روایت‌های ضدونقیض از انفجار در گرگان
سخنگوی وزارت دفاع: علت حادثه نقص فنی و انحراف از مسیر اصلی بود
سخنگوی وزارت دفاع: علت حادثه نقص فنی و انحراف از مسیر اصلی بود
صبح روز گذشته صدای چندین انفجار باعث وحشت مردم گرگان و بروز خسارات شد و گزارش‌ها حاکی از سقوط اجسام ناشناس در ۸ نقطه گرگان بود. متعاقب این حادثه، اطلاع‌رسانی دستپاچه و تایید و تکذیب‌ها، یاد سقوط هواپیمای اوکراینی را دوباره زنده کرد. بلافاصله پس از صدای انفجار، فیلم‌های مربوط به آن در فضای مجازی منتشر شد؛ انفجارهایی که وحشت صبحگاهی را به ارمغان آورده بود اما تا ساعت‌ها مشخص نبود که علت آن چیست. اما به گفته معاون سیاسی استاندار گلستان سقوط این پهپادها در مناطق مسکونی باعث مصدومیت دو شهروند ساکن شهر و دو نفر در روستای نومل شده است. در همان ساعات اولیه، خبرگزاری فارس به استناد یک منبع آگاه اعلام کرد: «این حادثه در فرآیند آزمایش موشک وزارت دفاع رخ داده است و اخبار منتشرشده درباره سقوط و یا ساقط کردن پهپاد صحت ندارد. در فرآیند آزمایش این موشک، سرجنگی منحرف می‌شود و به محلی غیر از مکان معین‌شده برخورد می‌کند.» پس از آن خبرگزاری دانشجو خبر فارس را تکذیب کرد اما پس از چند دقیقه این تکذیبیه نیز از روی خبرگزاری دانشجو برداشته شد. در این سردرگمی اطلاع‌رسانی، سرهنگ محمدسعید فاضل‌دادگر، فرمانده انتظامی گلستان نیز اعلام کرد: «یک شیء ناشناس در چهارراه استاندارد گرگان سقوط کرده و خوشبختانه وضعیت شهر در امنیت کامل است. کارشناسان در حال بررسی این موضوع هستند. یکی، دو انفجار نیز خارج از شهر رخ داده و بحث امنیتی این حادثه در حال پیگیری است. مشخص نیست این اشیاء سقوط کرده یا منهدم شده است.» با آنکه فرمانده انتظامی گلستان اعلام کرده که موضوع در دست بررسی است و مشخص نیست این اشیا چیست، علی مهاجر، معاون سیاسی استاندار گلستان به سقوط یک فروند پهپاد در گرگان اشاره کرد و گفت: «این پهپاد حوالی ساعت ۹صبح ساقط شده و تکه‌های آن در مناطقی از شهر گرگان سقوط کرد.» او ساقط شدن ۸فروند پهپاد را تکذیب و تاکید کرد: «این تکه‌ها مربوط به یک پهپاد است؛ نیروهای نظامی و امنیتی مشغول بررسی ابعاد این حادثه هستند.» معاون سیاسی استاندار گلستان افزود: «امروز برخورد شیء انفجاری با برخی مناطق شهر گرگان، خسارت‌هایی را به برخی منازل، مغازه‌ها و وسایل نقلیه و... وارد کرده است. پس از وقوع حادثه، همه تیم‌های امدادی، امنیتی و انتظامی در اسرع وقت در محل حادثه حاضر شدند و به انجام وظایف محوله پرداختند. جلسه هماهنگی با دستگاه‌های مربوطه در محل استانداری در رابطه با این حادثه برگزار شده و طی تقسیم کاری که صورت گرفت، مقرر گردید خسارت‌های مردم در اولین فرصت توسط شهرداری گرگان پرداخت شود. این حادثه مرتبط با آزمایش وزارت دفاع است.»
