ناامیدی از صلح/چرا خروجی نشست استانبول به تسریع روند تغییر سیاست آمریکا در قبال جنگ اوکراین میانجامد؟
تنها خروجی مذاکرات مستقیم روسیه و اوکراین در دور نخست، تبادل زندانیان بود. زلنسکی روز جمعه دوم خرداد در شبکه تلگرام نوشت: «مردم خود را به خانه بازمی‌گردانیم. بخش اول توافق تبادل هزار در برابر هزار اجرا شد.»
برای ماه‌ها، دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا تلاش داشت تا با پایان دادن به جنگ در اوکراین، یکی از مهمترین وعده‌هایش در زمینه سیاست خارجی را محقق کند. اما، نتایج محدود اولین دور از گفت‌وگوهای غیرمستقیم میان مسکو و کی‌یف پس از سال ۲۰۲۲ و گفت‌وگوهای ناامیدکننده بعدی میان رؤسای‌جمهور آمریکا و روسیه باعث شد تا ترامپ اعلام کند «این مشکل آمریکا نیست» و «آنها خود باید برای پایان دادن به جنگ راهی پیدا کنند.»
گفت‌وگوهای مستقیم یک ساعت و ۴۰ دقیقه‌ای میان هیئت‌های روسیه و اوکراین شنبه هفته گذشته در استانبول برگزار شد. رئیس‌جمهور آمریکا تا پیش از هفته گذشته تأکید داشت که تنها او و ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه می‌توانند زمینه را برای حصول یک توافق جامع به منظور پایان دادن به جنگ در اوکراین فراهم کنند.
با این حال، به گفته ۶ مقام آگاه از روند گفت‌وگوها، ترامپ روز دوشنبه ۱۹ مه پس از گفت‌وگوی تلفنی با پوتین به ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین و رهبران اروپایی گفت که روسیه و اوکراین خودشان باید راهی برای پایان دادن به جنگ پیدا کنند. از نگاه اروپایی‌ها، این اقدام رئیس‌جمهور آمریکا نوعی عقب‌نشینی از عملی کردن تهدیدها علیه روسیه به حساب می‌آمد زیرا ترامپ پیشتر مسکو را تهدید کرده بود که اگر طرح پیشنهادی آمریکا برای پایان جنگ را نپذیرد، واشنگتن با کشورهای اروپایی در مسیر افزایش فشارهای اقتصادی علیه روسیه همراه خواهد شد.
با آغاز حمله نظامی تمام‌عیار روسیه به اوکراین در فوریه ۲۰۲۲، ایالات متحده تحت رهبری جو بایدن تصمیم گرفت که از طریق حمایت نظامی و اقتصادی از اوکراین و اعمال تحریم‌ها علیه روسیه، مسکو را به عقب‌نشینی از اوکراین و پذیرش خواسته‌های آمریکا برای پایان دادن به جنگ وا دارد. پیروزی ترامپ در انتخابات نوامبر ۲۰۲۴ و بازگشت او به کاخ سفید در ژانویه ۲۰۲۵ همه چیز را تغییر داد. ترامپ که در ایام انتخابات وعده داده بود «ظرف ۲۴ ساعت» به جنگ اوکراین پایان دهد، سیاست متفاوتی را اتخاذ کرد و تصمیم گرفت با اعمال فشار بر اوکراین برای عقب‌نشینی از مواضع خود در زمینه شرایط پایان جنگ و گفت‌وگو برای پایان جنگ با شرایط جدید و به نفع مسکو، جنگ را تمام کند.
بریجت‌ای برینک، سفیر پیشین ایالات متحده در اوکراین (۲۰۲5- ۲۰۲2) در یادداشتی در نشریه فری دیترویت پرس در این باره نوشته است: «من به مدت سه سال یکی از سخت‌ترین کارهای دنیا را بر عهده داشتم و به عنوان سفیر آمریکا در اوکراین خدمت می‌کردم. من به حقوق رئیس‌جمهور برای اعمال سیاست‌های مد نظر خود احترام می‌گذارم اما متاسفانه از زمان آغاز به کار دولت ترامپ، سیاست ما در اوکراین اعمال فشار بر اوکراین یعنی قربانی جنگ به جای تحت فشار قرار دادن روسیه یا همان متجاوز اصلی بوده است.»
ناکامی و چرخش آمریکا
ناکامی رئیس‌جمهور آمریکا در دستیابی به صلح، حتی در شرایطی که آمریکا امتیازات مهمی نظیر «عدم پیوستن اوکراین به ناتو»، «شناسایی رسمی الحاق شبه‌جزیره کریمه به روسیه» و «شناسایی دوفاکتوی الحاق مناطق اشغال‌شده توسط روسیه به این کشور» را به روسیه داده بود، رئیس‌جمهور آمریکا را به تغییر رویه وا داشت و ترامپ تصمیم گرفت بگوید «این مشکل آمریکا نیست.»
چنین سیاستی بیش از همه روسیه را خشنود می‌سازد. مسکو که در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن مرتباً هدف تحریم‌های جدید از سوی ایالات متحده قرار می‌گرفت، این بار آمریکا را مخالف تحریم‌های جدید و سختگیرانه‌تر می‌بیند و باور دارد که می‌تواند به اهداف بلندپروازانه خود در خصوص اوکراین به طور کامل دست پیدا کند.
مقامات آمریکایی، از جمله مارکو روبیو، وزیر امور خارجه، در پاسخ به منتقدان خاطرنشان کرده‌اند که تحریم‌های موجود علیه روسیه، که بعد از حمله نظامی روسیه به اوکراین اعمال شده‌اند همچنان پابرجا هستند و همکاری اطلاعاتی با اوکراین نیز ادامه دارد. روبیو روز سه‌شنبه در کمیته روابط خارجی سنا اظهار کرد: «زمانی که ولادیمیر پوتین امروز صبح از خواب بیدار شد، با همان مجموعه تحریم‌هایی روبه‌رو بود که از ابتدای این درگیری علیه او وجود داشته است.» او افزود که اوکراین همچنان از ایالات متحده و متحدانش سلاح دریافت می‌کند. او تأکید کرد که ترامپ «در تلاش است تا به جنگی خونین و پرهزینه که هیچ‌یک از طرفین نمی‌توانند در آن پیروز شوند، پایان دهد.»
روزنامه نیویورک‌تایمز به نقل از مقام‌های اروپایی نوشته است:«پیام پنهان تماس ترامپ با زلنسکی و اروپایی‌ها این است که دوران صرف انرژی دیپلماتیک آمریکا، ارسال سلاح‌های جدید به اوکراین و اعمال تحریم‌های اقتصادی علیه روسیه به سرعت رو به پایان است. چندین مقام اروپایی گفتند پیامی که آنها از این تماس دریافت کرده‌اند این است که نباید انتظار داشته باشند ایالات متحده به این زودی‌ها برای افزایش فشار مالی بیشتر بر پوتین به آنها بپیوندد.»
این موضع برای ترامپ یک چرخش محسوب می‌شود. او در ماه‌های اخیر در پست‌های خود در شبکه‌های اجتماعی، به‌طور مقطعی روسیه را تهدید به اعمال تعرفه و تحریم کرده بود؛ در صورتی که از پیوستن به اوکراین برای اعلام آتش‌بس ۳۰ روزه و بدون قید و شرط خودداری کند.
ترامپ در ۸ مه، پس از تماسی با زلنسکی، در شبکه اجتماعی تروث (Truth Social) نوشت: «اگر آتش‌بس به نتیجه نرسد، ایالات متحده و شرکای آن تحریم‌های بیشتری را اعمال خواهند کرد.» او این موضع را ۱۰ روز پیش در تماسی با کی‌یر استارمر، نخست‌وزیر بریتانیا، امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه و فردریش مرتس، صدراعظم آلمان، هنگامی که آنها به کی‌یف سفر کرده بودند و برای امضای توافق آتش‌بس توسط پوتین ضرب‌الاجل تعیین کرده بودند، تکرار کرد. اما پس از تماس روز دوشنبه ترامپ با پوتین، این تعهدات از میان رفت. رئیس‌جمهور آمریکا، هم در اظهارات عمومی و هم در تماس خود با رهبران اروپایی، از پیگیری آن تهدید خودداری کرد.
ترامپ در اظهارات عمومی خود تلویحاً بیان داشت که تماس او با پوتین به نوعی پیشرفت منجر شده است. اما به سرعت برای اوکراینی‌ها و اروپایی‌ها روشن شد که رهبر روسیه فراتر از مذاکره، هیچ امتیازی به ترامپ نداده است. روسیه پیش از این نیز، هرچند با اکراه، با اعزام یک تیم رده پایین به استانبول در هفته گذشته برای گفت‌وگو با اوکراینی‌ها، در حال انجام این کار بود.
ترامپ که از پیشرفت کُند و سرسختی پوتین ناامید شده بود، علناً به کناره‌گیری از مذاکرات فکر کرده است. او در پست روز دوشنبه خود به وضوح اعلام کرد که مشتاق است ایالات متحده را از گفت‌وگوها خارج کند و به سمت انجام معاملات تجاری با روسیه حرکت کند. ترامپ نوشت، شرایط پایان جنگ «میان دو طرف مذاکره خواهد شد، زیرا تنها به این شکل ممکن است، چون آنها از جزئیات مذاکره‌ای آگاه هستند که هیچ‌کس دیگری از آن مطلع نخواهد بود.» سپس او راهبردی را اتخاذ کرد که برخی رهبران اروپایی معتقدند از ابتدا هدف واقعی دولت آمریکا بوده است؛ عادی‌سازی روابط میان واشنگتن و مسکو.
مشخص نیست که عادی‌سازی روابط چگونه خواهد بود. ترامپ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود از چندین معاهده مهم کنترل تسلیحات با روسیه خارج شد و آخرین آنها، پیمان نیو استارت(New START) که تعداد سلاح‌های هسته‌ای قاره‌پیمای مستقرشده توسط هر طرف را محدود می‌کند، فوریه آینده منقضی می‌شود. تاکنون هیچ مذاکره‌ای برای جایگزینی آن صورت نگرفته است.
اقتصاد و رویکرد دوگانه آمریکا و اروپا
واشنگتن‌پست نوشته است: «رئیس‌جمهور آمریکا مشتاق است تا به شرکت‌های آمریکایی کمک کند از بخش انرژی و مواد معدنی کمیاب روسیه، در میان سایر حوزه‌های بالقوه سرمایه‌گذاری، بهره‌مند شوند. تاکنون، ترامپ و تیم امنیت ملی او اصرار داشته‌اند که هیچ‌یک از این معاملات قبل از توافق صلح میان روسیه و اوکراین نمی‌تواند انجام شود.»
به گفته افرادی که از تماس‌های تلفنی او با پوتین در روز دوشنبه و اوایل سال جاری مطلع شده‌اند، به نظر می‌رسد پوتین اشتیاق ترامپ برای تجارت را درک کرده و بخش عمده‌ای از گفت‌وگوهایشان را به سمت روابط اقتصادی بالقوه سوق داده است. در نتیجه، اروپا اکنون به سمت تحریم‌های جدید حرکت می‌کند و ایالات متحده به نظر می‌رسد در جهت مخالف حرکت می‌کند و به دنبال عبور از مسئله اوکراین و پرورش روابط گسترده‌تر با روسیه است. این دقیقاً همان نوع شکافی در داخل ناتو است که پوتین به مدت دو دهه به دنبال ایجاد و بهره‌برداری از آن بوده است.
روز سه‌شنبه، بریتانیا در واکنش به حملات پهپادی روسیه علیه شهرهای اوکراین، موج جدیدی از تحریم‌ها را علیه بخش‌های نظامی، انرژی و مالی روسیه اعلام کرد. دیوید لمی، وزیر امور خارجه بریتانیا، در بیانیه‌ای گفت: «حملات اخیر پوتین بار دیگر چهره واقعی او را به عنوان یک جنگ‌افروز نشان می‌دهد.» او از پوتین خواست تا «فوراً با یک آتش‌بس کامل و بدون قید و شرط موافقت کند تا بتوان در مورد صلحی عادلانه و پایدار گفت‌وگو کرد.»
