نبرد شرق و غرب در آسمان شبهقاره/مروری بر درگیری‌های هوایی هند و پاکستان
اوایل ماه مه یک حمله تروریستی در منطقه کشمیر که تحت کنترل دولت هند است، اتفاق افتاد. دهلی‌نو مدعی شد که دولت پاکستان در این حمله دست داشته و تأکید کرد که انتقام این حمله را از اسلام‌آباد خواهد گرفت.
اوایل ماه مه یک حمله تروریستی در منطقه کشمیر که تحت کنترل دولت هند است، اتفاق افتاد. دهلی‌نو مدعی شد که دولت پاکستان در این حمله دست داشته و تأکید کرد که انتقام این حمله را از اسلام‌آباد خواهد گرفت. چند روز بعد، هند حمله‌ای هوایی را به پاکستان آغاز کرد، جنگنده‌ها و نیروهای پدافند هوایی دو طرف به روی هم آتش گشودند و در پایان اسلام‌آباد مدعی شد که توانسته تعدادی از جنگنده‌های هندی به‌ویژه سه فروند جنگنده غربی ارتش این کشور را ساقط کند.
برای بسیاری، این زد و خوردها میان هند و پاکستان و بعد ادعای یکی از طرف‌ها در خصوص ساقط کردن جنگنده‌های پیشرفته طرف مقابل یادآور تحولات سال ۲۰۱۹ بود. در آن زمان، طی حملات هند به منطقه بالاکوت در پاکستان یک فروند جنگنده میگ ۲۱ ارتش هند هدف آتش پدافند قرار گرفت و پس از سقوط این جنگنده، خلبان آن هم به اسارت نیروهای پاکستانی درآمد. هند که مایل نبود به‌عنوان کشور شکست‌خورده در جنگ هوایی شناخته شود، اعلام کرد که موفق شده یک فروند جنگنده اف ۱۶ ارتش پاکستان را هدف قرار دهد. این ادعا هیچگاه اثبات نشد و بعدها وزارت دفاع ایالات متحده ادعای هند درباره ساقط کردن جنگنده اف ۱۶ را به چالش کشید.
با این حال، امسال ماجرا کمی متفاوت بود و این اسلام‌آباد بود که مدعی شد ۵ جنگنده هندی شامل یک فروند میگ ۲۹، یک فروند سوخو ۳۰ و سه فروند جنگنده فرانسوی رافال را سرنگون کند. دولت هند در ابتدا این ادعاها را نادرست خواند و اعلام کرد که هیچ‌کدام از جنگنده‌های فرانسوی ارتش هند هدف قرار نگرفته است. اما در فاصله کوتاهی پس از تکذیب هندی‌ها، یک مقام اطلاعاتی فرانسه به سی‌ان‌ان گفت که ارزیابی‌های پاریس نشان می‌دهد دست‌کم یک جنگنده رافال به طور قطعی هدف قرار گرفته و ساقط شده است.
داسو رافال هواپیمای جنگنده دوموتوره و چندمنظوره فرانسوی است که توسط شرکت هوانوردی داسو طراحی شده و ساخته می‌شود. داسو این هواپیما را جنگنده‌ای همه‌منظوره با قابلیت پنهان‌کاری نسبی توصیف کرده که قادر است همزمان وظایفی همچون برتری هوایی، بمباران اهداف زمینی، شناسایی و مأموریت‌های بازدارندگی اتمی را ایفا کند. این هواپیما در سال ۱۹۸۶ اولین پرواز خود را انجام داده و از سال ۲۰۰۱ وارد فعالیت رسمی در ارتش فرانسه شد.
سرنگونی جنگنده پیشرفته رافال به تنهایی اتفاق تأثیرگذاری به شمار نمی‌آمد اما آنچه وزیر خارجه پاکستان در خصوص سرنگونی این جنگنده‌ها مطرح کرد باعث شد تا این اتفاق به یکی از مهم‌ترین اتفاقات جنگ هند و پاکستان برای کارشناسان نظامی تبدیل کرد. محمد اسحاق‌دار، معاون نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه پاکستان در یک سخنرانی در پارلمان این کشور اعلام کرد که ارتش پاکستان موفق شده با استفاده از جنگنده‌های چینی J10 C جنگنده‌های هندی را سرنگون کند.
جنگنده‌های J10 C بهترین جنگنده‌های نیروی هوایی چین نیستند اما موفقیت این جنگنده‌ها در برابر رافال‌های فرانسوی نشان داد که پکن پس از سال‌ها سرمایه‌گذاری و تلاش برای توسعه نیروی هوایی خود، توانسته به جایگاه مطلوبی در این عرصه برسد و حالا می‌تواند برتری تولیدات خود را در یک آزمون واقعی مشاهده کند.
نیروی هوایی هند؛ گذار از شرق به غرب
نیروی هوایی هند به‌طور تاریخی به تجهیزات و جنگنده‌های ساخت روسیه وابسته بود. این موضوع را می‌توان یکی از میراث‌های جنگ سرد دانست که طی آن هند به رغم قرار نگرفتن در بلوک شرق، ترجیح می‌داد تا نیازهای نظامی خود را از طریق همکاری با اتحاد جماهیر شوروی رفع کند. نخستین نشانه‌ها از تلاش هند برای کاهش وابستگی نظامی به روسیه در نیمه دوم دهه ۲۰۱۰ میلادی آشکار شد.
داده‌های آماری موسسه تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI) نشان می‌دهد در دوره ۵ ساله نخست دهه ۲۰۱۰ میلادی (آغاز ۲۰۱۰ تا پایان ۲۰۱۴) روسیه سهم ۷۲ درصدی از خریدهای نظامی هند داشت اما به مرور زمان سهم روسیه کمتر و کمتر شد؛ به‌طوری‌که در ۵ ساله بعدی (ابتدای ۲۰۱۵ تا انتهای ۲۰۱۹) به حدود ۵۰ درصد و پس از آن در ۵ ساله نخست دهه ۲۰۲۰ (آغاز ۲۰۲۰ تا انتهای ۲۰۲۴) به ۳۶ درصد رسید. کاهش سهم روسیه، تا حد زیادی ناشی از دو علت بود. اول، هند تصمیم داشت تا به صنایع نظامی خود فرصت بیشتری برای رشد اعطا کند و دوم اینکه دهلی‌نو می‌خواست تنوع بیشتری به تجهیزات و تکنولوژی‌های مورد استفاده در ارتش بدهد.
داده‌های جدید ثابت می‌کند که بازیگران غربی و متحدان آمریکا بیشترین سود را از تغییر استراتژی هند بردند. سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ فرانسه سهم ۳۳ درصدی در تأمین خریدهای نظامی هند داشت و پس از این کشور، اسرائیل با ۱۳ درصد و ایالات متحده با ۱۰ درصد در جایگاه‌های بعدی قرار می‌گرفتند.
به‌رغم اینکه همچنان بخش عمده‌ای از تجهیزات ارتش هند، روسی هستند اما تلاش‌ها برای جایگزینی فناوری‌های غربی تا حدی موفق بوده و برای نمونه، جنگنده‌های غربی پیشرفته‌ترین ناوگان را در نیروی هوایی هند تشکیل می‌دهند. در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۲ هند ۳۶ فروند جنگنده رافال از داسو فرانسه خریداری کرد. هند همچنین اخیراً قرارداد تازه‌ای با شرکت داسو منعقد کرده که بر اساس آن قرار است ۲۶ فروند جنگنده رافال دیگر به نیروی هوایی این کشور تحویل داده شوند. ریچارد ابولافیا، مدیرعامل شرکت مشاوره‌ای ایرودینامیک ادوایزری در این باره به نشریه فارن پالیسی گفته است: «با فاصله زیاد، جنگنده‌های رافال پیشرفته‌ترین تجهیزات در زرادخانه‌های هند هستند و به همین دلیل اصلی‌ترین جنگنده هند در درگیری‌های اخیر با پاکستان بودند.»
سیاست در حال تغییر هند در زمینه خرید تسلیحات نیز بازتابی از روابط نزدیک این کشور با ایالات متحده است؛ روابطی که از آغاز هزاره جدید به طور پیوسته بهبود یافته و در دوران نخست‌وزیری نارندرا مودی که در سال ۲۰۱۴ به قدرت رسید، شتاب بیشتری گرفته است. سفر مودی در ژوئن ۲۰۲۳ به واشنگتن در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن، منجر به توافقی با شرکت آمریکایی جنرال الکتریک برای تولید مشترک موتور جت‌های جنگنده بومی «تِجاس» هند و همچنین فروش ۳۱ فروند پهپاد MQ-9B گاردین از شرکت جنرال اتمیکس مستقر در سن دیگو شد.
غول‌های هوانوردی ایالات متحده، لاکهید مارتین و بوئینگ نیز نزدیک به یک دهه پیش به ترتیب با جنگنده‌های اف-۱۶ و اف/ای-۱۸ خود به شدت برای ورود به ارتش هند رقابت کرده بودند، همانطور که شرکت سوئدی ساب نیز چنین تلاشی داشت، اما هند در نهایت جنگنده‌های رافال را انتخاب کرد.
نیروی هوایی پاکستان و مسیر متفاوت
ارتش پاکستان مسیر متفاوتی را نسبت به هند دنبال کرده است. جنگنده‌های اف-۱۶ ساخت آمریکا (در کنار سایر تجهیزات آمریکایی) از اوایل دهه ۱۹۸۰ میلادی، زمانی که رونالد ریگان، رئیس‌جمهور وقت ایالات متحده، فروش اولیه ۴۰ فروند از این جت‌ها را برای کمک به پاکستان در جنگ با اتحاد جماهیر شوروی در افغانستان تصویب کرد، یکی از پایه‌های اصلی نیروی هوایی پاکستان بوده است. این جنگنده‌ها تا دهه‌ها به عنوان نمادی از روابط آمریکا و پاکستان بودند و نوسان‌ها در روابط دوجانبه اسلام‌آباد و واشنگتن مستقیماً تأثیر خود را در مسائل مربوط به فروش و نگهداری این جنگنده‌ها نشان می‌داد.
این نوسان‌ها همچنان ادامه دارد. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، در اوایل سال جاری میلادی بسته‌ای ۳۹۷ میلیون دلاری را برای نظارت بر استفاده از جنگنده‌های اف ۱۶ پاکستان تصویب کرد. این اتفاق در حالی رخ داد که ترامپ در سال ۲۰۱۸ در دوره اول ریاست‌جمهوری خود، بیشتر کمک‌های امنیتی به پاکستان را به دلیل نگرانی از حمایت این کشور از تروریسم به حالت تعلیق درآورده بود. روابط دو کشور در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن رو به بهبود رفت و ایالات متحده در سال ۲۰۲۲ با انعقاد توافقی ۴۵۰ میلیون دلاری، پذیرفت که جنگنده‌های آمریکایی در اختیار ارتش پاکستان را ارتقا دهد.
این نوسان‌ها در روابط پاکستان و آمریکا و نگرانی پاکستان از روابط رو به رشد دهلی نو و واشنگتن باعث شده تا اسلام‌آباد طی دهه‌های گذشته به دنبال نوسازی ناوگان هوایی و تنوع‌بخشی به جنگنده‌هایش شود. پاکستان در فاصله سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ میزان واردات نظامی خود را در مقایسه با دوره ۵ ساله قبلی ۶۱ درصد افزایش داد و در این خریدها تمرکز خود را تا حد زیادی بر اضافه کردن جنگنده‌های جدید به نیروی هوایی معطوف کرد. پاکستان در این دوره زمانی سهم 4/6 درصدی از کل خریدهای نظامی در جهان را به خود اختصاص داد و پس از هند به پنجمین واردکننده بزرگ سلاح در جهان تبدیل شد.
بر اساس داده‌های موسسه تحقیقات صلح استکهلم (SIPRI)، از ۵ ساله نخست دهه ۱۹۹۰ میلادی به این سو، در تمام بازه‌های ۵ ساله بعدی، چین اصلی‌ترین فروشنده تسلیحات به پاکستان بوده و سهم چین در فروش تسلیحات به پاکستان مرتباً افزایش یافته است. در سال‌های ۲۰۲۰ تا ۲۰۲۴ حدود ۸۱ درصد از خریدهای نظامی پاکستان از چین انجام شده است. فاصله چین با سایر تأمین‌کنندگان ادوات نظامی برای پاکستان به اندازه‌ای است که به نظر می‌رسد تا دهه‌ها رقیبی برای چین در این زمینه وجود نداشته باشد.
توانایی‌های چین در تولید جت‌های جنگنده در سال‌های اخیر به‌طور قابل توجهی پیشرفت کرده است و ارتش چین حدود ۱۹۵ فروند هواپیمای نسل پنجم J20، که بیشتر با نام اژدهای توانا (Mighty Dragon) شناخته می‌شود، در اختیار دارد. قابلیت‌های رادارگریزی این هواپیما، همراه با رادار و حسگرهای پیشرفته، آن را با جت‌های پیشرفته ایالات متحده مانند اف- ۲۲ و اف- ۳۵ قابل مقایسه کرده است.
به باور تحلیلگران نظامی، جنگنده‌های J10 در حال حاضر قوی‌ترین جنگنده‌های فعال در ارتش پاکستان هستند و فاصله زیادی با JF-17 که مشترکاً توسط چین و پاکستان تولید می‌شوند، دارند.
