رقبای شام/چرا آنکارا نسبت به نفوذ مجدد ایران در سوریه نگران است؟

پس از سقوط نظام بشار اسد و فتح دمشق توسط شبه‌نظامیان تندروی متحد ترکیه در سوریه، مقام‌های ترکیه به تدریج موضعی تندتر و خصمانه‌تر نسبت به تهران اتخاذ می‌کنند. هاکان فیدان وزیر خارجه ترکیه به تازگی در مصاحبه‌ای با شبکه خبری الجزیره قطر تلویحاً تهدید کرده‌است که اگر ایران از گروه‌های مخالف هیئت حاکمه جدید سوریه حمایت کند، ترکیه نیز از مخالفان حکومت ایران حمایت خواهد کرد.

وزیر خارجه ترکیه در گفت‌وگوی خود با الجزیره ایران را به حمایت از گروه‌های مسلح کُرد متهم کرد و مدعی شد که تهران با تأمین منابع مالی و تسلیحاتی برخی از این گروه‌ها، موجب تضعیف امنیت منطقه‌ای شده است. وی مشخصاً به حمایت ایران از نیروهای کُرد سوریه (یگان‌های مدافع خلق YPG) و همچنین روابط آن با گروه‌های مسلح در شمال عراق اشاره کرد.

فیدان در این رابطه گفت: «گروه تروریستی پ.ک.ک و شاخه‌های آن، از جمله ی.پ.گ، حدود یک‌سوم خاک سوریه، از جمله شهرهای عرب‌نشین و منابع نفت و گاز این کشور را در اختیار دارند. این گروه‌ها از این منابع برای تأمین مالی فعالیت‌های خود در ترکیه، عراق و ایران استفاده می‌کنند. ایران نیز در برخی موارد، به این گروه‌ها کمک‌هایی ارائه داده است.»

وزیر خارجه ترکیه همچنین تأکید کرد که حمایت ایران از گروه‌های مسلح کُرد، نه‌تنها ترکیه را تهدید می‌کند، بلکه امنیت خود ایران را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد. وی خاطرنشان کرد که «ایران باید در سیاست‌های خود تجدیدنظر کند و از هرگونه حمایت از گروه‌های تروریستی که امنیت کشورهای همسایه را تهدید می‌کنند، دست بردارد.»

ترکیه که بعد از ۱۳ سال تلاش و صرف هزینه‌های کلان توانسته‌است با حمایت از نیروهای نیابتی و گروه‌های شبه‌نظامی سلطه خود را بر سوریه تثبیت کند، حالا به شدت نگران است که دستاوردی را که به سختی به دست آورده‌است به سادگی به قدرت‌های رقیب منطقه‌ای واگذار کند.

نگرانی از همکاری ایران و کردها

به نظر می‌رسد که ترکیه نگران است ایران بعد از سقوط حکومت بشار اسد، سراغ نیروهای کُرد در شرق و شمال شرقی سوریه برود و تلاش کند تا از طریق اتحاد با این نیروها از سلطه کامل گروه‌های تحت حمایت ترکیه بر سوریه جلوگیری کند. پیش از این رسانه‌های ترکیه در گزارش‌هایی از مذاکرات ایران با گروه‌های کرد سوریه برای ارائه سلاح به این گروه‌ها خبر داده‌بودند. هرچند مشخص نیست این گزارش‌ها تا چه اندازه صحت داشته‌باشند، اما صرف انتشار این گزارش‌ها نشان می‌دهد که تا چه اندازه آنکارا نگران همکاری ایران با گروه‌های مسلح کُرد در سوریه است.

