مسیر سنگلاخ صلح قفقاز
قفقاز جنوبی طرحی موزائیکی از رقبای متنوع و مرزهای مسدود است. نقطه‌گذاری مرزهای آن با پست‌های دیدبانی و پناه‌گاه‌ها نشانه‌گذاری شده‌است.
قفقاز جنوبی طرحی موزائیکی از رقبای متنوع و مرزهای مسدود است. نقطه‌گذاری مرزهای آن با پست‌های دیدبانی و پناه‌گاه‌ها نشانه‌گذاری شده‌است. روز ۸ اوت دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا با نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان و الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان دیدار کرد تا به منازعه میان این دو کشور پایان دهد. در دیدار کاخ سفید بیانیه صلح و توافق‌هایی برای تجارت و امنیت امضا شد. مهم‌ترین توافق، موافقت ارمنستان با ایجاد یک کریدور با بهره‌برداری توسط آمریکا بود که جمهوری آذربایجان را به نخجوان، سرزمین جداافتاده‌اش متصل کند.
قرار است این دالان با نام «مسیر ترامپ برای صلح و رونق بین‌المللی» نامیده‌شود. علی‌اف و پاشینیان وعده دادند که ترامپ را برای جایزه صلح نوبل نامزد کنند. این توافق نقش روسیه را که برای مدت‌ها در منازعه مداخله کرده‌است و همچنین نقش ایران را کاهش می‌دهد. البته این یک پیمان صلح رسمی نیست. اما می‌تواند مسیر را برای یک نتیجه بهتر هموار کند: پایان دادن به یکی از حل‌نشدنی‌ترین منازعه‌های جهان و آشتی منطقه‌ای که شامل عادی‌سازی روابط ارمنستان و ترکیه هم می‌شود. اینکه این اتفاق رخ دهد، آزمونی برای دیپلماسی آمریکا و البته اراده ارمنستان و آذربایجان است.
دو طرف از اوایل سال ۲۰۲۴ در حال نزدیک شدن به پیمان صلح هستند. در دوره‌های پیشین مذاکره میانجی‌هایی مانند روسیه، ترکیه و گروه مینسک مشارکت داشتند. اما اخیراً دو طرف مستقیم گفت‌وگو می‌کنند. ماه مارس سال جاری دو طرف بر پیش‌نویس یک پیمان صلح توافق کردند. دو مانع باقی مانده‌است. یکی اینکه ارمنستان اشاره به قره‌باغ را از قانون اساسی خود حذف کند که نیازمند انجام همه‌پرسی است.
دومی هم درخواست آذربایجان برای ایجاد کریدوری برای دسترسی به نخجوان است. سال ۲۰۲۰ در چارچوب توافق آتش‌بس باکو و ایروان توافق کرده‌بودند که این کریدور با نظارت مقام‌های روس ایجاد شود. دو طرف بعدها هر دو از ایده مشارکت روسیه برگشتند، اما جایگزینی برای آن پیدا نکردند. حالا ترامپ راه‌حل را ارائه داده‌است. ماه‌ها بود که مذاکره‌کنندگان آمریکایی به منطقه پرواز می‌کردند. ارمنستان به مدت ۹۹ سال زمین‌ها را به آمریکا اجاره می‌دهد و آمریکا پیمانکارانی را برای ساختن این مسیر استخدام می‌کند. «مسیر ترامپ» جایگاه بلندمدت مناسبی به آمریکا در امنیت منطقه می‌دهد.
روسیه به شدت از این موضوع دلخور است. آمریکا برای رسیدن به این توافق مشوق‌هایی به دو طرف داده‌است، اکسون موبیل در صنعت نفت آذربایجان سرمایه‌گذاری می‌کند و ارمنستان هم در حوزه تراشه‌ها و هوش مصنوعی از آمریکا حمایت دریافت می‌کند. ترامپ در عین حال تحریم‌هایی را که از سال ۱۹۹۲ همکاری نظامی را با جمهوری آذربایجان ممنوع می‌کرد، مرتفع کرد. او اعلام کرد که جایگاه آذربایجان که متحد نزدیک اسرائیل است به «شریک راهبردی» ارتقا پیدا کرده‌است. توافق صلح کمک خواهد کرد که ترکیه و ارمنستان هم با هم آشتی کنند. ترکیه شرط عادی‌سازی روابط با ارمنستان را امضای پیمان صلح باکو و ایروان اعلام کرده‌بود، تا علی‌اف را راضی نگه دارد. حالا این مانع برطرف شده‌است.
ترکیه از سال ۱۹۹۳ در حمایت از آذربایجان در جنگ قره‌باغ، مرزهای خود را به روی ارمنستان بسته‌است. اما راه زیادی تا توافق مانده‌است. در واقع در واشنگتن علی‌اف و پاشینیان فقط اسم‌شان را پای توافق صلح نوشتند، ولی آن را امضا نکردند. انگیزه‌های زیادی برای برخورد محتاطانه با این واقعه وجود دارد. پاشینیان نامحبوب است و تنها ۱۳ درصد از ارمنی‌ها به او اعتماد دارند.
ملی‌گراهای تندرو مانند رابرت کوچاریان، رئیس‌جمهور پیشین او را به خیانت به تمامیت ارضی ارمنستان متهم می‌کنند. برگزاری رفراندوم تغییر قانون اساسی در این شرایط به شدت مناقشه‌برانگیز است و با نزدیک شدن انتخابات سال آینده، روسیه می‌تواند در انتخابات مداخله کند. ماه ژوئن دولت ارمنستان ادعا کرد که یک کودتای برنامه‌ریزی‌شده برای ماه سپتامبر را خنثی کرده‌است. آذربایجان هم ممکن است فرآیند صلح را مختل کند.
علی‌اف خودکامه‌ای است که سال ۲۰۰۳ جانشین پدرش شده‌است و قبلاً تهدید کرده‌بود که کریدور زنگزور را با استفاده از زور اشغال می‌کند. او همچنین از عبارات تحریک‌آمیزی استفاده می‌کند و گاهی ارمنستان را آذربایجان غربی می‌نامد. مشکل دیگر این است که آمریکا ممکن است علاقه‌اش را به این فرآیند از دست بدهد. معمولاً صلح در قفقاز جنوبی با دخالت خارجی ممکن شده‌است. سال ۲۰۲۰ با حضور ترکیه و روسیه، در دهه ۱۹۹۰ با دخالت گروه مینسک و در دهه ۱۹۲۰ با حضور بلشویک‌ها. آمریکا تازه‌ترین بازیگر است، اما اینکه صلح دوام بیاورد، چندان تحت کنترل او نیست.