به قطعات متلاشی‌شده دست نزنید
سردار رضا طلایی‌نیک، سخنگوی وزارت دفاع این اتفاق را یک سامانه تحقیقاتی خواند و در این باره اعلام کرد: «فرآیند آزمایش‌های سامانه پهپادی و آفندی در منطقه کویری انجام می‌شود. یکی از سامانه‌هایی که در فرآیند آزمون و تحقیقات بوده، دچار نقص فنی می‌شود و با انحراف از مسیر اصلی متلاشی می‌شود. قطعاتی از آن سامانه متلاشی شده و در مناطقی از شهر گرگان سقوط کرده و فرود آمده است.» او با اشاره به اینکه تیم‌های امدادی و عملیاتی مربوطه در حال جمع‌آوری قطعات سقوط‌کرده هستند، افزود: «ضمن تشکر از اهالی شریف گرگان، انتظار داریم اگر قطعات باقی‌مانده‌ای را مشاهده کردند از دستکاری یا جابه‌جایی آن خودداری کرده تا تیم‌های عملیاتی بتوانند وظایف امدادی و جمع‌آوری این قطعات را در اسرع وقت انجام دهند.»
رشد شایعات در هرج و مرج اطلاع‌رسانی
از دل این نوع اطلاع‌رسانی، تکذیب‌ها و تاییدها و ضدونقیض‌گویی برخی از مسئولان و رسانه‌های وابسته به نهادهای مختلف، شایعات بسیاری در فضای مجازی قوت گرفت و سوالات بسیاری درباره این موضوع مطرح شد. یکی از سوال‌ها این بود که اگر قرار است این موشک‌ها در منطقه کویری آزمایش شود، چطور به گرگان رسیده است؟ یعنی این انحرافی که سخنگوی وزارت دفاع از آن می‌گوید تا این حد است که توانسته یک پهپاد را از دل کویر به شمال ایران برساند؟ اما مهم‌ترین عامل ایجاد ابهامات و شایعات دستپاچگی در اطلاع‌رسانی است که در حوادث مختلف گریبان جامعه می‌شود. فضای رسانه‌ای با یک حادثه اوج می‌گیرد. در کنار آن شایعات هم با آن جای رشد و نمود پیدا می‌کند. عجله در انتشار یک خبر نیز به برخی از شایعات دامن می‌زند. از سوی دیگر برخی از مسئولان در پی آن هستند که اطلاع‌رسانی و نوع حادثه را مدیریت کنند. اینجاست که فضای مجازی جای رسانه‌های رسمی را به سرعت پر می‌کند.
سلب اعتماد از رسانه
محمدمهدی فرقانی، استاد دانشگاه و دکترای علوم ارتباطات درباره نحوه اطلاع‌رسانی این حادثه به هم‌میهن گفت: «در حوادث و اتفاقاتی مانند انفجار و... که می‌تواند وحشت عمومی ایجاد کند، طبیعتاً برای دانستن علت آن حساسیت عمومی را در پی دارد چراکه مردم به نوعی همزادپنداری می‌کنند با کسانی که در معرض آسیب بوده‌اند. این اتفاقات در زمره خبرهای حوادث دسته‌بندی می‌شود که همیشه حساسیت‌ها و ارزش خبری بالایی برای رسانه‌ها و مردم داشته است.»او افزود: «در تمام دنیا پس از رخ دادن اتفاقات این‌چنینی هر رسانه‌ای برای انتشار اخبار سعی می‌کند که اولین باشد. طبیعی است که بخشی از وظیفه حرفه‌ای رسانه و خبرنگار این است که اخبار دست اول را منتشر کند. اما اخبار باید به تناسب اطلاعات موجود تنظیم شده و به آثار و عواقب آن فکر کرد. در ساعات اولیه می‌توان گفت که جسمی ناشناس در یک منطقه سقوط کرده و خسارت به جای گذاشته است و هنوز علت آن مشخص نیست و خبرهای تکمیلی را در ادامه منتشر خواهیم کرد. اطلاعات