به‌ویژه اینکه با روی کار آمدن ترامپ و تهدیدهای ترامپ مبنی بر خروج نیروهای آمریکایی از سوریه، گروه‌های مسلح کُرد که زیر چتر «نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) » تحت حمایت آمریکا و در قالب «عملیات مبارزه با تروریسم» فعالیت می‌کردند، از همین حالا به دنبال برنامه جایگزینی برای خروج احتمالی آمریکا از خاک سوریه و قطع حمایت مالی و تسلیحاتی آمریکا هستند. جمهوری اسلامی ایران به‌‌رغم مشکلات امنیتی که با برخی گروه‌های مسلح کُرد در مرزهای غربی دارد، اما به صورت سنتی عموماً رابطه خوبی با گروه‌های کُرد عراقی و سوری داشته‌است.

سلاح کردهای سوریه پس از پیام اوجالان

کردهای سوریه اعلام کرده‌اند که فعلاً برنامه‌ای برای کنار گذاشتن سلاح‌های خود ندارند. حتی پس از آنکه سه روز پیش عبدالله اوجالان، بنیان‌گذار محبوس حزب کارگران کردستان ترکیه در پیام خواستار زمین گذاشتن سلاح گروه‌های کُرد شد، گروه‌های کُرد سوریه اعلام کردند که این پیام به حزب کارگران کردستان مرتبط است و با آنها ارتباطی ندارد.

صالح مسلم، حزب اتحادیه دموکراتیک سوریه (PYD) شبکه خبری العربیه گفته‌است: «اساساً اگر حملات به کردها پایان پیدا کند، ما دیگر نیازی به سلاح نداریم.» مظلوم عبدی، رهبر گروه مسلح نیروهای دموکراتیک سوریه که تحت حمایت ایالات متحده آمریکا قرار دارد، گفته‌است: «پیام مربوط به خلع سلاح، مربوط به حزب کارگران کردستان است و ارتباطی به ما ندارد.»

وی با استقبال از پیام اوجالان گفته‌است: «اگر در خاک ترکیه صلح باشد، دیگر هیچ توجیهی وجود ندارد که ترکیه به ما حمله کند.» اظهارات این دو مقام حزب اتحادیه دموکراتیک، مهم‌ترین گروه مسلح سوریه و نیروهای دموکراتیک سوریه، چتر نیروهای مسلح کُرد تحت حمایت آمریکا، نشان می‌دهد که به‌‌رغم پیام عبدالله اوجالان از زندان، انتظار نمی‌رود که گروه‌های کُرد سوریه سلاح خود را زمین بگذارند.

رقابت یک‌دهه‌ای

ایران و ترکیه بیش از یک دهه است که در رقابتی نفس‌گیر برای حفظ قدرت در سوریه قرار گرفته‌اند. تهران و آنکارا هر یک انگیزه‌های متفاوتی برای سلطه و نفوذ در سوریه دارند. تهران سوریه را به‌عنوان یک پل زمینی برای اتصال میان ایران و گروه‌های عراقی متحد ایران با لبنان و حزب‌الله تلقی می‌کند. استفاده از خاک سوریه برای کمک به مقاومت لبنان، سیاست جدیدی نیست.

سال ۱۳۶۱ نخستین گروه از نظامیان ایران برای کمک به مقاومت لبنان علیه اشغالگری اسرائیل به سوریه رفتند. هرچند این ماموریت با دستور امام خمینی لغو شد، اما از همان زمان زمینه‌های همکاری ایران و مقاومت لبنان ایجاد شد که نهایتاً با تشکیل حزب‌الله لبنان، این همکاری‌ها به اوج خود رسید. در آن دوران ارتش سوریه نیز به صورت مستقیم در سرزمین لبنان به عنوان نیروی حافظ صلح حضور داشت و تهران و دمشق همکاری نزدیکی در مورد لبنان داشتند.

