تخصیص ۱۰ درصد بودجه قانون هوای پاک

در حالی که آلودگی هوا کلانشهرها و حتی شهرهای بزرگ و کوچک را تحت سیطره خود گرفته و همه به دنبال راه‌حلی هستند تا کشور را از شر این معضل برهانند، علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست آب پاکی را روی دست همه ریخته و اعلام کرد: «اگر با همین سمت و سو پیش برویم حداقل در یک بازه ۱۰ ساله، تهران دیگر این روزها را تجربه نخواهد کرد. امیدواریم در سال آینده این شدت از آلودگی هوا را شاهد نباشیم. کشور ما نسبت به سایر کشورهای همسایه در بحث آلایندگی وضعیت بهتری دارد اما برای ما پذیرفته شده نیست. متاسفانه مسائلی مطرح می‌شود که صحت ندارد و چیزی به نام بنزین پتروشیمی وجود ندارد.»

او در حالی این موضوعات را مطرح می‌کند که برخی از کنشگران محیط‌زیست مانند محمد درویش می‌گویند با یک برنامه‌ریزی دقیق می‌توان 3 ساله بر این معضل غلبه کرد. با توجه به این که دولت هنوز برای شانه خالی کردن از مسئولیت‌هایش «دولت قبل» را مقصر می‌داند و سیبل قرار می‌دهد، اینطور می‌توان برداشت کرد که با تداوم این روند، مردم همچنان باید آلودگی هوا را تحمل کنند و مرگ و میر نزدیک 26 هزار نفری همچنان ادامه خواهد داشت. داریوش گل‌علیزاده، رئیس مرکز ملی هوا و تغییر اقلیم سازمان حفاظت محیط زیست سیزدهم آذر امسال این آمار 26هزار نفری را اعلام کرده و گفت: «در بررسی‌های انجام شده توسط وزارت بهداشت در 33 شهر (سال 1401)، بیش از 26 هزار نفر به‌دلیل مرگ‌ومیر منتسب به آلودگی هوا جان خود را از دست دادند که خسارت معادل آن 11.3 میلیارد دلار برآورد شده است، طبق این گزارش تهران بیش از ۶ هزار مرگ‌ومیر منتسب به آلودگی هوا داشته که خسارت معادل آن 3 میلیارد دلار است.»

آمارها اما هم ضد و نقیض هستند. عباس شاهسونی، رئیس گروه سلامت هوا و تغییر اقلیم وزارت بهداشت سوم آذر سال گذشته آماری نزدیک به 21 هزار نفر را اعلام و تاکید کرد بود: «در سال گذشته 20 هزار و 800 نفر بر اثر آلودگی هوا فوت کردند و 8 میلیارد دلار خسارت اقتصادی به کشور وارد شده است.» 

آن‌طور که از شواهد و قرائن برمی‌آید مسئولان فقط در حد مصاحبه دغدغه کاهش آلودگی هوا را دارند، چرا که با در نظر گرفتن مبلغ 840 میلیارد تومان برای اجرای تکالیف تعیین‌شده در قانون هوای پاک در قانون بودجه  1402 نمی‌شود به جنگ این آلودگی رفت. بسیاری از کارشناسان بودجه کاهش آلودگی هوای ایران را معادل 100هزار میلیارد تومان تخمین زده‌اند. 

طرح کهاب را چند سال عقب بیندازید

وزارت نفت که مسئولیت‌های بسیاری در حوزه محیط‌زیست دارد در تمام دولت‌ها از وظایف خود شانه خالی کرده است. حتی در دولت سیزدهم که داعیه فعالیت‌های محیط‌زیستی دارند نیز این اتفاق رخ داده است. جواد اوجی، وزیر نفت در نامه شماره 211816.ت.6037.ه‍ به تاریخ 1401.11.16 از دولت خواست که طرح «کهاب» را به تعویق بیندازد. اما این خواسته وزیر با مخالفت دولت روبرو شد. طرح «کهاب» یکی از راهکارهای کاهش آلودگی هواست. این طرح برای صرفه‌جویی اقتصادی در مصرف سوخت که با اهداف زیست‌‌محیطی پایه‌گذاری شده و هدف اصلی آن کاهش بخار بنزین در مراحل مختلف سوخت‌گیری است.

