تانگوی فیل و اژدها / دیدار نخست‌وزیر هند و رئیس‌جمهور چین مقدمهای بر اصلاح روابط تنش‌آلود دو کشور در سالهای اخیر خواهد بود؟
نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند همزمان با افزایش فشارهای اقتصادی ایالات متحده علیه این کشور، برای اولین بار طی هفت سال گذشته راهی چین شده و می‌گوید روابط نزدیک دهلی‌نو و پکن «یک ضرورت برای جهان چندقطبی» است.
نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند همزمان با افزایش فشارهای اقتصادی ایالات متحده علیه این کشور، برای اولین بار طی هفت سال گذشته راهی چین شده و می‌گوید روابط نزدیک دهلی‌نو و پکن «یک ضرورت برای جهان چندقطبی» است.
در شرایطی که هم چین و هم هند با تعرفه‌های تنبیهی آمریکا مواجه شده‌اند، یکی از مهم‌ترین سوالات پیش روی ناظران این است که آیا چالش‌های اقتصادی مشترک می‌تواند روابط تنش‌آلود پکن و دهلی‌نو را بهبود بخشد؟ پاسخ این سوال، این هفته در شهر تیانجین چین، جایی که رهبران کشورهای عضو شانگهای برای شرکت در بیست و پنجمین نشست این سازمان همکاری گرد هم می‌آیند، روشن خواهد شد.
از نگاه کارشناسان، هنوز برای تعبیر دیدار رهبران دو کشور به گامی بزرگ برای ایجاد یک رابطه خوب و پایدار زود است. آمیت بهانداری، پژوهشگر ارشد اندیشکده گیت‌وی هاوس مستقر در دهلی‌نو در این باره به سی‌ان‌بی‌سی گفته است: «در هند بدبینی بسیار عمیقی نسبت به چین وجود دارد.» با این حال او معتقد است که فشار تعرفه‌ای آمریکا می‌تواند دو کشور را مجاب کند تا همکاری نزدیک‌تری با یکدیگر داشته باشند. بهانداری می‌گوید: «هرچند بعید به نظر می‌رسد که رابطه هند و چین به رابطه‌ای شبیه به رابطه هند با روسیه یا هند با ایالات متحده تبدیل شود.» وانگ یی، وزیر امور خارجه چین هفته گذشته در سفری دوروزه که به دهلی‌نو داشت تأکید کرد که چین و هند باید یکدیگر را به عنوان «شریک» ببینند نه «رقیب یا دشمن.»
هند تا چندی پیش به عنوان کشوری شناخته می‌شد که روابط بسیار خوبی با ایالات متحده دارد و روابط نزدیک نارندرا مودی با دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا این ظن را تقویت می‌کرد که دو کشور بتوانند همکاری‌های خود را در زمینه‌های مختلف به‌ویژه اقتصاد، تقویت کنند. رابطه اقتصادی دهلی‌نو با واشنگتن مزایای زیادی برای هند داشته و بر اساس داده‌هایی که از تجارت دوجانبه این دو کشور وجود دارد، ارزش صادرات هند به آمریکا 45/8 میلیارد دلار بیشتر از ارزش صادرات آمریکا به هند است. درست در نقطه مقابل این رابطه، کفه تجارت هند و چین کاملاً به نفع چین سنگینی می‌کند و مازاد تجاری چین در این رابطه به حدود ۹۹ میلیارد دلار می‌رسد. کاهش کسری تجاری هند با چین می‌تواند ضرر ناشی از اعمال تعرفه‌های آمریکا علیه هند را تا حدی جبران کند.