در برابر برای ترکیه کنترل سوریه علاوه بر توسعه‌طلبی ژئوپلیتیک به معنای کنترل طولانی‌ترین مرزهای مشترک با یک همسایه و همچنین کنترل بر جمعیت‌های کُرد منطقه است. رقابت تهران و آنکارا بر کنترل بر اوضاع سوریه از سال ۲۰۱۱ و در پی خیزش‌های موسوم به بهار عربی در کشورهای منطقه شدت گرفت. پس از آنکه اعتراض‌ها در دمشق آغاز شد، ایران و ترکیه در موضع مقابل یکدیگر قرار گرفتند، ترکیه از مخالفان نظام حاکم حمایت می‌کرد و ایران از حکومت بشار اسد. هرچند تا پاییز امسال اینگونه تصور می‌شد که ایران برنده این رقابت شده و نظام بشار اسد توانسته‌است با شکست مخالفان قدرت خود را تثبیت کند، اما تحولات ناگهانی و غیرمنتظره در این کشور نشان داد که حاکمیت بشار اسد از درون تهی بود.

شورشیان سوریه تحت رهبری ابومحمد الجولانی در عرض دو هفته با سلطه بر حلب و دیگر شهرهای مهم سوریه توانستند خود را به دمشق برسانند و حکومت بشار اسد را سرنگون کنند. این وقایع باعث شد تا صحنه سوریه کاملاً تغییر کند، ایران که بیش از یک دهه در کنار حکومت بشار اسد با شورشیان جنگیده‌بود به‌عنوان دشمن مجبور به ترک خاک سوریه شد و ترکیه که نیروهای تحت حمایتش بیش از ۶ سال بود در استان ادلب تحت محاصره قرار گرفته‌بودند، توانست حاکمیت بر دمشق را در اختیار بگیرد.

موعظه و تهدید

اظهارات اخیر هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه در مصاحبه با شبکه خبری الجزیره قطر، ترکیبی از موعظه‌های اخلاقی و تهدیدهای تلویحی است. فیدان از یک طرف بر همکاری کشورهای منطقه برای حل مشکلات، تضمین امنیت، رونق و ثروت برای یکدیگر و اجتناب از ایجاد تهدید برای هم تاکید می‌کند، از سوی دیگر حکومت ایران را به حمایت از گروه‌های مخالف تهدید می‌کند.

فیدان در این مصاحبه گفته‌است: «اگر شما بخواهید با حمایت از یک گروه در داخل کشوری دیگر ناآرامی ایجاد کنید، کشورهای دیگر هم می‌توانند شما را با حمایت از برخی گروه‌ها آزار دهند.» وی در ادامه افزود: «منابع و توانمندی‌هایی که شما (ایران) در اختیار دارید، دیگران نیز در اختیار دارند و اگر می‌خواهید کسی خانه شیشه‌ای شما را با سنگ نزند، به خانه دیگران سنگ نزنید.»

هاکان فیدان، وزیر خارجه ترکیه در گفت‌وگوی اخیر خود با شبکه تلویزیونی الجزیره با لحنی بی‌سابقه از سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران انتقاد و تلویحاً تهدید کرد که ترکیه ممکن است از گروه‌های تروریستی برای ایجاد ناآرامی در ایران پشتیبانی کند. فیدان در این مصاحبه گفت: «رویکرد ایران در استفاده از گروه‌های شبه‌نظامی برای پیشبرد دیپلماسی در کشورهای منطقه یک سیاست پرمخاطره درازمدت است.

هرچند ایران در این زمینه پیشرفت‌هایی داشته‌است، اما هزینه‌های حفظ این دستاوردها [از منافعش] بسیار بیشتر است. ایران باید هزینه‌های بسیار بیشتری بدهد تا دستاوردهایش را در عراق و سوریه حفظ کند.» وزیر خارجه ترکیه در اظهاراتی مداخله‌جویانه مدعی شده‌است که ایران باید سیاست خارجی خود را تغییر دهد. فیدان در گفت‌وگو با الجزیره گفته‌است: «هرچند چنین سیاست‌هایی ممکن است در کوتاه‌مدت موفق باشند، اما در درازمدت بار ساختاری سنگینی بر دوش نظام ایران و منطقه باقی می‌گذارد.