اظهارنظر غیرکارشناسی آقای وزیر

در این میان رضا مراد صحرایی، وزیر آموزش و پرورش بارها در اظهارنظر کاملا غیرکارشناسی اعلام کرد: «مدارس نباید به دلیل آلودگی هوا «تعطیل» ‌شوند. اما مدارس تعطیل شدند. سیاست دولت به طور عام و آموزش و پرورش به طور خاص اصلا تعطیلی مدارس نیست. هیچ جای دنیا زمان آلودگی مدارس را تعطیل نمی‌کنند.» اما مدارس در برخی استان‌ها تعطیل و غیرحضوری شدند آنهم به تشخیص کمیته‌های اضطراری که گاه دیر هم تشکیل شدند. در حالی که در برخی کشورها مانند چین هم مدارس تعطیل می‌شوند. ضمن آن که کارشناسان بر این باورند که آلودگی هوای ایران به ویژه در تهران با آلودگی دیگر شهرها در جهان متفاوت است.

اختصاص 18 تا 22 همت به قانون هوای پاک

علی سلاجقه، رئیس سازمان محیط زیست در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره این بودجه تاکید کرد: «زمانی که بحث بودجه مطرح می‌شود، این 100هزار میلیارد تومان برای تمام دستگاه‌هاست. این که میزان تخصص این بودجه 10 درصد یا زیر 10 درصد باشد، یکی از نکات منفی است اما در این موضوع اتفاق افتاده است.»

او افزود: «با توجه به شرایط موجود مطمئن باشید در بودجه‌ریزی امسال شرایط بهتری خواهیم داشت. اگر بخواهیم ذره‌بینی بررسی کنیم؛ سال گذشته چیزی بالغ بر 18 تا 22 هزار میلیارد تومان به قانون هوای پاک تخصیص پیدا کرد و اما امسال با توجه به رویکرد دستگاه‌ها عدد بالاتر از این خواهد شد.»

پایش‌های مداوم نیروگاه‌ها

گفته می‌شود کیفیت سوخت‌های توزیع شده در جایگاه‌های سوخت (بنزین و گازوئیل) پایین است و کمتر از یورو4 است. ایرج حشمتی، معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست کشور در این‌باره به هم‌میهن گفت: «طبیعتا میزان تولید سوخت در کشور محدود است. اولویت توزیع با کلانشهرها و شهرهایی که بیشترین آلودگی را به ویژه در شش‌ماه دوم دارند و جایگاه‌های سوخت بین‌راهی است. البته نباید از یاد برد که مصرف سوخت نیز بسیار افزایش یافته است. بنابراین علیرغم تلاش‌های انجام شده، گاهی شرکت نفت نمی‌تواند یورو4 را برساند. کما این که گزارش‌های پایش ما در استان البرز - که کلانشهر است – حاکی از آن است که بنزین یورو توزیع نمی‌شود اما وزارت نفت تعهد دارد و دنبال این موضوع است که این میزان را افزایش دهد.»

او افزود: «وزارت نفت دنبال آن است که تعداد و بهینه‌سازی پالایشگاه‌ها کیفیت سوخت را افزایش و ارتقا دهد. اما نباید غافل باشیم که مصرف سوخت در کشور با سرانه جهان متفاوت است. به عنوان مثال در کشور ترکیه با 80 میلیون جمعیت حدود 12 میلیون لیتر سوخت مصرف می‌شود. در صورتی که در ایران حدود 80-95 لیتر سوخت مصرف می‌شود و گاهی این مصرف تا 104 میلیون لیتر هم می‌رسد. در حالی که از نظر جمعیت تقریبا با ترکیه یکسان است. مصرف بیش از حد باعث می‌شود که تولید براساس تقاضا باشد. هر چقدر تقاضا بیشتر شود، وزارت نفت مجبور می‌شود که آن را در جایگاه‌های سوخت تولید کند. اینجاست که اهمیت استفاده از خودروهای هیبریدی و برقی خود را نشان می‌دهد. از سوی دیگر باید میزان حمل و نقل عمومی را آنقدر افزایش دهیم که استفاده از خودروهای شخصی به ویژه در شش ماهه دوم سال زیاد نباشد و این میزان بنزینی که در کشور تولید می‌شود، کفاف مجموعه خودروها را بدهد.»

