اول تجارت بعد سیاست/بررسی سفر ترامپ به خاورمیانه که دیروز از عربستان آغاز شد
ترامپ در شرایطی به خاورمیانه آمده است که این منطقه تحولات امنیتی مهمی را تجربه می‌کند. از یک سو سرنوشت جنگ در غزه هنوز نامشخص است و به رغم تلاش‌ها برای برقراری آتش‌بس در این منطقه، مخالفت‌های اسرائیل با پایان جنگ و طرح‌های تل‌آویو برای تصرف کامل نوار غزه شرایط را بیش از پیش پیچیده کرده است. از سوی دیگر، به‌رغم تلاش‌های اسرائیل به منظور قانع کردن آمریکا برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران، واشنگتن ترجیح داده تا با تهران برای دستیابی به یک توافق مذاکره کند.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا در حالی سفر خود به خاورمیانه را آغاز کرد که به گفته مقام‌های ارشد آمریکایی و عربی، تمرکز او در درجه اول نه بر چالش‌های ژئوپلیتیکی و تنش‌ها در منطقه، بلکه بر جذب سرمایه از عربستان سعودی، قطر و امارات متحده عربی معطوف است.
دو مقام آمریکایی و دو مقام عربی به وبسایت اکسیوس گفته‌اند اصلی‌ترین هدف سفر ۴ روزه ترامپ به خاورمیانه انعقاد قراردادهای تجاری و سرمایه‌گذاری به ارزش ۱ تریلیون دلار است. به گفته یک مقام عربی، «دستور کار منطقه‌ای رئیس‌جمهور آمریکا، تجارت، تجارت و تجارت خواهد بود.»
این سفر که اولین سفر بین‌المللی مهم رئیس‌جمهور آمریکا از زمان بازگشت به کاخ سفید در ژانویه ۲۰۲۵ محسوب می‌شود، نشان‌دهنده جایگاه کشورهای ثروتمند نفتی در برنامه‌های ترامپ و نشانه‌ای از تلاش او برای کمرنگ کردن نقش متحدان سنتی آمریکا است که در دوره رؤسای‌جمهور پیشین معمولاً به عنوان نخستین مقصد سفر انتخاب می‌شدند.
ترامپ در شرایطی به خاورمیانه آمده است که این منطقه تحولات امنیتی مهمی را تجربه می‌کند. از یک سو سرنوشت جنگ در غزه هنوز نامشخص است و به رغم تلاش‌ها برای برقراری آتش‌بس در این منطقه، مخالفت‌های اسرائیل با پایان جنگ و طرح‌های تل‌آویو برای تصرف کامل نوار غزه شرایط را بیش از پیش پیچیده کرده است. از سوی دیگر، به‌رغم تلاش‌های اسرائیل به منظور قانع کردن آمریکا برای حمله به تأسیسات هسته‌ای ایران، واشنگتن ترجیح داده تا با تهران برای دستیابی به یک توافق مذاکره کند.
به طور کلی، تلاش رئیس‌جمهور آمریکا این است که بدون حل و فصل ریشه‌ای چالش‌ها، نوعی ثبات را به منطقه بازگرداند که در آن امکان بهره‌برداری از فرصت‌های تجاری برای آمریکا وجود داشته باشد. استیون‌ای کوک، تحلیلگر شورای روابط خارجی آمریکا در این باره می‌نویسد: «آمریکای ترامپ مایل به تغییر شکل خاورمیانه و بازتعریف معادلات در این منطقه نیست و به همین دلیل می‌خواهد با ایرانی‌ها به توافق برسد.»
ترامپ در هفته‌های گذشته برای شرکت در مراسم خاکسپاری پاپ فرانسیس عازم ایتالیا شده بود اما همچنان عربستان نخستین مقصد سفر رسمی رئیس‌جمهور آمریکا به حساب می‌آید. او در دوره نخست‌ریاست‌جمهوری خود نیز عربستان سعودی را به‌عنوان نخستین مقصد سفر‌های بین‌المللی خود انتخاب کرده بود، با این تفاوت که در سال ۲۰۱۷ پس از سفر به عربستان سعودی عازم اسرائیل و پس از آن عازم اروپا شد تا متحدان سنتی ایالات متحده را نیز راضی نگه دارد. این بار اما ترامپ قصدی برای سفر به سرزمین‌های اشغالی و دیدار با مقام‌های اسرائیلی در طی تور خاورمیانه‌ای خود ندارد.