این نخستین بار نیست که پس از سقوط نظام بشار اسد در سوریه، وزیر خارجه ترکیه به سیاست خارجی ایران حمله می‌کند. او چندی پیش هم در مصاحبه با شبکه خبری الحدث سعودی گفته‌بود که «ایران باید از تحولات سوریه درس بگیرد.» هاکان فیدان در مصاحبه اخیر خود با الجزیره گفته‌است: «نه اعراب، نه ترک‌ها، نه کردها و نه ایرانی‌ها نباید بتوانند بر دیگران مسلط شوند، یکدیگر را آزار دهند یا علیه یکدیگر تهدید باشند.» اظهارات وزیر خارجه ترکیه با واکنش سخنگوی وزارت امور خارجه ایران مواجه شد.

اسماعیل بقایی‌هامانه، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران در پیامی که در شبکه اجتماعی ایکس منتشر کرد، در پاسخ به اظهارات فیدان نوشت: «جمهوری اسلامی ایران همواره از مقاومت پشتیبانی کرده اما همزمان صادقانه با رفتارهای خلاف قانون و تروریسم مقابله کرده است. ما اولین کشوری بودیم که پرچم مبارزه با داعش و افراط‌گرایی خشن را با دست قهرمان ملی خود شهید سلیمانی بلند کردیم و آنان را در منطقه شکست دادیم. ما اولین کشوری بودیم که با کودتا علیه دولت ترکیه مخالفت و با آن مقابله کردیم.

ما از جمله اولین کشورهایی بودیم که از کنار گذاشتن سلاح توسط پ.ک.ک استقبال کردیم و آن را گامی مهم در جهت تقویت امنیت در کشور همسایه خود ترکیه دانستیم. ما در مواضع اصولی خود ثابت‌قدم هستیم و هر روز از سیاستی به سیاستی دیگر تغییر موضع نمی‌دهیم.» جورجیو کافیه‌رو، استاد دانشگاه جورج‌تاون واشنگتن دی‌سی با اشاره به اصطلاح «رقابت همکارانه» که توسط مهران کامروا استاد دانشگاه جورج تاون قطر در کتاب «بازی بزرگ آسیای غربی» برای توصیف روابط ایران و ترکیه به کار رفته‌است، می‌نویسد: «دو کشور روابط تجاری مهمی دارند و منافع‌شان در مسائل متعددی همپوشانی دارد.

موضع آنها از جنگ اسرائیل علیه غزه و بمباران سوریه توسط اسرائیل گرفته تا مخالفت با محاصره قطر بین سال‌های ۲۰۱۷ تا ۲۰۲۱ با یکدیگر مشابه است. ترکیه در عین حال کمک زیادی به ایران کرده‌است تا آثار تحریم‌های غرب را از بین ببرد. اما در عین حال آنکارا و تهران هر دو علاقه‌مند هستند که نقش و نفوذ روزافزونی در خاورمیانه داشته‌باشند و به همین دلیل گهگاه شاهد تنش‌های شدید در روابط دوجانبه‌شان هستند.»

این استاد دانشگاه می‌گوید: «ترکیه و ایران می‌توانند تنش‌های جاری در مورد سوریه را مدیریت و قفسه‌بندی بکنند و جلوی تبدیل شدن تنش‌ها به خصومت را بگیرند. در عین حال اگر تنش‌ها میان اسرائیل و ترکیه در سوریه بیش از این تشدید شود، آنگاه انگیزه‌های بیشتری ایجاد می‌شود که ایران و ترکیه موضع مشترکی در خصوص سوریه داشته‌باشند. هرچند که ایالات متحده آمریکا هم علاقه‌مند است که نفوذ ترکیه در سوریه به عنوان مانعی در مقابل ایران عمل کند، اما بعید است که آنکارا حاضر باشد به‌گونه‌ای در مقابل جمهوری اسلامی رفتار کند که کاملاً با دستور کار نسخه دوم سیاست فشار حداکثری تحت رهبری آمریکا همسو باشد.»

 عکس: Getty Images

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید