گرهی که دیگر با دست باز نمی‌شود
بررسی از دست دادن فرصت احیای برجام و موقعیت کنونی ایران
بررسی از دست دادن فرصت احیای برجام و موقعیت کنونی ایران
۳۰ خرداد ۱۴۰۰، دقیقا در بزنگاهی که عباس عراقچی، مذاکره‌کننده ارشد وقت گفت، «از هر زمان دیگری به توافق نزیک‌تر هستیم» و درست دو روز پس از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری، پیش‌بینی تصمیم روسیه برای آغاز جنگی به سبک دوران استعمارگری علیه اوکراین و تحولات ماه‌های اخیر در ایران، که امروز از آنها به‌عنوان بزرگترین موانع دستیابی به توافق برای احیای توافق هسته‌ای ۲۰۱۵ یاد می‌شود، در رمل و اصطرلاب هیچ پیشگو و طالع‌بینی دیده نمی‌شد. به احتمال قوی، به‌همین جهت هم بود که علی باقری، مخالف دیروز برجام و مذاکره‌کننده جدید برای احیای آن، آذرماه ۱۴۰۰ بر هر آنچه خردادماه بر سر آن توافق شده بود، خط بطلان کشید و با متنی جدید راهی وین شد. اسفند ۱۴۰۰ و در آغاز حمله روسیه به اوکراین که با سفر رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی به تهران برای مذاکره بر سر مباحث فنی همزمان شده بود، با پرتاب سنگی از کرملین به سوی کوبورگ، نخستین تلنگر و هشدار برای توجه به لزوم جمع‌بندی سریع‌تر مذاکرات و حصول توافق در کم‌ترین زمان بود. عصر روز بیستم اسفندماه، جوزپ بورل، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا از وقفه در مذاکرات وین به دلیل آنچه او
«عوامل خارجی» نامید، خبر داد.
در همان مقطع بسیاری از کارشناسان و دیپلمات‌های پیشین از انعقاد «توافق موقت» برای حفظ دستاوردهای توافق شده تا آن لحظه سخن گفتند، اما گویی این موضوع نیز خط قرمز تیم مذاکره‌کننده یا حداقل مذاکره‌کننده ارشد و همفکرانش بود که تا زمان به‌دست آوردن «توافق خوب» هیچ سندی را با طرفین باقی‌مانده در برجام امضا نکرده و به قول خودشان آمریکا را به اتاق مذاکره راه ندهند. به طریق اولی با همین منطق نیز بود که همه پیشنهادات برای صحبت مستقیم تهران و واشنگتن به در بسته خورد و پیغام و نامه‌های دربسته میان اتاق‌های هتل‌ها مبادله شد تا همچنان اروپایی‌ها و روسیه و چین پیک نامه‌بر و نایب ایران برای مذاکره در خصوص احیای توافقی باشند که بیش از هر چیز توافقی میان ایران و آمریکا تلقی می‌شود.
جنگی که روسیه علیه همسایه خود به راه انداخت، در برهه‌ای دیگر، بازهم برای ایران هزینه تراشید و آن زمانی بود که اعلام شد پهپادهای ایران، در آسمان اوکراین رصد شده‌اند. از آن زمان، بازی نه‌چندان بجا و شایسته اصرار و انکار در دستور کار قرار گرفت تا در نهایت تهران به‌صورت ضمنی و با قید ارسال در زمان صلح، ادعای کی‌یف را پذیرفت. این در حالی است که پس از موضوع فروش پهپاد، در تازه‌ترین ادعا، لیندا توماس گرینفیلد، نماینده آمریکا در سازمان ملل متحد، ایران را به بررسی برای فروش موشک‌های بالستیک به روسیه برای استفاده در جنگ اوکراین متهم کرده است که نشان می‌دهد حتی اگر همکاری تسلیحاتی ایران با روسیه به فروش پهپاد محدود باشد این قصه برای غرب سر دراز خواهد داشت.