در هفته‌های اخیر، اریک ترامپ، پسر رئیس‌جمهور آمریکا که به همراه برادرش مدیریت کسب‌وکارهای ترامپ را بر عهده دارد، به امارات متحده عربی و قطر (مقاصد بعدی سفر رئیس‌جمهور آمریکا پس از عربستان) سفر کرده بود و طی سفر خود توافق‌هایی را با سرمایه‌گذاران مرتبط با حاکمیت این کشورها به امضا رساند. این موضوع نگرانی‌هایی را در ایالات متحده در خصوص تأثیرگذاری احتمالی منافع اقتصادی کسب و کارهای شخصی ترامپ بر سیاست خارجی آمریکا ایجاد کرده است.
رسانه‌ها گزارش دادند که هم‌زمان با سفر دونالد ترامپ به ریاض، شماری از مدیران بزرگ‌ترین شرکت‌های آمریکایی نیز برای شرکت در «همایش سرمایه‌گذاری عربستان سعودی–آمریکا» روز سه‌شنبه وارد این کشور شده‌اند.
مورد خاص عربستان
روزنامه نیویورک‌تایمز روز دوشنبه ۱۲ مه گزارش داد که ترامپ، سفر خود به عربستان را با لیستی از خواسته‌ها برای سرمایه‌گذاری عربستان آغاز می‌کند که ارزش آن حدود ۱ تریلیون دلار برآورد می‌شود. عربستان سعودی، با انبوهی از پروژه‌های عظیم و پرهزینه داخلی و با قیمت نفت که بسیار پایین‌تر از سطح مورد نیاز برای تأمین مالی هزینه‌هایش قرار دارد، با کسری بودجه‌ای مواجه است که ممکن است در سال جاری میلادی به بیش از ۷۰ میلیارد دلار برسد. با این حال این موضوع مانع از آن نشده است که محمد بن‌سلمان، ولیعهد و حاکم دوفاکتوی عربستان، در ژانویه ۲۰۲۵ تعهد دهد که ۶۰۰ میلیارد دلار در طول دوره ریاست‌جمهوری ترامپ در ایالات متحده سرمایه‌گذاری کند. اندکی پس از آن، ترامپ او را «مردی فوق‌العاده» توصیف کرد.
بعدتر، ترامپ اعلام کرد از ولیعهد عربستان خواهد خواست تا این مبلغ را به ۱ تریلیون دلار افزایش دهد و تلاش کند تا قیمت نفت، اصلی‌ترین منبع درآمد عربستان سعودی، کاهش یابد.
به باور اقتصاددانان، هرچند پیش‌بینی‌پذیر است که براساس وعده‌های ولیعهد عربستان سرمایه‌گذاری‌های این کشور در ایالات متحده به‌طور قابل توجهی افزایش پیدا کند اما تحقق رقم ۱ تریلیون دلاری در این رابطه، امری نزدیک به محال به نظر می‌رسد. چراکه رقم مورد نظر ترامپ، از ارزش کل دارایی‌های صندوق ثروت ملی عظیم پادشاهی سعودی، که حدود ۹۲۵ میلیارد دلار برآورد می‌شود و عمدتاً برای سرمایه‌گذاری در پروژه‌های داخلی عربستان مورد استفاده قرار می‌گیرد، فراتر می‌رود.
تیم کالن، اقتصاددان و رئیس سابق هیئت مأموریت صندوق بین‌المللی پول در عربستان سعودی، می‌گوید: «من نمی‌فهمم چگونه آنها خواهند توانست حتی به ۶۰۰ میلیارد دلار نزدیک شوند، چه برسد به یک تریلیون دلار.»
علاوه بر این، باید اشاره کرد که عربستان سعودی سال گذشته اعلام کرد که قصد دارد سهم سرمایه‌گذاری‌های خارجی از کل سرمایه‌گذاری‌های این کشور را کاهش دهد و «بیشتر بر اقتصاد داخلی متمرکز شود.»
ترامپ در دوره قبلی ریاست‌جمهوری خود موفق شده بود تا روابط اقتصادی آمریکا و عربستان سعودی را تقویت کند. در آن زمان، جرد کوشنر، داماد و مشاور ترامپ که روابط بسیار نزدیکی با ولیعهد عربستان داشت، نقش مهمی در این راستا ایفا کرد. با این حال، ارقام واقعی سرمایه‌گذاری‌های عربستان، با ارقام اعلامی از سوی مقام‌های دو کشور تفاوت‌هایی جدی داشت.