در بیانیه خبری دولت بریتانیا که تحریم‌های جدید را اعلام می‌کرد، هیچ اشاره‌ای به ایالات متحده نشده بود، اما در عوض آمده بود که اتحادیه اروپا در حال آماده شدن برای «اعلام هفدهمین بسته تحریمی خود علیه روسیه، در تلاشی هماهنگ برای تضمین صلح عادلانه و پایدار در اوکراین» است.
یک مقام ارشد اروپایی که در گفت‌وگوهای پشت درهای بسته شرکت داشته است، گفت که به نظر نمی‌رسید ترامپ هرگز علاقه‌ای به پیوستن به تحریم‌ها علیه روسیه در صورت امتناع این کشور از همراهی با آتش‌بس بدون قید و شرط داشته باشد. این مقام گفت، به نظر می‌رسید تهدیدهای او عمدتاً نمایشی بوده است؛ ایالات متحده در طراحی تحریم‌های عمده جدید شرکت نکرد.
اختلاف نظر میان آمریکایی‌ها و اروپایی‌ها بر سر حمایت از اوکراین احتمالاً در دو اجلاس مهم که به زودی برگزار خواهد شد به اوج خود خواهد رسید: اجلاس گروه هفت (G7) در کانادا در اواسط ژوئن و اجلاس ناتو یک هفته بعد از آن در لاهه. اجلاس دوم، به‌طور خاص، به حمایت بلندمدت از اوکراین و اقداماتی برای مهار نیروهای روسی خواهد پرداخت تا آنها عضو ضعیف‌تری از پیمان آتلانتیک شمالی را به چالش نکشند و این موضوع مورد بررسی خواهد بود که آیا ترامپ طبق پیمان ناتو به کمک آن عضو خواهد شتافت یا خیر.
والدیس دومبرووسکیس، کمیسر اقتصادی اتحادیه اروپا، روز دوشنبه اعلام کرد که اتحادیه اروپا در نشست آتی وزرای دارایی گروه هفت (G7) در کانادا پیشنهاد کاهش سقف قیمت کنونی ۶۰ دلار در هر بشکه برای نفت خام حمل‌شده از طریق دریا از روسیه را مطرح خواهد کرد. این اقدام بخشی از هجدهمین بسته تحریم‌های اتحادیه اروپا علیه مسکو است که هدف آن کاهش درآمدهای نفتی کرملین برای محدود کردن منابع مالی تهاجم این کشور به اوکراین است.
دومبرووسکیس جزئیات دقیقی درباره سطح پیشنهادی کاهش سقف قیمت ارائه نکرد، اما منابع آگاه در اتحادیه اروپا که در جریان گفت‌وگوها بودند، به رویترز گفتند که این اتحادیه پیشنهاد کاهش سقف به ۵۰ دلار در هر بشکه را مطرح خواهد کرد. او در پاسخ به پرسش خبرنگاران درباره طرح این پیشنهاد در نشست گروه هفت اظهار داشت: «بله، این موضوعی است که ما از سوی کمیسیون اروپا در چارچوب بسته جدید تحریم‌ها مطرح کرده‌ایم. انتظار دارم که شرکای دیگر گروه هفت نیز به این پیشنهاد علاقه‌مند باشند و بحث‌های سازنده‌ای در این زمینه شکل گیرد.» در نقطه مقابل امید اروپایی‌ها، آمریکا تصمیمی برای پیوستن به این تحریم‌های جدید ندارد.