ایرج حشمتی در پاسخ به این سوال که می‌دانیم نیروگاه‌ها سوخت دوم (یا همان گازوئیل) مصرف می‌کنند چرا گازوئیل یورو4 نیست؟ تاکید کرد: «قبول دارم که در شرایط ناترازی گازوئیل هم این مشکل را دارد. قابل توجه است که نیروگاه‌های نزدیک کلانشهرها می‌توانند آسیب بیشتری داشته باشند و برخی از نیروگاه‌هایی که با فاصله‌ای مناسب و خارج از شهرها و کلانشهرها قرار دارند، اگر گازوئیل هم بسوزانند می‌توانند شرایط را پاس کنند. اما مجموعه سازمان حفاظت محیط‌زیست به پایش‌های مداوم و مجدانه از نیروگاه‌ها اقدام می‌کند و هر جا خارج از قاعده و استاندارد باشد با آن برخورد می‌کند.»

10 روز بحرانی در اصفهان

استان اصفهان یکی از آن استان‌هایی بود که امسال با آلودگی بسیاری دست به گریبان بود و تعطیلات بسیاری را به دلیل این معضل متحمل شد. سید امیر سامع، رئیس کمیسیون خدمات شهری، محیط‌زیست و سلامت شورای شهر اصفهان درباره آلودگی امسال اصفهان به هم‌میهن گفت: «متاسفانه اصفهان در رده آلوده‌ترین شهرهای کشور قرار گرفت. در سال‌های اخیر فشارهای زیادی به محیط‌زیست کشور وارد شده و افزایش جمعیت، مهاجرت به شهرها، سبک زندگی، استفاده نامناسب از انرژی، تجهیزات ناکارآمد و با راندمان بسیار پایین، رفتارهایی که گاهی مردم دارند و کوتاهی مسئولان باعث شده شهر اصفهان نیز از نظر آلودگی به وضعیت بحرانی و شرایط اضطراری برسد.»

او افزود: «ما در ماه اخیر بیش از 10 روز هوای کاملا ناسالم برای همه افراد و شاخص بالای 150 را تجربه کردیم. شرایط خوب نیست و امیدواریم که مسئولان تصمیمات درستی بگیرند و در کنار آن مردم نیز هر اندازه‌ای که اختیار دارند (به اندازه خاموش کردن یک لامپ، عدم استفاده از خودروهای شخصی برای یک روز و...) همراهی کنند. از سوی دیگر امکانات حمل و نقل عمومی پاک در شهرها فراهم شود.»

رئیس کمیسیون خدمات شهری، محیط‌زیست و سلامت شورای شهر اصفهان درباره شرایط حمل و نقل کنونی اصفهان، تاکید کرد: «خط یک متروی اصفهان چند سال است که راه‌اندازی شده و به بهره‌برداری‌رسیده، خط 2 مترو نیز در حال احداث است و سال آینده بخشی از آن را تکمیل می‌کنیم تا راه‌اندازی شود.»

سامع درباره تامین اتوبوسرانی در شهر اصفهان گفت: «قیمت اتوبوس گزاف است. شرکت‌های تولیدکننده داخلی نمی‌توانند نیازهای موجود را تامین کنند از سوی دیگر واردات خودرو نیز با مشکل روبروست. از سوی دیگر وزارت کشور و سازمان شهرداری‌ها تعهداتی دارند که آنها را انجام ندادند. با این حال سعی کردیم تعداد اتوبوس فعال اصفهان را از تعداد 500-600 دستگاه در سال 1400 به حدود 900 دستگاه در سال 1402 برسانیم. ضمن آن که قرارداد خرید حدود 200-300 اتوبوس نیز منعقد شده است.»