رئیس جمهور آمریکا در سال ۲۰۱۷ مدعی شده بود که موفق شده است موافقت ریاض را برای سرمایه‌گذاری ۴۵۰ میلیارد دلاری در ایالات متحده جلب کند. این در حالی است که داده‌های حاصل از بررسی تبادلات مالی و تجاری میان واشنگتن و ریاض نشان می‌دهد این حجم از سرمایه‌گذاری تا ژانویه ۲۰۲۱ که دونالد ترامپ بر سر کار بود محقق نشد.
براساس این داده‌ها، مجموع صادرات کالا و خدمات آمریکایی به عربستان در فاصله سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۰ حدود ۹۲ میلیارد دلار بود که از مجموع صادرات کالا و خدمات آمریکا به عربستان در دوره دوم ریاست‌جمهوری باراک اوباما که ژانویه ۲۰۱۷ به پایان رسید، کمتر بود.
اندیشکده کشورهای عربی خلیج[فارس] در ژانویه ۲۰۲۵ در تحلیلی پیرامون موضوع جذب سرمایه‌گذاری از عربستان نوشته است: «تعهد عربستان سعودی به افزایش تجارت و سرمایه‌گذاری با ایالات متحده به میزان ۶۰۰ میلیارد دلار طی چهار سال آینده، بسیار خوش‌بینانه و تحقق آن بعید به نظر می‌رسد. برای درک مقیاس این تعهد ۶۰۰ میلیارد دلاری، لازم است آن را در چارچوب اقتصادی عربستان بررسی کنیم. میانگین سالانه ۱۵۰ میلیارد دلار سرمایه‌گذاری و تجارت، معادل ۱۴ درصد از تولید ناخالص داخلی سالانه عربستان سعودی، ۴۰ درصد از درآمدهای صادراتی سالانه این کشور و اندکی بیش از ۵۰ درصد از کل واردات سالانه کالا و خدمات عربستان است.
جهت مقایسه، در سال ۲۰۲۴، تنها ۹ درصد از واردات کالای عربستان از ایالات متحده و ۲۳ درصد آن از چین تأمین شده است. پیش‌بینی می‌شود خرید کالا و خدمات آمریکایی توسط عربستان سعودی در چهار سال آینده افزایش یابد، چراکه این کشور به دنبال تنوع‌بخشیدن به اقتصاد و تقویت توانمندی‌های نظامی خود است. بخش‌های دفاع، فناوری، ساخت‌وساز، خدمات مالی، گردشگری و سرگرمی، بهداشت و درمان، و آموزش، همگی عرصه‌هایی هستند که شرکت‌های آمریکایی می‌توانند در بازار رو به رشد عربستان سعودی سهم بیشتری کسب کنند.
با این حال، حتی با فرض خوش‌بینانه رشد سالانه ۱۰ درصدی صادرات کالا و خدمات آمریکا به عربستان در طول دوره ریاست‌جمهوری آقای ترامپ، مجموع این صادرات طی چهار سال به حدود ۱۲۵ میلیارد دلار خواهد رسید. قراردادهای خرید چندساله‌ای که طی چهار سال آینده منعقد می‌شوند اما اجرای آنها به دوره‌ای فراتر از آن موکول می‌گردد، بعید است تأثیر چشمگیری بر این رقم در دوره چهارساله مذکور داشته باشند. بنابراین، ۴۷۵ میلیارد دلار باقی‌مانده از این تعهد باید از محل سرمایه‌گذاری‌های جدید تأمین گردد. اگرچه انتظار می‌رود سرمایه‌گذاری عربستان در ایالات متحده با هدف انتقال مهارت، فناوری و تجربه از شرکت‌های آمریکایی به اقتصاد داخلی افزایش یابد، اما مقیاس این بخش از تعهد نیز بسیار کلان به نظر می‌رسد.
صندوق بین‌المللی پول پیش‌بینی می‌کند که عربستان سعودی طی سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۸ با کسری حساب جاری روبه‌رو خواهد بود. در صورت تحقق این پیش‌بینی، این کشور دیگر مازاد حساب جاری سال‌های گذشته (که در ۱۵ سال از ۱۸ سال اخیر وجود داشت) را برای تزریق به عنوان سرمایه‌گذاری جدید به سیستم مالی جهانی در اختیار نخواهد داشت.