در استانبول چه گذشته بود؟
یکی از مهمترین سوالات این است که در مذاکرات مستقیم روسیه و اوکراین چه گذشت که به این نتایج منجر شد؟
در اولین دور گفت‌وگوهای مستقیم میان روسیه و اوکراین در سال ۲۰۲۵، مسکو حاکمیت اوکراین و اختیارات رئیس‌جمهور این کشور را مورد تردید قرار داد. ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، در تاریخ ۱۵ مه برای گفت‌وگوهایی که چند روز پیشتر همتای روسی او پیشنهاد داده بود، وارد استانبول شد. وزرای امور خارجه و دفاع اوکراین او را همراهی می‌کردند. اما ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه، و همچنین اعضای کابینه‌اش در این گفت‌وگوها حاضر نشدند. او هیئتی رده‌پایین به ریاست رودیون میروشنیک را به استانبول فرستاد که به گفته مقام‌های آگاه، اختیار امضای آتش‌بس را نداشت. با این حال، این روس‌ها بودند که با لحنی تند، مشروعیت هیئت اوکراینی را زیر سوال بردند.
ماریا زاخارووا، سخنگوی وزارت امور خارجه روسیه، پیش از آغاز گفت‌وگوها با اشاره به فرمان زلنسکی مبنی بر ممنوعیت مذاکرات مستقیم در زمان جنگ روسیه در اوکراین، در شبکه ایکس نوشت: «هیئت [روسی] منتظر است تا دلقک سخنرانی کند، اثر مواد توهم‌زا از بین برود و او سرانجام به کسانی که به مدت سه سال از مذاکره منع کرده بود، اجازه دهد پشت میز بنشینند.»
رودیون میروشنیک، مذاکره‌کننده ارشد روسیه، در روز ۱۶ مه، همزمان با برگزاری مذاکرات، گفت: «ما قوانین اوکراین را تحلیل کردیم و بر اساس آن، دریافته‌ایم که اختیارات زلنسکی به عنوان رهبر قانونی کشور منقضی شده است.»
اشاره مذاکره‌کننده روس به پایان دوره ریاست‌جمهوری قانونی زلنسکی در مه ۲۰۲۴ است که پس از آن به دلیل وضعیت اضطراری در این کشور انتخابات برگزار نشد. با این حال، قانون اساسی اوکراین به رئیس‌جمهور اجازه می‌دهد تا زمان پایان وضعیت اضطراری ملی در جایگاه خود باقی بماند و ایفای نقش کند. روس‌ها از این موضوع برای نامشروع نشان دادن دولت اوکراین استفاده می‌کنند. میروشنیک گفت: «این خطر وجود دارد که توافقات حاصل شده و امضا شده، مورد انکار قرار گیرند.»
دیمیتری پسکوف، سخنگوی کرملین، یک روز پس از مذاکرات گفت: «مهمترین و اساسی‌ترین چیز برای ما همچنان این است که دقیقاً چه کسی این اسناد را از طرف اوکراین امضا خواهد کرد.» اما موضع روسیه این ظن را برانگیخته است که مسکو در حال زمینه‌سازی برای شانه خالی کردن از هرگونه توافقی در آینده است. موسسه مطالعات جنگ، اندیشکده مستقر در واشنگتن، نوشت: «این کارزار لفاظی، بخشی از تلاش‌ها برای ایجاد شرایطی است که روسیه بتواند در زمان دلخواه خود از هرگونه توافق صلح آتی خارج شود.»
در نشست استانبول، اوکراین پیشنهاد آتش‌بس و پس از آن ملاقات میان زلنسکی و پوتین را مطرح کرد. روسیه هر دو درخواست را رد کرد و در عوض پیشنهاد تبادل ۱۰۰۰ اسیر جنگی از هر طرف و سپس ارائه کتبی پیشنهادهای آتش‌بس را ارائه داد. ولادیمیر مدینسکی، دستیار پوتین و عضو تیم مذاکره‌کننده، گفت: «ما توافق کردیم که هر طرف دیدگاه خود را در مورد آتش‌بس احتمالی آینده، با جزئیات کامل ارائه دهد.»