شوک آمریکایی
دولت ایالات متحده با وضع تعرفه ۵۰ درصدی بر کالاهای وارداتی از هند، یکی از شدیدترین اقدامات تجاری خود را علیه کشوری به اجرا گذاشته است که روابط اقتصادی ریشه‌داری با آمریکا دارد. این تعرفه‌ها از روز چهارشنبه ۲۷ آگوست اجرایی شد. به نوشته نشریه تایمز، این تصمیم می‌تواند پیامدهای نامطلوبی همچون آسیب به طیف گسترده‌ای از صادرات هند (از محصولات دارویی و سنگ‌های قیمتی گرفته تا منسوجات و ماشین‌آلات) و کاهش جذابیت بازار سهام این کشور برای سرمایه‌گذاران خارجی را به دنبال داشته باشد.
این تعرفه در چارچوب رویکرد تجاری جدیدی اعمال میشود که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، از ماه آوریل با اعلام تعرفه‌هایی علیه کشورهای متعدد آغاز کرده است. با وجود اعلام «آتش‌بس تجاری» موقت با چین، تشدید فشار بر هند می‌تواند استراتژی اخیر واردکنندگان آمریکایی را که مبتنی بر انتقال زنجیره تأمین از چین به هند بود، با چالش جدی مواجه سازد.
روند افزایش تعرفه تا مرز ۵۰ درصد، طی هفته‌های اخیر شتاب گرفت. ترامپ ابتدا در تاریخ ۳۰ جولای، اعمال تعرفه ۲۵ درصدی بر کالاهای هندی را اعلام کرد و متعاقباً در تاریخ ۶ آگوست، از افزودن ۲۵ درصد دیگر از روز ۲۷ آگوست به دلیل تداوم خرید نفت هند از روسیه خبر داد. کاخ سفید این بخش دوم را «تعرفه‌های ثانویه» نامیده و هدف از آن را ایجاد محدودیت در دسترسی مسکو به درآمدهای نفتی عنوان کرده است.
لازم به ذکر است که رئیس‌جمهور آمریکا سال‌هاست که هند را «پادشاه تعرفه‌ها» می‌خواند و دولت دهلی‌نو را به حمایت‌گرایی از بازار داخلی از طریق وضع تعرفه‌ها و استانداردهای سخت‌گیرانه متهم می‌کند؛ موضوعی که پیش از این نیز صادرات برخی کالاهای آمریکایی نظیر موتورسیکلت را تحت تأثیر قرار داده بود. مذاکرات تجاری دو کشور در سال جاری پیشرفت چشمگیری نداشته و مسئله حمایت از کشاورزان هندی همچنان به عنوان یک موضوع حساس باقی مانده است.
تلاش‌های دهلی‌نو برای جلب رضایت واشنگتن، از جمله افزایش واردات انرژی و تجهیزات دفاعی از آمریکا که به رشد ۷۰ درصدی خرید انرژی در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ و رسیدن ارزش آن به 6/6 میلیارد دلار انجامید، نتوانست مانع از اتخاذ این تصمیم تعرفه‌ای شود.
این اقدام در داخل هند نیز پیامدهای سیاسی قابل توجهی داشته است. نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند، بدون اشاره مستقیم به نام ترامپ یا تعرفه‌ها، در یک سخنرانی عمومی اولویت دولت خود را «حمایت از کسب‌وکارهای کوچک، مغازه‌داران و کشاورزان» اعلام نمود و تأکید کرد که «هند فارغ از فشارها، پیروز خواهد شد». وی همچنین به طور تلویحی به امکان بازنگری در وابستگی‌های اقتصادی هند و تنوع‌بخشی به شرکای تجاری، از چین و ژاپن تا اروپا، اشاره کرد.
آثار اقتصادی این تعرفه‌ها به‌سرعت در حال آشکار شدن است. اگرچه نرخ کامل ۵۰ درصدی تنها بر کالاهایی که پس از نیمه‌شب ۲۷ آگوست وارد خاک آمریکا شوند اعمال می‌گردد، اما فرآیند لغو و تعویق سفارش‌ها از هفته‌ها قبل آغاز شده و به اعتماد متقابل میان بنگاه‌های اقتصادی دو کشور آسیب زده است.
برآوردها حاکی از آن است که این شوک تجاری بیش از همه بر صنایع نساجی، مواد شیمیایی، ماشین‌آلات، و جواهرات تأثیر خواهد گذاشت. برخی از بانک‌های سرمایه‌گذاری بزرگ مانند «مورگان استنلی» و «سیتی‌گروپ» پیش‌بینی کرده‌اند که این تعرفه‌ها ممکن است رشد اقتصادی حدود 6/5 درصدی هند را حدود یک واحد درصد کاهش دهد.
این تحول، روابطی را که طی بیش از دو دهه با دیپلماسی فعال دوجانبه و حضور گسترده شرکت‌های آمریکایی در هند شکل گرفته بود، در معرض تنش قرار می‌دهد. اکنون هند، در کنار برزیل، از معدود شرکای تجاری است که با تعرفه ۵۰ درصدی مواجه شده که نرخی به مراتب بالاتر از رقبای آسیایی آن است. این امر هزینه‌های واردات و ریسک برنامه‌ریزی در زنجیره تأمین را برای شرکت‌های آمریکایی که هند را به عنوان جایگزینی برای چین در نظر داشتند، افزایش می‌دهد.
در مجموع، اجرای این تعرفه‌ها پیام روشنی را از سوی واشنگتن مخابره می‌کند بهره‌برداری ابزاری از سیاست تجاری برای دستیابی به اهدافی فراتر از تراز بازرگانی، از جمله اعمال فشار بر کشورهایی که با روسیه همکاری انرژی دارند. با این حال، دامنه و پایداری تأثیرات این تصمیم بر یکی از سریع‌ترین اقتصادهای نوظهور جهان و همچنین بر مشارکت راهبردی واشنگتن-دهلی‌نو، در هفته‌ها و ماه‌های آتی مشخص‌تر خواهد شد.
ابتکار چینی برای تغییر
مارس ۲۰۲۵، وقتی فشار ترامپ بر چین به‌طور بی‌سابقه‌ای افزایش یافته بود، چینی‌ها ابتکارات دیپلماتیک جدیدی را برای تغییر شرایط روی میز گذاشتند و تلاش کردند گام‌هایی برای بهبود روابط با هند بردارند. بر اساس گزارش بلومبرگ و به نقل از یک مقام آگاه هندی، در آن زمان، شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین نامه‌ای به دروپادی مورمو، همتای هندی خود نوشت و خواستار بهبود روابط شد.
هرچند رئیس‌جمهور یک مقام تشریفاتی در هند به حساب می‌آید اما چینی‌ها امیدوار بودند که این اقدام آن‌ها راه را برای گفت‌وگوها و همکاری‌های بیشتر باز کند. به نوشته بلومبرگ، در این نامه چین در خصوص هرگونه توافق تجاری میان هند و آمریکا که به روابط اقتصادی هند و چین آسیب برساند ابراز نگرانی کرده و یک مقام از حزب کمونیست را برای انتقال و دریافت پیام و تقویت روابط با هند معرفی کرده است. این پیام به نارندرا مودی، نخست‌وزیر هند هم ارسال شده بود.
دست‌کم تا ژوئن ۲۰۲۵، نشانه‌ای از اثرگذاری این نامه دیده نمی‌شد اما به مرور نشانه‌هایی از تلاش دولت هند برای ارتقای روابط با چین آشکار شد. همزمان، بی‌نتیجه ماندن مذاکرات تجاری هند و ایالات متحده و عصبانیت هندی‌ها از اظهارات ترامپ درباره برقراری آتش‌بس میان هند و پاکستان باعث شد تا هند برای بهبود روابط با چین مصمم‌تر شود. وزارت امور خارجه چین ارسال چنین نامه‌ای را انکار کرده و دیدار شی و مودی در کازان روسیه را نقطه آغاز بهبود روابط توصیف کرده است.