این بدان معناست که تأمین مالی سرمایه‌گذاری‌های اضافی در ایالات متحده ناگزیر از یکی از این راه‌ها خواهد بود: جابه‌جایی و تخصیص مجدد دارایی‌های خارجی موجود، افزایش بدهی از طریق انتشار اوراق قرضه، یا فروش دارایی‌های داخلی به سرمایه‌گذاران خارجی. هرچند تمامی این گزینه‌ها امکان‌پذیر و تا حدی محتمل هستند، اما تحقق کل تعهد صرفاً از طریق بازتخصیص دارایی‌های خارجی فعلی، به این معنا خواهد بود که بیش از ۸۰ درصد کل دارایی‌های خارجی عربستان سعودی در ایالات متحده متمرکز شود؛ امری که تمرکز ریسک بالایی را به همراه خواهد داشت.»
زید داود، اقتصاددان ارشد بازارهای نوظهور در بلومبرگ، می‌گوید دولت عربستان سعودی برای اینکه صرفاً هزینه‌ها و درآمدهایش سربه‌سر شود، به قیمت نفت حدود ۱۰۸ دلار در هر بشکه نیاز دارد. قیمت نفت خام برنت در حال حاضر بالای ۶۰ دلار در هر بشکه در نوسان است. داود اظهار داشت که مقامات سعودی می‌توانند مبالغ هنگفتی در ایالات متحده سرمایه‌گذاری کنند، اما برای این کار نیاز به استقراض دارند. او افزود: «یک تریلیون دلار بسیار دور از ذهن است.» داود همچنین گفت که بسیاری، عربستان سعودی را به‌عنوان کشوری می‌بینند که «کمک‌های بلاعوض، وام‌ها و سرمایه‌گذاری‌ها ارائه می‌دهد»، اما این وضعیت تغییر کرده است.
فاروق سوسا، اقتصاددان و پژوهشگر مسائل اقتصادی خاورمیانه در گلدمن ساکس، معتقد است برای سرمایه‌گذاری بیشتر در ایالات متحده، مقامات سعودی همچنین می‌توانند پرتفوی خود را برای مثال با فروش دارایی‌ها در کشورهای دیگر بازتنظیم کنند اما بعید است که آنها بتوانند یک تریلیون دلار سرمایه آزاد کنند. سوسا برآورد کرد که کل دارایی‌های این پادشاهی در خارج از کشور حدود 1/4 تریلیون دلار است.
قطر؛ از سرمایه‌گذاری تا هدیه‌های گران‌قیمت
در سال ۲۰۲۳، کل موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی آمریکا در قطر حدود 2/5 میلیارد دلار برآورد شد. در مقابل، موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی قطر در آمریکا در سال ۲۰۲۳ به 3/3 میلیارد دلار رسید، و این سرمایه‌گذاری‌ها بیشتر در بخش‌های خدمات مالی، انرژی و املاک و مستغلات متمرکز بوده است.
کسب و کار شخصی ترامپ نیز روابط گرمی با قطری‌ها دارد. چند هفته پیش، اریک ترامپ برای توسعه «باشگاه گلف بین‌المللی ترامپ» در شمال دوحه، پایتخت قطر، توافقی با شرکت دولتی قطری «دیار» و شرکت «دار گلوبال»، بازوی بین‌المللی یک شرکت توسعه املاک در عربستان سعودی، منعقد کرد. بر اساس بیانیه خبری این پروژه، مجموعه مذکور شامل «یک زمین گلف لوکس، یک باشگاه گلف مجلل و مجموعه‌ای انحصاری از ویلاهای لوکس با برند ترامپ» خواهد بود.
اریک ترامپ نیز در بیانیه‌ای در این باره اظهار داشت: «ما بسیار مفتخریم که از طریق این همکاری استثنایی با شرکت قطری دیار و شرکت دار گلوبال، برند ترامپ را به قطر گسترش می‌دهیم.» خبرگزاری آسوشیتدپرس گزارش داده است که این، اولین معامله خارجی شرکت خانوادگی ترامپ از زمانی است که دونالد ترامپ پس از پایان دوره ریاست‌جمهوری خود، به فعالیت‌های تجاری بازگشته است.
زمزمه‌ها درباره اعطای هدیه از سوی قطر به رئیس‌جمهور آمریکا نیز پیش از سفر ترامپ مسئله‌ساز شده بود. پس از آنکه رسانه‌ها گزارش دادند که دونالد ترامپ رئیس‌جمهور ایالات متحده آمریکا قرار است هواپیمایی را از خاندان سلطنتی قطر به عنوان جایگزین هواپیمای کنونی ریاست‌جمهوری یا «ایر فورس وان» دریافت کند، روز یکشنبه ترامپ از برنامه خود برای دریافت این هواپیمای جدید لوکس بوئینگ به عنوان هدیه دفاع کرد. ای‌بی‌سی‌نیوز در گزارش خود از جامبو جت بوئینگ به عنوان «قصر پرنده» یاد کرده و نوشته بود که این احتمالاَ گرانبهاترین هدیه‌ای خواهد بود که تاکنون حکومت ایالات متحده آمریکا دریافت کرده است.