روسیه معتقد است که جنگ در این شرایط به نفع مسکو ادامه خواهد یافت. در طول مذاکرات، نیروهای روسی حملاتی را در نزدیکی پوکروفْسْک و تورتسک در شرق اوکراین آغاز کردند و مناطقی را به تصرف خود درآوردند. شنبه‌شب، روسیه ۲۷۳ پهپاد را به سمت شهرهای اوکراین پرتاب کرد که بزرگترین حمله پهپادی این کشور در طول جنگ محسوب می‌شود. روز دوشنبه نیز وزارت دفاع روسیه مدعی تصرف دو شهرک مارینو در استان سومی و نووالنوفکا در استان دونتسک شد. مسکو به درخواست‌های کی‌یف برای آتش‌بس با اصرار بر مذاکرات بدون پیش‌شرط پاسخ داده است، اما بنا بر گزارش‌ها، روز جمعه خود پیش‌شرط‌هایی را مطرح کرده بود.
منابع آگاه از روند مذاکرات به بلومبرگ گفتند که هیئت روسی پیش از آغاز مذاکرات خواستار به رسمیت شناختن واگذاری کامل چهار استان لوهانسک، دونتسک، زاپوریژیا و خرسون شده است. روسیه بخش‌هایی از هر کدام از این استان‌ها را اشغال کرده اما خواستار الحاق کامل این استان‌ها به روسیه شده است. لئونید اسلوتسکی، رئیس کمیته امور بین‌الملل دومای دولتی، روز سه‌شنبه به خبرگزاری تاس، وابسته به کرملین، گفت که روسیه در تلاش است تا پیش‌شرط دیگری را برای دور دوم مذاکرات تعیین کند که باید شامل توافق بر سر وضعیت بی‌طرفی اوکراین باشد.
واگذاری چهار منطقه و بی‌طرفی (شامل عدم پیوستن اوکراین به ناتو و اتحادیه اروپا) از جمله شروطی است که پوتین در سخنرانی ژوئن گذشته تعیین کرده بود. با این توصیف، تنها خروجی مذاکرات مستقیم روسیه و اوکراین در دور نخست، تبادل زندانیان بود. زلنسکی روز جمعه دوم خرداد در شبکه تلگرام نوشت: «مردم خود را به خانه بازمی‌گردانیم. بخش اول توافق تبادل هزار در برابر هزار اجرا شد.» به گفته زلنسکی، روز جمعه ۳۹۰ نفر از هر طرف مبادله شدند و انتظار می‌رود که این تبادل روزهای شنبه و یکشنبه ادامه پیدا کند.
مقام‌های دو کشور اعلام کردند که روز جمعه از هر طرف ۲۷۰ سرباز و ۱۲۰ غیرنظامی مبادله شدند. ساعاتی پیش از مبادله دونالد ترامپ اعلام کرد که اوکراین و روسیه از هفته گذشته که مذاکرات صلح دو طرف در استانبول برگزار شد تبادل زندانیان را در دست بررسی داشتند و این طرح که «به تازگی تکمیل کردند... به زودی اجرایی خواهد شد.»
ترامپ در شبکه اجتماعی تروث نوشت: «به هر دو طرف به خاطر این مذاکره تبریک می‌گویم. این می‌تواند به چیزی بزرگ منجر شود؟» یک روز پیشتر زلنسکی گفته بود که این توافق «شاید تنها نتیجه واقعی» جلسه ۹۰ دقیقه‌ای مذاکره‌کنندگان اوکراینی و روسی در استانبول باشد؛ اولین مذاکرات صلح مستقیم بین اوکراین و روسیه در فوریه ۲۰۲۲، مدت کوتاهی پس از آغاز حمله تمام‌عیار مسکو به اوکراین، برگزار شد. مبادله روز جمعه در مرز اوکراین با بلاروس انجام شد؛ بلاروس متحد روسیه است و بدون اعزام سربازان خود، از حمله این کشور به اوکراین حمایت کرده است.
ستاد هماهنگی اوکراین برای درمان اُسرای جنگی در تلگرام اعلام کرد که سه نفر از ۳۹۰ اوکراینی که به خانه بازگشتند زن بودند. وزارت دفاع روسیه هم اعلام کرد که ۱۲۰ غیرنظامی آزاد شده توسط اوکراین ساکنان منطقه کورسک هستند؛ جایی که اوت پارسال مورد حمله غافلگیرانه نیروهای اوکراینی قرار گرفت و بخشی از این منطقه ماه‌ها در اختیار این نیروها بود.