قطار مذاکرات وین که هرچند در مسیری مه‌آلود و آرام به حرکت خود ادامه می‌داد، در رفت و برگشت پاسخ‌ها به متن جمع‌بندی‌شده توسط هماهنگ‌کننده در ایستگاه برگزاری انتخابات میان‌دوره‌ای کنگره ایالات‌متحده در آبان‌ماه ۱۴۰۱ از حرکت ایستاد تا آغاز ناآرامی‌های ایران، به چنان سرمایی تبدیل شود که نه‌تنها مذاکرات هسته‌ای را منجمد کند، بلکه توانست بحرانی در روابط ایران و غرب نیز رقم بزند. البته در این میان، تز آقای مشاور، سخنگو یا هر عنوانی که دارد، با تیتر «زمستان سخت اروپا» که به تلخ‌ترین طنز این روزهای کشور تبدیل شده، از دید هیچ‌کس پنهان نماند که اساسا در این دوره و زمانه دیگر نمی‌شود تز داد و اگر نشد، از زیرش در رفت و عدم حصول نتیجه را به گردن دیگران انداخت.
امروز و پس از گذشت بیش از 13ماه از آغاز مذاکرات در دولت سیزدهم، خیابان‌های ایران و آسمان اوکراین پررنگ‌ترین بهانه‌های غرب برای عدم از سرگیری مذاکرات هستند. بورل پس از آخرین دیدار خود با امیرعبداللهیان که در حاشیه نشست «بغداد٢» در اردن صورت گرفت، در توئیتی ضمن تاکید بر حفظ ارتباطات برای حفظ برجام عنوان کرد در این دیدار بر «ضرورت توقف فوری حمایت نظامی ایران از روسیه و سرکوب داخلی» تاکید کرده است. موضوعاتی که طرف ایرانی آنها را ابزاری برای امتیازگیری در مذاکرات وین قلمداد می‌کند.
سایه «مکانیسم ماشه» بر سر جسم نیمه‌جان برجام
امروز تنش در روابط ایران با کشورهای اروپایی به سطحی رسیده که بیش از هر زمان دیگری اعلام خبری همانند آنچه در روزهای آغازین سال۱۳۷۶ و در پی حادثه «میکونوس» اتفاق افتاد، دور از ذهن نیست. سیاست تهاجمی اروپا از زمان آغاز اعتراضات در ایران هر روز ابعاد تازه‌ای پیدا کرده و چشم‌انداز پیش رو را تیره و تار می‌کند. اظهارات تند مقامات اروپایی، دیدار با برخی چهره‌های مخالف جمهوری اسلامی، تدوین بسته‌های تحریمی اتحادیه اروپا علیه ایران تا تازه‌ترین اقدام انگلیس در خصوص تصمیم برای قرار دادن نام سپاه پاسداران در لیست گروه‌های تروریستی، هر یک اقداماتی هستند که نه‌تنها فضا را به سمت قطع روابط دیپلماتیک ایران با کشورهای اروپایی پیش می‌برند، بلکه این نگرانی را به‌وجود آورده‌اند که افزایش سطح تنش منجر به ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت از سوی شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی و استفاده تروئیکای اروپایی از «مکانیسم ماشه» شده و ضمن مهر گواهی فوت توافق هسته‌ای، تمامی قطعنامه‌ها را بازگرداند. در این رابطه امید به مخالفت چین و روسیه نیز وجود نداشته و امکان وتو نیز وجود ندارد.