باید از مراجع رسمی یا غیررسمی با ضریب دقت بالا به دست آید و خبر تکمیل شود نه اینکه گمانه‌زنی‌های مختلف بدون استناد یا بدون پایه محکم کارشناسی منتشر شود.» استاد روزنامه‌نگاری با اشاره به اینکه در این شرایط، رسانه‌ها نمی‌توانند سکوت کنند، گفت: «امروزه حتی اگر رسانه‌ها و خبرنگاران حرفه‌ای سکوت کنند هم اخبار در فضای مجازی منتشر می‌شود و اینجاست که ابهام ایجاد می‌شود؛ چرا رسانه‌ها ساکت هستند؛ پس کاسه‌ای زیر نیم کاسه بوده است! با بی‌توجهی هم مشکلی حل نمی‌شود. امروز نمی‌شود جلوی انتشار خبر را در فضای مجازی گرفت و آن خبر تبدیل به منبع بازنشر سریع اخبار می‌شود و سکوت رسانه‌های حرفه‌ای که باید اخبار را با راستی‌آزمایی و موثق منتشر کنند، این ابهام را به وجود می‌آورد که «لابد موضوع پیچیده بوده است.» از سوی دیگر مسئولیت اجتماعی و رفتار حرفه‌ای نیز باید در انتشار این اخبار دخیل باشد.»
وقتی مسئولان واقعیت امر را در ساعات اولیه اعلام نمی‌کنند یا مانند سقوط هواپیمای اوکراینی به دنبال مدیریت اخبار هستند، مردم اعتماد خود را از رسانه سلب می‌کنند و فضای مجازی و شایعات، قوت بیشتری می‌گیرند. فرقانی در تشریح این موضوع تاکید کرد: «گذشته از خبرنگاران حرفه‌ای، شرایطی که شهروندخبرنگاران و فضای مجازی دارند، فشار را روی مسئولان ایجاد می‌کند. اگر مسئولان به‌موقع و شفاف پاسخگو نباشند، ممکن است اخباری که دقیق یا حتی درست نباشد، در فضای مجازی منتشر شود. در شرایطی که اعتماد اجتماعی پایین است، فضای مجازی و اخبار آن به منبع موثقی برای عامه و اکثریت شهروندان تبدیل می‌شود و بهترین کار این است که مسئولان تا حدالامکان شفاف و سریع عمل کنند. آنها نباید فکر کنند که با سکوت مسائل مسکوت می‌ماند چراکه فضای مجازی، شهروندخبرنگاران و حتی برخی رسانه‌های داخلی و خارجی کار خود را می‌کنند و فقط فضای ابهام و مه‌آلودگی در انتشار اخبار ایجاد می‌شود که هر کسی تفسیر خود را از خبر خواهد داشت. اصل بر این است که مسئولان وظایف و مسئولیت‌ها و جایگاه حرفه‌ای رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران را به رسمیت بشناسند و بدانند رسانه‌ها فقط رسانه‌های دولتی یا وابسته به دولت نیستند. هر رسانه‌ای مخاطب و کارکرد خود را دارد. بنابراین در صورت عدم شفافیت و پاسخگویی به‌موقع و سریع به شایعات حتماً دامن زده می‌شود و بسیاری از مواقع اخبار جعلی به‌گونه‌ای در اذهان عمومی رخنه کند که دیگر هیچ توضیح و اطلاعات جدیدی نتواند جای آن را در باور عمومی بگیرد. در عین حال باید این را متوجه بود که امروزه پنهان کردن اخبار و اطلاعات ممکن نیست.»
فرقانی افزود: «در دنیا به‌ویژه در کشورهایی که رسانه آزاد دارند، نقش خبرنگاران و رسانه به رسمیت شناخته شده است. بنابراین مهم‌ترین توصیه این است که با رسانه‌ها همکاری شود و با دقت و به‌موقع پاسخگویی داشته باشند تا جایی برای اخبار جعلی یا شایعات باقی نماند.»