در ماه آگوست بهبود روابط میان چین و هند شتاب بیشتری گرفت. در شرایطی که هر دو کشور فشارهای جدیدی را از سوی آمریکا به دلیل تجارت با روسیه متحمل می‌شدند، پکن و دهلی‌نو گام بزرگی را برای عبور از درگیری مرزی خون‌بار سال ۲۰۲۰ برداشتند و توافق کردند که تلاش‌ها برای حل و فصل اختلافات مرزی را بیشتر کنند. در این میان، سفر وزیر امور خارجه چین به هند و سفر نخست‌وزیر هند به چین برای اولین بار طی هفت سال گذشته نقطه عطفی در روابط دو کشور محسوب میشود.
تحلیلگران آمریکایی سفر مودی به چین را نگران‌کننده می‌دانند. آلیشا آیرس، تحلیلگر شورای روابط خارجی آمریکا نوشته است: «این نشست در پس‌زمینه یک وخامت شدید، نگران‌کننده و کاملاً ناگهانی در روابط آمریکا و هند برگزار میشود. این وخامت، ناشی از تصمیم دولت ترامپ برای اعمال یک تعرفه ۲۵ درصدی بر هند و افزودن ۲۵ درصد دیگر به عنوان جریمه به دلیل خریدهای نفتی این کشور از روسیه است.
این اقدام یک اختلاف کاملاً جدید ایجاد کرده و هند به شدت به این موضوع معترض است. رسانه‌ها و تحلیلگران استراتژیک هند خشمگین هستند و این موضوع، چالشی در حوزه دیپلماسی عمومی برای واشنگتن ایجاد کرده است. مردم از خود می‌پرسند چرا ایالات متحده، که دهه‌هاست برای ایجاد یک مشارکت استراتژیک قوی با هند همکاری کرده، ناگهان در قبال شریک نزدیک خود رفتاری بدتر از آنچه با برخی از سرسخت‌ترین رقبای خود دارد، در پیش گرفته است. چین به خاطر واردات عظیم نفت از روسیه، با چنین تعرفه‌های تنبیهی‌ای مواجه نمی‌شود و توجیه این رفتار دوگانه دشوار است.»
به گفته او، «یکی از عناصر کلیدی که در طول بیست و پنج سال گذشته ایالات متحده و هند را به هم نزدیک‌تر کرده، نگرانی مشترک درباره توازن قوا در آسیا بوده است. اگر هند اکنون نگرانی‌های جدی‌تری در قبال ایالات متحده در عرصه جهانی داشته باشد ( نگرانی‌هایی که ممکن است از جهاتی با چین مشترک باشد) این امر اساس گفت‌وگوی استراتژیک را به طور کامل تغییر می‌دهد.»
سی‌ان‌ان روز جمعه در گزارشی به جنبه تاریخی روابط چین و هند پرداخت و نوشت که مسیر روابط هند و چین، از دوران برادری پسااستعماری تا رقابت راهبردی کنونی، تحولی بنیادین را تجربه کرده است. هند در سال ۱۹۵۰ به‌عنوان یکی از نخستین کشورها، جمهوری خلق چین را به رسمیت شناخت و روابط دیپلماتیک با آن برقرار کرد. دهه نخست این روابط تحت تأثیر چشم‌انداز مشترک «همبستگی آسیایی» قرار داشت. با این حال، این دوستی نوپا با وقوع جنگ مرزی سال ۱۹۶۲ به شدت آسیب دید؛ درگیری کوتاه‌مدت اما شدیدی که میراثی از بی‌اعتمادی عمیق و یک مناقشه لاینحل مرزی بر جای گذاشت که همچنان به عنوان یک چالش اساسی در روابط دوجانبه باقی مانده است.
طی دهه‌های بعد، به‌‌رغم تداوم تنش‌ها در مرزهای مشترک، رهبران دو کشور تلاش‌هایی را در جهت توسعه مناسبات اقتصادی به کار بستند که به رشد چشمگیر تجارت دوجانبه منجر شد. اما این موازنه شکننده با درگیری‌های مرگبار دره گالوان در سال ۲۰۲۰، که به جان باختن دست‌کم ۲۰ سرباز هندی و چهار سرباز چینی انجامید، به طور جدی مختل گردید.