او با اشاره به وضعیت نامناسب تاکسیرانی، تاکید کرد: «وضعیت نوسازی تاکسی‌ها بسیار مهم است اما در حال حاضر شرایط نامناسبی بر تاکسیرانی حاکم است.»

رئیس کمیسیون خدمات شهری، محیط‌زیست و سلامت شورای شهر اصفهان در پاسخ به این سوال که شرایط سوخت در اصفهان و شهرهای اطراف آن چگونه است؟ گفت: «در بحث ادعا و شرایطی که اعلام می‌کنند؛ پالایشگاه اصفهان گازوئیل یورو4 و میزان گوگرد زیر 50 (جدیدا می‌گویند زیر 50 و با گوگرد 20 و حتی کمتر ) تولید می‌کند. درباره بنزین هم این موضوعات را مطرح می‌کنند. اما نیاز مصرف شهرها قطعا بیشتر از این است و بعضی از پالایشگاه‌ها در تولید سوخت استانداردهای جدید و پاک موفق هستند. البته در بعضی مواقع شرایط تولید اینگونه است و گاهی شرایط‌ تولیدشان متفاوت می‌شود. از این سو هر روز به میزان مصرف نیز اضافه می‌شود. در کنار این دو مورد، تصمیمات و کوتاهی‌های مسئولان و (به شدت تاکید دارم) مردم نیز با استفاده از انرژی در خانه‌ها در کاهش آلودگی هوا نقش دارند. خودروهای‌مان نیز از نظر فنی استاندارد لازم را ندارند اما می‌شود از همین خودرو با استاندارد پایین کمتر استفاده کرد.»

سامع درباره وضعیت کارگاه‌های آلاینده نیز تاکید کرد: «متاسفانه در اطراف شهر اصفهان کارخانه‌های بزرگ و صنایع بزرگ مقیاس زیادی مانند مجتمع فولاد، پالایشگاه، ذوب‌آهن، پتروشیمی، نیروگاه و... وجود دارد که فشار زیادی را به هوای شهر اصفهان وارد می‌کنند.»

نگاه مسئول

سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران:

خودروهای فرسوده با سندهای باطل شده در شهر تردد می‌کنند

طبق قانون هوای پاک، دستگاه‌های مختلفی موظف به کاهش آلودگی هوای تهران هستند اما بیشتر مردم به ویژه در تهران شهرداری را متهم ردیف اول وجود آلودگی پایتخت می‌دانند. هر چند که علیرضا زاکانی، شهردار تهران اعلام کرده بود: «به دوره‌ای رسیدیم که طرح جامع شهر بازنگری و مشکلات به حداقل برسد که باید اعلام کنم با این نگاه و برنامه در آینده‌ای نزدیک تهران با مشکلات ترافیک و آلودگی هوا خداحافظی می‌کند.» اما طبق اعلام شرکت کنترل کیفیت هوا شاخص آلودگی بین 101 تا 150 و برای برای گروه حساس افراد ناسالم است. تهران از ابتدای سال تاکنون 9 روز هوای پاک، 183 قابل قبول، 76 روز ناسالم بوده است.

سیدمحمدمهدی میرزایی‌قمی، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران نیز در گفت‌وگو با هم‌میهن درباره بودجه شهرداری تهران جهت کاهش آلودگی هوا، تاکید کرد: «این بودجه حمل و نقل عمومی است. توسعه حمل و نقل عمومی یکی از راهکارهای کاهش آلودگی هوا و در عین حال مهم‌ترین و اولویت‌دارترین راهکار است. شهرداری تهران بیشترین سهم را به حمل و نقل و ترافیک و توسعه این ناوگان مختص کرده و در مورد پیش‌بینی و تخصص بودجه فراتر از وظیفه خود را انجام داده است.»

