ایران و روسیه و دورنمای توافق واشینگتن
پاتریک وینتور، دبیر سیاست خارجی گاردین، در مقاله تازه خود به بررسی وضعیت ایران و روسیه در دوران سر گرفتن توافق آذربایجان و ارمنستان و ورود نهایی و رسمی آمریکا به این بخش از معادلات مرزهای شمالغرب کشورمان پرداخته است.
به گزارش هم‌میهن آنلاین، پیش‌بینی می‌شود پیمان صلحی که به میانجی‌گری ترامپ حاصل شده، نفوذ ژئوپلیتیکی رقبای واشنگتن در منطقه را تضعیف کند.
ایران روز شنبه نگرانی خود را از مداخله‌ی قدرت‌های خارجی ابراز داشت و بیم آن را دارد که در بیانیه‌ی صلح میان آذربایجان و ارمنستان که با وساطت دونالد ترامپ تنظیم شده، نادیده گرفته شده باشد. این دو کشور با امضای پیمانی در واشنگتن، به پایان دادن به ۳۵ سال دشمنی نزدیک شده‌اند و در چارچوب آن توافق کرده‌اند که یک کنسرسیوم خصوصی آمریکایی کنترل یک دالان راهبردی در مرز ایران را به دست گیرد.
این دالان که از جنوب ارمنستان می‌گذرد، آذربایجان را به جمهوری خودمختار نخجوان متصل می‌سازد؛ مطالبه‌ای دیرینه از سوی باکو. بر اساس توافق، آمریکا این دالان را تحت حاکمیت ارمنستان، با اجاره‌نامه‌ای ۹۹ ساله اداره خواهد کرد؛ مسئله‌ای که موازنه‌ی قدرت را در منطقه دگرگون می‌سازد. برخی تحلیل‌گران ایرانی این توافق را «خفه‌سازی ژئوپلیتیکی ایران در منطقه» تعبیر کرده‌اند.
کنترل این مسیر که در امتداد مرز میان ارمنستان و شمال ایران قرار دارد، تاکنون بزرگ‌ترین مانع بر سر راه دستیابی به صلح میان آذربایجان و ارمنستان بوده است.
از سوی دیگر، این توافق ضربه‌ای تازه به نفوذ تضعیف‌شده‌ی روسیه در منطقه محسوب می‌شود؛ چرا که نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، این کشور عمدتاً مسیحی را به سوی غرب و در نهایت اتحادیه اروپا هدایت می‌کند. روسیه که هنوز پایگاه نظامی در ارمنستان دارد، در برابر ابتکار عمل ترامپ ناتوان مانده است؛ بخشی از این ناتوانی ناشی از درگیری‌هایش در اوکراین است.
وزارت امور خارجه ایران روز شنبه در بیانیه‌ای اعلام کرد: «ایجاد شبکه‌های ارتباطی زمانی می‌تواند به امنیت و توسعه‌ی اقتصادی کشورهای منطقه کمک کند که در چارچوب منافع متقابل، با احترام به حاکمیت ملی و تمامیت ارضی کشورهای منطقه و بدون مداخله‌ی خارجی صورت گیرد.»
عباس موسوی، سفیر پیشین ایران در باکو و سخنگوی معاونت ریاست‌جمهوری، نقش مستقیم ترامپ در مسئله‌ی روابط میان آذربایجان و ارمنستان را «جالب، توهین‌آمیز و خطرناک» توصیف کرد.
با این حال، ایران ابزار چندانی برای مقابله با توافقی که ایالات متحده، ارمنستان و آذربایجان آن را در راستای منافع مشترک خود می‌دانند، در اختیار ندارد.