در حد فاصل سال‌های ١٣٨۵ تا ١٣٨٩، شورای امنیت سازمان ملل متحد ۶ قطعنامه علیه ایران صادر کرد که همگی آنها تحت فصل هفتم منشور ملل متحد صادر شد و به گواهی تاریخ نه‌چندان دور، تهران را به‌عنوان «تهدید صلح و امنیت جهانی»، در شرایط انزوای بین‌المللی و تحت تهدید نظامی قرار داد. استمرار ١۵٠٠ تحریم میراث دوران «سیاست فشار حداکثری» در کنار تحریم‌های ذیل ۶ قطعنامه ١۶٩۶، ١٧٣٧، ١٧۴٧، ١٨٠٣، ١٨٣۵ و ١٩٢٩؛ این بار که بحث غنی‌سازی ایران مختص به ۵ درصد نبوده و به ۶٠ درصد ارتقا یافته، قطعا شرایط به مراتب سخت‌تری را پیش روی تهران قرار خواهد داد.
ایران چه می‌گوید
به گواه بسیاری از تحلیلگران، منافع ملی اقتضا می‌کرد تا توافق برای احیای برجام در همان خردادماه ۱۴۰۰ و همان نزدیک‌ترین زمان به توافق، توسط معاون سیاسی وقت وزارت خارجه به امضا می‌رسید تا در فرصت حضور دموکرات‌ها و امضاکنندگان توافق در کاخ سفید، تهران از مواهب روابط خارجی بدون تنش برای بهبود شرایط اقتصادی بهره ببرد. تعلل، محاسبات نادرست یا تحلیل برای کسب منفعت بیشتر هر کدام را که مبنای تصمیم تصمیم‌گیران بدانیم، امروز ورق را برگردانده و کشوری را که گزارش‌های آژانس به اجرای تعهداتش در برجام گواهی می‌دادند، امروز به‌عنوان ناقض قطعنامه ۲۲۳۱ مطرح می‌کنند.
با استناد به سخنان کمال خرازی، رئیس شورای راهبردی روابط خارجی و مشاور رهبر انقلاب، ایران آماده بازگشت به تعهدات برجامی است و تنها مشکل در مسیر تحقق این موضوع را پرونده پادمانی می‌داند. پرونده فعلی ایران در آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، پرونده‌ای در رابطه با ۴مکان ادعایی این نهاد است که عملا دو مورد آن حل و دو مورد با تاکید بر یکی باقی مانده است که در تازه‌ترین تحول، پس از سفر ماسیمو آپارو، معاون دبیرکل، رافائل گروسی، دبیرکل آژانس نیز برای سفر مجدد به تهران برای گفت‌وگو پیرامون آن ابراز آمادگی
کرده است.
اجماع علیه ایران و فرصت طلایی برای مانور بی‌بی
بازگشت بنیامین نتانیاهو به عرصه، بار دیگر مقابله با ایران را به رأس برنامه‌های اسرائیل بازگردانده است. رهبر حزب لیکود که در دوره نخست‌وزیری پیشین خود و پس از پایان دوران ریاست‌جمهوری دونالد ترامپ، با سد جو بایدن در مقابل سیاست‌های ضدایرانی خود مواجه شده بود، حالا به‌رغم حضور دموکرات‌ها تا کمتر از دو سال آینده در کاخ سفید، فضا را برای نقش‌آفرینی مهیا می‌بیند و آویو کوخاوی، رئیس ستاد ارتش از سه نقشه برای مقابله با ایران سخن می‌گوید. در این شرایط و در کم‌هزینه‌ترین اقدام برای تل‌آویو، انجام خرابکاری جدید در تاسیسات هسته‌ای یا برنامه تروری جدید از سوی تیم افراطی نتانیاهو دور از انتظار نیست چراکه ایران در پی پروپاگاندای غرب در کنار بی‌عملی دستگاه دیپلماسی، دیگر طرف مظلوم معادله نیست و این بهترین فرصتِ بی‌بی برای اقدام و ائتلاف با منطقه علیه تهران خواهد بود.