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران گفت: «اما توسعه حمل و نقل عمومی در عین حال که مهم‌ترین راهکار کاهش آلودگی هواست اما تمام راه‌حل این معضل نیست. در این راستا باید منابع ثابت در نظر گرفته شود. در قانون هوای پاک وظیفه‌ای متوجه شهرداری‌ها من‌جمله شهرداری تهران نیست و بنابراین شهرداری عملا نمی‌تواند به آن ورود پیدا کرده و موضوعات عملیاتی کند. بنابراین سایر دستگاه‌های اجرایی باید در این زمینه فعالیت کنند و حوزه اجرایی نیز بودجه مناسب با ظرفیت عملیاتی پیش‌بینی شود. تا زمانی که این اقدامات صورت نگیرد، هر چقدر شهرداری تهران ناوگان حمل و  نقل عمومی را توسعه دهد باز به نتیجه مطلوب نخواهد رسید.»

او افزود: «درست است که اکثر بودجه شهرداری تهران به حوزه نوسازی و توسعه ناوگان حمل و نقل عمومی تخصیص یافته است، اما از خودروهای فرسوده کی از رده خارج می‌شوند؟ وقتی خودروی فرسوده به عنوان یک خودروی بیش آلاینده محسوب شده و 4 تا 5 برابر یک خودروی استاندارد آلایندگی و مصرف سوخت دارد، یا یک موتورسیکلت فرسوده و کاربراتوری 7 برابر موتورسیکلت استاندارد تولید آلایندگی می‌کند، چقدر وسیله نقلیه باید جایگزین شود که بتواند جوابگوی خودروهای فرسوده باشد؟ بنابراین مابه‌ازای وارد سازی ناوگان حمل و نقل عمومی نیز باید خودروهای فرسوده اسقاط و از چرخه حمل و نقل خارج شوند.»

میرزایی قمی با اشاره به این که اسقاط کردن خودروهای فرسوده نباید صوری باشد، تاکید کرد: «نباید فقط سند باطل شود ولی آن خودرو بدون سند، تردد داشته باشند.»

او در پاسخ به این سوال که خودروهای فرسوده‌ای که سند آنها باطل شده در سطح شهر تردد می‌کنند؟ گفت: «بله اما تعداد آنها زیاد نیست. این خودروها به صورت محدود تردد دارند و تخلفاتی در این مورد صورت می‌گیرد. این خودروهای با تعداد بسیار محدود بدون پلاک تردد می‌کنند. از یاد نبریم که در گذشته موتورسیکلت‌هایی بدون پلاک در حال تردد در شهر تهران بودند اما در حال حاضر تردد موتورسیکلت‌ها ضابطه‌مند شده و کنترل و رصد می‌شوند. در مجموع شهرداری تهران فراتر از وظایف و بودجه‌های خود در زمینه راهکار کاهش آلودگی هوا ورود پیدا کرده است. اخیرا نیز برقی‌سازی را به عنوان یکی از موضوعات اصلی در برنامه‌های خود قرار داده است. سابق بر این، ردیف بودجه یا برنامه‌ مشخص و جداگانه‌ای در شهرداری تهران و دیگر شهرها وجود نداشت. این برای اولین بار است که شهرداری تهران این موضوع را به عنوان یکی از برنامه‌های اصلی در دستور کار قرار داده و برنامه عملیاتی آن را هم مشخص کرده است.»

مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران با اشاره به سفر اخیر علیرضا زاکانی، شهردار تهران به چین، افزود: «قراردادهایی در این سفر منعقد شده است. قرار بود هزار دستگاه اتوبوس برقی به ایران بیاید که آن را به دو هزار دستگاه ارتقا دادند. قرار است 10 هزار دستگاه ون، 10 هزار دستگاه تاکسی و 100 هزار دستگاه موتورسیکلت برقی برای اولین بار وارد کشور ‌شود که باید با همکاری و همراهی وزارت صمت این موضوعات را پیگیری کنیم و این مهم با همدلی و همیاری دولت این اتفاق رقم می‌خورد. چرا که برقی بودن این وسایل نقلیه زیرساخت‌هایی خاص خود را می‌خواهد و باید برق آن تامین شده و زیرساخت‌های ایستگاه‌های شارژ احداث شود. البته برای اولین بار 15 ایستگاه در 77 پلاک افتتاح شده تا وسایل نقلی برقی از آن استفاده کنند. اما مهم‌ترین چالش اصلی تامین برق است. طبق برآورد اولیه، برق مصرفی خودروها در تهران روزانه 500 مگاوات است. متوسط برق مصرفی در شهر تهران حدود 5هزار مگاوات است و برای رسیدن به هدفمان در تهران باید یک دهم مصرف روزانه برق تهران برق تامین شود. به نظر می‌رسد خود این تامین برق یک نیروگاه جداگانه 500 مگاواتی نیاز دارد. به همین دلیل این موضوع باید مورد نظر وزارت نیرو قرار گرفته و برنامه‌ریزی آن صورت گیرد.»

اکثریت شهروندان شهرداری تهران را متهم اصلی آلودگی هوا و ترافیک می‌دانند. با توجه به این که شهرداری تهران در هیئت دولت حضور دارد آیا در مورد این موضوعات هماهنگی‌هایی را به وجود آمده است؟ میرزایی قمی در پاسخ به این سوال تاکید کرد: «23 دستگاه در قانون هوای پاک مسئول و مکلف به اجرای وظایف خود در راستای کاهش آلودگی هوا هستند. قانون هوای پاک به غیر از تامین سرانه‌ فضای سبز وظیفه‌ای بر عهده شهرداری‌ها قرار نداده است. اما اینکه مردم شهردار را روبروی خود می‌بینند و موضوع آلودگی از شهرداری تهران پیگیری می‌کنند، نکته مثبتی است. چرا که شهرداری تهران بیشتر از وظایف سازمانی و دستگاهی خود به موضوع کاهش آلودگی هوا ورود پیدا کرده است. از سوی دیگر بیشتر از وظایف خود پاسخگو بوده و در راستای شفاف‌سازی و روشن‌سازی افکار عمومی کاهش آلودگی را پیگیری کرده است.»

او افزود: «نمونه اقدامات شهرداری در اینباره مدل پیش‌بینی آلودگی هوای است که در قانون هوای پاک هیچگونه وظیفه‌ای برای شهرداری مشخص نشده است. وظیفه وزارتخانه‌هاست که مدل پیش‌بینی آلودگی هوا را ایجاد کند. شهرداری تهران براساس مسئولیت اجتماعی خود این مدل را با قابلیت پیش‌بینی 48ساعته ایجاد کرده که مورد رجوع و استفاده مردم است. خودمان هم فکر نمی‌کردیم که مردم این مدل را تا این اندازه پیگیری کند. میزان استفاده کاربران از اپلیکشن و سایت را استخراج کردیم. استفاده مردم در پیک زمان به سقف بازدید 300هزار نفر در طول روز رسیده است. این برای یک سایت یا اپلیکشن شرکت کنترل کیفیت هوا عدد قابل ملاحظه و افتخاری است. چرا که حاکی از رجوع مردم به این اطلاعات است. فکر نمی‌کنم سایر سامانه‌های شهرداری تهران غیر از «تهران من» به این اندازه مراجعه داشته باشد.»

میرزایی قمی تاکید کرد: «مردم زیاد به قوانین آشنایی ندارند و نمی‌دانند عمده تکالیف حوزه کاهش آلودگی هوا بر عهده سایر دستگاه‌هاست و می‌گویند اگر شهرداری مدل پیش‌بینی آلودگی هوا را ایجاد کرده مابقی موارد را هم ایجاد کند. اما واقعیت این است که تکلیفی بر عهده شهرداری تهران نیست و بودجه‌های آن پیش‌بینی نشده است. بنابراین تکالیف دیگری که بر عهده سایر دستگاه‌هاست عملا از سوی شهرداری قابل پیگیری نیست. از این رو باید روشن شود که شهرداری تهران بیشتر از وظایف سازمانی اقدام کرده و پاسخگو بوده است.»