منتقدین می‌گویند که پذیرش چنین هدیه‌ای می‌تواند قوانین سختگیرانه دریافت هدایای رؤسای جمهوری ایالات متحده را نقض کند و پرسش‌های بیشتری در مورد تضاد منافع با تجارت‌های خانوادگی ترامپ و استفاده از مناصب دولتی مطرح می‌کند.
ترامپ شامگاه یکشنبه در پستی در شبکه اجتماعی خود «تروث سوشال» که ظاهراً تائید‌کننده این گزارش‌هاست، بدون اینکه از قطر نام ببرد، نوشت که این هواپیما یک «هدیه» است که به وزارت دفاع می‌رسد. ترامپ نوشت که مواضع حزب دموکرات اپوزیسیون در مخالفت با چنین چیزی در حال حاضر در اشتباه است، چراکه دریافت آن به این معنی است که جایگزینی «رایگان» برای هواپیمای «ایرفورس وان» پیدا می‌شود. ترامپ نوشت: «آنها [دموکرات‌ها] تاکید می‌کنند که ما برای داشتن این هواپیما مقدار زیادی دلار پرداخت کنیم. این کار را که هرکسی می‌تواند انجام دهد.»
لورا لومر یکی از فعالان نزدیک به ترامپ گفت که پذیرش هواپیما «لکه ننگی» برای حکومت خواهد بود. او در ایکس با نشر پستی نوشته است: «ما نمی‌توانیم هدیه ۴۰۰ میلیون دلاری از جهادگرایان را بپذیریم.» دفتر مرکزی حزب دموکرات اعلام کرد این اقدام نشان می‌دهد که ترامپ از دفتر ریاست‌جمهوری برای منافع شخصی مالی استفاده می‌کند. این اداره در ایمیلی به حامیانش گفت: «در حالی که خانواده‌های کارگر با هزینه‌های بیشتر و قفسه‌های خالی مواجه‌اند، ترامپ هنوز بر ثروتمند کردن خود و حامیان میلیاردرش تمرکز دارد.» شماری از قانون‌گذاران دموکرات به صورت انفرادی نیز این طرح را به شدت مورد انتقاد قرار داده‌اند.
سناتور کریس مورفی این کار را «کاملاً غیرقانونی» خواند. در حالی که کیلی موریسون نماینده کنگره گفت که چنین هدیه‌ای به منزله «فساد آشکار» و «رشوه» غیراخلاقی و غیرقانونی است. قانون اساسی ایالات متحده مقامات حکومتی را از پذیرش هدیه «از هر پادشاه، شاهزاده یا حکومت خارجی» منع می‌کند. اما منابع به شبکه ای‌بی‌سی گفتند که کاخ سفید و وزارت دادگستری ادعا می‌کنند که این هدیه قانونی است و رشوه نیست.
وعده سرمایه‌گذاری امارات
در سال ۲۰۲۳، کل موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی آمریکا در امارات متحده عربی به 16/1 میلیارد دلار رسید. به گزارش خبرگزاری رویترز، در سال ۲۰۲۳، محرک‌های اصلی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی در امارات متحده عربی، بخش‌های تولید صنعتی، مالی و بیمه، ساخت‌وساز و تجارت عمده‌فروشی و خرده‌فروشی بوده‌اند. در همین حال، طبق اعلام وزارت بازرگانی آمریکا، مجموع موجودی سرمایه‌گذاری مستقیم خارجی امارات در آمریکا در سال ۲۰۲۳ به ۳۵ میلیارد دلار بالغ شد که در بخش‌های خدمات مالی، حمل‌ونقل، مواد غذایی و آشامیدنی، هوافضا و خدمات تجاری صورت گرفته است.
در ماه مارس، شیخ طحنون بن زاید آل نهیان، مشاور امنیت ملی امارات متحده عربی، با دونالد ترامپ دیدار و به سرمایه‌گذاری ۱.۴ تریلیون دلاری در ایالات متحده طی ۱۰ سال آینده، در بخش‌هایی نظیر هوش مصنوعی، نیمه‌هادی‌ها، انرژی و تولید صنعتی متعهد شد.