در این باره، فروا عامر، مدیر طرح‌های جنوب آسیا در «موسسه سیاست جامعه آسیا»، معتقد است: «درگیری‌های سال ۲۰۲۰ رویدادی نیست که هند بتواند به سادگی از آن عبور کند. بلکه هدف اصلی، اطمینان از عدم تکرار حوادث مشابه است و بازسازی روابط، مستلزم دستیابی به درکی مشترک برای تأمین ثبات در مرزها خواهد بود.»
با این حال، پس از دیدار نارندرا مودی و شی‌جین‌پینگ در حاشیه نشست بریکس در روسیه در اکتبر گذشته، نشانه‌هایی از یک فرآیند تدریجی عادی‌سازی روابط پدیدار شده است. دو طرف بر سر ازسرگیری پروازهای مستقیمی که از زمان همه‌گیری کووید-۱۹ متوقف شده بود، به توافق رسیده‌اند. پکن نیز اخیراً برای نخستین بار در پنج سال گذشته، با بازگشایی دو مکان زیارتی در تبت غربی به روی شهروندان هندی موافقت کرده و هر دو کشور متقابلاً صدور ویزای گردشگری را از سر گرفته‌اند.
انگیزه‌های اقتصادی
دهلی‌نو تلاش کرده است تا خود را به عنوان یک قطب تولیدی برای شرکت‌های جهانی معرفی کند که به دنبال تنوع‌بخشی به زنجیره‌های تأمین خود و خروج از چین هستند. به عنوان نمونه، بر اساس گزارش شرکت تحقیقاتی کانالیس، هند در سه‌ماهه دوم سال جاری از چین به عنوان بزرگترین تأمین‌کننده گوشی هوشمند به آمریکا پیشی گرفت، درحالی‌که سهم چین از صادرات گوشی هوشمند به آمریکا از ۶۱ درصد در سال گذشته به تنها ۲۵ درصد کاهش یافت.
با این حال، به گفته پریانکا کیشور، اقتصاددان ارشد در اندیشکده «Asia Decoded» که بر اقتصاد و سیاست آسیا متمرکز است، این کشور نتوانسته است به طور کامل از فرصت ناشی از استراتژی «چین به علاوه یک» (China Plus One) بهره‌برداری کند، که این امر تا حدی به دلیل موانع تجاری میان دهلی‌نو و پکن است.
او گفت: «کشورهایی که می‌خواهند به مقصدی برای استراتژی چین+۱ تبدیل شوند، باید بتوانند مواد اولیه یا کالاهای واسطه‌ای خود را از چین تأمین کنند تا زمانی که ظرفیت‌های داخلی خود را توسعه دهند. هند در حال حاضر از نظر داخلی در موقعیتی نیست که بتواند تمام این کالاها و مواد را تولید و تأمین کند.» چندین صنعت در هند به شدت به چین وابسته هستند.
به نوشته سی‌ان‌بی‌سی، آجی سریواستاوا، رئیس «موسسه تحقیقات تجارت جهانی»، گفت: «در مورد مواد اولیه دارویی فعال (API) که مبتنی بر مواد شیمیایی رایج هستند، چین ۷۰ درصد از نیازهای هند را تأمین می‌کند، درحالی‌که برای ای‌پی‌آی‌های زیست‌مشابه (biosimilar) این رقم به تقریباً ۹۰ درصد می‌رسد.» او افزود که چین تأمین‌کننده اصلی هند در زمینه الکترونیک، تجهیزات الکتریکی، ماشین‌آلات و مواد شیمیایی آلی است. خودروهای برقی صنعت دیگری است که در آن، هند به شدت به تأمین‌کنندگان چینی وابسته است.