این در حالی است که تمامی تحلیلگران روند کاهش تنش میان ایران با کشورهای عربی منطقه و بازگشت سفرای کویت و امارات به تهران در کنار ۵ دور گفت‌وگو با عربستان را متغیری وابسته به برجام یا حل‌وفصل مشکلات ایران با غرب دانسته و عنوان می‌کنند در صورت تداوم تنش یا افزایش آن و مرگ توافق هسته‌ای پرونده‌های منطقه‌ای ایران نیز رها خواهد شد. در این میان قطعا بی‌بی بار دیگر بر ایجاد ائتلافی که محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه پیشین نام «گروه B» را بر آن گذاشته بود، سرمایه‌گذاری خواهد کرد.
ابهام در آینده مهمترین دستاورد سیاست چندجانبه‌گرایی
چشم‌انداز مبهم در احیای برجام شاید فرصتی باشد که طرفین با راه‌حلی جایگزین برای حل بن‌بست هسته‌ای بیندیشند؛ گزینه B نه‌تنها برای تهران و واشنگتن که قطعا برای تروئیکای اروپایی نیز وجود دارد. خروج از NPT هرچند هرازگاهی در برخی اظهارات مطرح می‌شود اما ارسال سیگنال حرکت به سمت ساخت تسلیحات هسته‌ای قطعا گزینه اعمالی جمهوری اسلامی نخواهد بود. آمریکا نیز در آخرین اعلام موضع از سوی یکی از سخنگویانش ضمن اعلام مجدد خروج برجام از دستور کار واشنگتن اعلام کرده که راه ارتباطی با تهران را حفظ کرده است که نشان می‌دهد پلن B کاخ سفید نیز آغاز
شده است.
اگر دیپلماسی همچنان در دستور کار ایالات‌متحده قرار داشته باشد، یک توافق جایگزین برای برجام با قید حفظ میزان و حجم غنی‌سازی در ایران می‌تواند چاره‌ساز باشد، اما ایران چه دستاوردی از این توافق احتمالی خواهد داشت؟ بسته شدن پرونده پادمانی در روندی همانند آنچه در سال ٢٠١۵ در قبال پرونده PMD به وقوع پیوست که از لحاظ محتوا، موضوعی به مراتب پیچیده‌تر از پرونده پادمانی بود، می‌تواند بنا را براساس آنچه رئیس شورای راهبردی عنوان کرده، تامین‌کننده خواست تهران نامید که در این‌صورت کلید در دستان دیپلمات آرژانتینی خواهد بود که در تازه‌ترین اظهارات آمادگی خود را برای سفر به تهران اعلام کرده، هرچند سفرهای پیشین دستاورد ملموسی در این رابطه نداشته است. گروسی در آخرین سفر خود به ایران در حالی با محمد اسلامی، رئیس سازمان انرژی اتمی ایران در جمع خبرنگاران حاضر شد که زبان بدن آقای مدیرکل که نشان از نارضایتی او داشت، سوژه عکاس‌ها
شده بود.
