا به کشور مقابل یا به کشور ثالث مورد بهرهبرداری قرار میگیرد.
امیدواریم در ماههای آینده با بهرهبرداری از گذرگاه جدید کلاله- آغبند، ظرفیتهای جدیدی برای همکاریهای اقتصادی دو کشور بهویژه در زمینه حمل و نقل ایجاد شود. همچنین برای اتصال ریلی بین دو کشور نیز توافقاتی صورت گرفته و در منطقه مرزی آستارا از ظرفیت ریلی نیز بهرهبرداری میشود که امیدواریم با تکمیل پایانه ریلی آستارا، ظرفیت حمل ریلی کالا افزایش یابد. علاوه برهمکاریهای حمل و نقلی دوجانبه؛ همکاریهای چندجانبه از جمله با روسیه نیز در حوزه حمل و نقل در دستور کار قرار دارد.»