دولت هند با هدف کاهش هزینه واردات نفت خام، اهداف بلندپروازانه‌ای را برای افزایش پذیرش خودروهای برقی تعیین کرده است. بر اساس داده‌های اندیشکده دولتی هند، Niti Aayog، این کشور قصد دارد تا سال ۲۰۳۰، سهم خودروهای برقی از فروش خودروهای جدید را از 7/6 درصد در سال ۲۰۲۴ به ۳۰ درصد افزایش دهد.
این یک هدف بسیار بلندپروازانه است، با توجه به اینکه اکثر تولیدکنندگان خودروهای برقی هندی برای تأمین عناصر کلیدی مانند آهنرباهای خاکی کمیاب به چین متکی هستند. آمیت بهانداری، پژوهشگر ارشد اندیشکده گیت‌وی هاوس مستقر در دهلی‌نو می‌گوید: «دولت ما صنعت خودروسازی را در موقعیتی قرار داده است که برای قطعات کلیدی مانند آهنرباهای خاکی کمیاب، لیتیوم، کبالت و غیره، به چین وابسته است. در نتیجه، یک صنعت تولیدی کلیدی در برابر اختلالات احتمالی در زنجیره تأمین، آسیب‌پذیر باقی مانده است.»
هفته گذشته، وزیر امور خارجه چین در جریان سفر خود به هند، اطمینان داد که کشورش نیاز هند به عناصر خاکی کمیاب، ماشین‌های حفاری تونل و کودها را برطرف خواهد کرد.در مقابل، چین نیز از تقویت روابط تجاری با همسایه خود سود می‌برد. هند فعالیت چندین کسب‌وکار چینی را در این کشور ممنوع کرده است؛ این ممنوعیت طیف متنوعی از شرکت‌ها، از شرکت‌های تجارت الکترونیک مانند Shein گرفته تا پلتفرم رسانه اجتماعی TikTok را تحت تأثیر قرار داده است.
دسترسی به بازار هند می‌تواند یک فرصت بزرگ برای شرکت‌های چینی در زمانی باشد که رشد مصرف داخلی در چین با کندی مواجه است. به عنوان مثال، بازار خودروهای برقی هند فضایی برای رشد شرکت‌های چینی فراهم می‌کند، در حالی که آن‌ها در داخل کشور با رقابت شدیدی روبه‌رو هستند.
پریانکا کیشور گفت: «شرکت BYD علاقه‌مند است تا کارخانه‌ای در هند افتتاح کند، به خصوص اکنون که به شرکت ویتنامی VinFast این اجازه داده شده است. صنایع چین با معضل تولید بیش از حد و ظرفیت مازاد روبه‌رو هستند و با کاهش تقاضا از سوی بازار آمریکا، به بازارهای جایگزین نیاز دارند.»
در نشانه‌ای دیگر از بهبود روابط، پس از سفر وانگ یی، مقرر شد پروازهای مستقیم از هند به سرزمین اصلی چین که از زمان شروع همه‌گیری کووید-۱۹ در سال ۲۰۲۰ به حالت تعلیق درآمده بود، از سر گرفته شود. هر دو طرف همچنین توافق کرده‌اند که تجارت مرزی را در سه نقطه تجاری تعیین‌شده بازگشایی کنند.
روزنامه «اکونومیک‌تایمز» در ماه جولای گزارش داد که شرکت‌های هندی مانند صنایع ریلاینس و گروه آدانی نیز به دنبال ایجاد شراکت با شرکت‌های چینی هستند.
در حالی که نشانه‌های مثبت زیادی وجود دارند، سوءظن‌های دیرینه، تصور این دو غول آسیایی به عنوان شرکای نزدیک را دشوار می‌سازد. نشست آینده «سازمان همکاری شانگهای» وضوح بیشتری در این باره ارائه خواهد داد که «تانگوی فیل و اژدها» تا چه اندازه هماهنگ خواهد بود و این هماهنگی تا چه زمانی ادامه خواهد یافت.