نزاع میان ارمنستان و آذربایجان از اواخر دهه‌ی ۱۹۸۰ آغاز شد؛ زمانی که منطقه‌ی کوهستانی قره‌باغ، که بخشی از خاک آذربایجان محسوب می‌شود ولی اکثراً ساکنانی ارمنی‌تبار دارد، با حمایت ارمنستان از آذربایجان جدا شد. آذربایجان که از نظر نظامی برتری دارد و به‌عنوان یک دیکتاتوری اقتدارگرا اداره می‌شود، در سال ۲۰۲۳ با توسل به زور کنترل کامل این منطقه را بازپس گرفت که منجر به فرار تقریباً تمام ۱۲۰ هزار ساکن ارمنی آن به ارمنستان شد.
در نوآورانه‌ترین بخش این توافق، یک کنسرسیوم آمریکایی – که هنوز تشکیل نشده – کنترل یک دالان ترانزیتی به طول ۲۰ مایل را که آذربایجان را به نخجوان متصل می‌کند، در دست خواهد گرفت. این مسیر با عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» نام‌گذاری خواهد شد.
این پیشنهاد که نخستین‌بار در دوران دولت بایدن مطرح شد، حضور احتمالی آمریکا در مرز ایران را به همراه دارد. تهران نگران آن است که چنین توسعه‌ای، دسترسی‌اش به دریای سیاه و نیز اروپا از طریق گرجستان را مسدود سازد.
از سوی دیگر، گشایش بیشتر مرز با ترکیه می‌تواند ارمنستان را وارد پروژه‌ی «دالان میانی» سازد؛ مسیر اقتصادی تجاری میان اروپا و چین که از روسیه و ایران عبور نمی‌کند. رهبران ارمنستان مدت‌هاست که مزایای اقتصادی این پروژه را برای کشور محصور در خشکی خود در نظر داشته‌اند.
کاخ سفید اعلام کرد که مسیر حمل‌ونقل جدید «امکان اتصال بدون مانع میان دو کشور را فراهم می‌آورد، در حالی که به حاکمیت، تمامیت ارضی و مردم ارمنستان احترام گذاشته می‌شود». این مسیر شامل جاده، راه‌آهن، خطوط لوله‌ی نفت و گاز و خطوط فیبر نوری خواهد بود. حضور تجاری آمریکا انگیزه‌ی طرفین را برای توسل به راه‌حل‌های نظامی کاهش می‌دهد.
در چارچوب توافق واشنگتن، دو طرف همچنین بر سر پایان دادن به سایر اختلافات مرزی توافق کرده‌اند، اما الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور آذربایجان، در نشست‌های خبری تأکید کرد که نهایی شدن توافق نیازمند اصلاح قانون اساسی ارمنستان و حذف «ادعاهای ارضی بی‌پایه» علیه آذربایجان است؛ در غیر این صورت، این مسئله به‌عنوان «بی‌احترامی» به آمریکا تلقی خواهد شد. انتظار می‌رود ارمنستان در سال ۲۰۲۷ همه‌پرسی قانون اساسی برگزار کند، اما تأکید بیش‌ازحد علی‌اف بر این خواسته، تنش‌ها را در داخل ارمنستان تشدید خواهد کرد.
با این حال، علی‌اف و متحدش، ترکیه، از این توافق سود بسیاری می‌برند و ممکن است تمایلی به ایجاد مانع نداشته باشند. به‌عنوان نمونه، بر اساس توافق، محدودیت‌های مربوط به همکاری نظامی میان آمریکا و آذربایجان می‌تواند لغو شود. علی‌اف اظهار داشت: «ما پیش‌نویس توافق صلح را که مدت‌ها در حال مذاکره بوده، امضا کرده‌ایم، و این‌که این پیش‌نویس در پایتخت ابرقدرت شماره یک جهان، در دفتر شماره یک جهان، و در حضور رئیس‌جمهور بزرگ ایالات متحده امضا شده، نشان می‌دهد که هیچ‌یک از طرفین نباید گامی به عقب بردارد.»
وی همچنین خواستار اعطای جایزه صلح نوبل به ترامپ شد.