راه‌حل خروج از بن‌بست
گره پرونده پادمانی که شاید تا دو ماه قبل می‌توانست با دست ایران و غرب باز شود، امروز با توجه به اتهام هم‌پیمانی ایران با روسیه در جنگ علیه اوکراین که به نماد تقابل شرق و غرب بدل شده و اظهارات مقامات اروپایی و آمریکایی در خصوص اعتراضات در ایران، به گره‌ای کور می‌ماند که شاید دندانی که بخواهد آن را باز کند، به ناگاه باعث پاره شدن ریسمان شود. این در حالی است که سوال مشخص امروز شاید تنها این باشد که راه‌حل خروج از بن‌بست هسته‌ای چیست؟ آیا پیکر نیمه‌جان برجام قابلیت احیا دارد یا طرفین کار روی پلن B را آغاز کرده‌اند؟ در این صورت پلن B ایران چیست؟
نگاه تحلیلگر
جاوید قربان اوغلی کارشناس روابط بین‌الملل:
ایـران پلـن B نـدارد
جاوید قربان اوغلی، دیپلمات سابق و تحلیلگر مسائل بین‌الملل در گفت‌وگو با هم‌میهن در خصوص دلایل بن‌بست کنونی در مذاکرات احیای برجام گفت: «قرارگیری ایران در کنار روسیه که جنگی میان روسیه و غرب در خاک اوکراین تعریف می‌شود و اعتراضات در ایران، غرب را در مضیقه دفاع از ارزش‌های لیبرال‌دموکراسی قرار داده است چراکه غرب معتقد است آنطور که باید در سال 88 از مردم ایران حمایت نکرده است. در عین حال غرب پس از ۴٠ سال، اپوزیسیون خارج از کشور را به‌صورت تقریبا یکپارچه علیه نظام متحد کرده است. این مسائل از دلایل قرارگیری ایران در شرایط امروز است.» وی ادامه داد: «دلیل سوم را اشتباه محاسباتی‌ای می‌دانم که در بهار سال ١۴٠٠ به توصیه حسن روحانی برای توافق توجه نشد که علنا در رسانه ملی اعلام کرد توافق آماده امضاست و در ادامه خواسته‌های فرابرجامی مطرح شد که مذاکرات به درازا کشید.»
این دیپلمات پیشین گفت: «ایران باید هرچه سریع‌تر پای خود را از بحران اوکراین بیرون بکشد و بی‌طرفی قابل راستی‌آزمایی داشته باشد، چراکه این مسئله حتی در صورت عقب‌نشینی ایران و بازگشت به متن پایان دور ششم چاره کار نخواهد بود. بنابراعلام اوکراین، پهپادهای ایرانی اگر نه بر سر مردم که زیرساخت‌های این کشور را هدف قرار می‌دهند، این مسئله عواقب جبران‌ناپذیری علیه ایران خواهد داشت. امروز شرایط به سمت یک اجماع جهانی علیه ایران در حال پیشرفت است و سرعت تحولات به‌شدت بالاست.»
قربان اوغلی در رابطه با پلن B مدنظر ایران گفت: «معتقدم ایران پلن B ندارد یا اگر داشته باشد، همان حرکت به سمت ساخت تسلیحات هسته‌ای است که سال‌ها در سیاست جمهوری اسلامی به‌عنوان حرام شرعی از آن یاد شده است که شاید با دلایلی تصمیم بر نقض این سیاست گرفته شود.» قربان اوغلی در پاسخ به این سوال که آیا از سخنان شما می‌توان این‌گونه برداشت کرد که راهی برای خروج از بن‌بست وجود ندارد؟ گفت: «من معتقدم ایران در نخستین گام باید از بحران اوکراین خارج شود. می‌شنویم که سخن از حضور ایران با عناوین جنایات جنگی یاد می‌شود و این مسئله به‌شدت خطرناک است. دور نیست اگر آنچه پس از جنگ صدام علیه کویت بر سر عراق آمد، در خصوص ایران تکرار شود و این حتی می‌تواند شرایط را برای یک واکنش نظامی مهیا کند.»
وی افزود: «قدم دوم نیز این است که ایران وارد گفت‌وگوی مستقیم با ایالات‌متحده شود. درست است که امروز واشنگتن حاضر نیست این گفت‌وگو را در شرایط تحولات داخلی ایران بپذیرد، اما اگر اراده در تهران وجود داشته باشد، می‌توان برای آن نیز راهی پیدا کرد و مذاکره در سطح امنیتی با میانجی‌گری یکی از کشورهای عربی و در مکان کشور ثالث دور از دسترس نیست. اگر برجام دیگر قابلیت احیا ندارد که ممکن است چنین باشد، پس راه چاره انعقاد توافقی میان ایران و آمریکاست که در نهایت به امضای سایر طرفین نیز خواهد رسید. فقط باید به این نکته توجه داشته باشیم که سرعت تحولات به‌شدت زیاد است و لازم است تدبیری در بالاترین سطح در این رابطه اتخاذ شود.