نگرانی چین
هنگامی که مقامات پاکستانی در روزهای نخست آغاز درگیری به دیپلمات‌های پکن اطلاع دادند که جت‌های چین چندین هواپیمای هندی، از جمله جنگنده‌های فرانسوی را سرنگون کرده‌اند، واکنش اولیه چینی‌ها نوعی شادی محتاطانه بود. روزنامه واشنگتن‌پست در گزارشی نوشته است که به گفته دو منبع آگاه از گفت‌وگوهای رسمی چین، تمرکز به سرعت از سرخوشی به نگرانی از تشدید تنش‌ها تغییر کرد.
به نوشته این روزنامه، با شعله‌ور شدن درگیری‌های مرزی در هفته گذشته، جلسات متعددی در اسلام‌آباد و پکن در جریان بود و دیپلمات‌های چینی برای ارزیابی پیامدهای بالقوه تلاش می‌کردند. یکی از نگرانی‌های آنها این بود که هرگونه نمایش آشکار موفقیت میدانی چین، درست زمانی که پکن در تلاش است تا خود را به عنوان یک نیروی تثبیت‌کننده در آسیا، در نقطه مقابل سیاست‌های بی‌ثبات‌کننده واشنگتن معرفی کند، می‌تواند روند شکننده تنش‌زدایی با هند را از بین ببرد.
در هفته‌های اخیر مقام‌های چینی و رسانه‌های دولتی در این کشور لحن محتاطانه‌ای اتخاذ کردند و ضمن تبلیغ موفقیت فناوری نظامی پکن، خواستار خویشتن‌داری بین دو همسایه مجهز به سلاح هسته‌ای شدند. اما خارج از کانال‌های رسمی، رسانه‌های اجتماعی تحت کنترل شدید چین شاهد فوران شور ناسیونالیستی در مورد آزمایش موفقیت‌آمیز رزمی تسلیحات این کشور بوده‌اند.
ناراحتی مقامات چینی و تلاش آنها برای مدیریت واکنش‌ها و پیام‌رسانی دقیق و حساب‌شده، نشان‌دهنده آگاهی پکن از نقش خود به عنوان یک قدرت نظامی نیابتی و نوظهور در جنوب آسیا است. این منطقه می‌تواند اولین نقطه برای آزمایش تسلیحات چینی در برابر تسلیحات پیشرفته غربی و به‌ویژه آمریکایی باشد.
به گزارش واشنگتن‌پست، یک فرد مطلع در پکن که در جریان گفت‌وگوها میان مقام‌های ارشد چین قرار گرفته و به دلیل حساسیت موضوع نخواست نامش فاش شود، در این باره معتقد است: «وضعیت در چین با دقت بسیار مدیریت می‌شود. شکی نیست که [پکن] می‌خواهد... توسعه صنعت نظامی خود را به رخ بکشد، اما از نگاه آنها اکنون زمان مناسبی برای کشیده شدن پای چین به درگیری‌های بیهوده نیست.»
در واشنگتن، دونالد ترامپ در بحبوحه تلاش‌های ناموفق برای میانجیگری صلح در اوکراین و خاورمیانه، آتش‌بس میان هند و پاکستان را یک پیروزی دیپلماتیک خواند. واشنگتن با گسترش روابط نظامی پکن با پاکستانِ مجهز به سلاح هسته‌ای مخالفت کرده و نگرانی‌هایی را در مورد ثبات منطقه‌ای و خطرات اشاعه تسلیحات مطرح کرده است. ویکرام مصری، وزیر خارجه هند گفت که آمریکا هیچ نقشی در میانجیگری آتش‌بس هند و پاکستان نداشته است. مصری، در یک کمیته پارلمانی بیان کرد: «تصمیم برای توقف اقدام‌های نظامی در سطح دوجانبه بین دو کشور همسایه گرفته شده است.»
اظهارات وزیر خارجه هند پس از آن مطرح شد که برخی از اعضای احزاب مخالف این کشور ادعا‌های مکرر دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا را در مورد نقش این کشور در توقف درگیری زیر سوال بردند. وزیر خارجه هند بیان کرد: «درخواست توقف نبرد بین هند و پاکستان، درخواستی دوجانبه از طرف دهلی‌نو و اسلام‌آباد بود و ترامپ نقشی در آن نداشت.» مصری، گفت: «در جریان تنش‌های اخیر، هیچ نشانه‌ای از طرف پاکستان درباره توسل به سلاح هسته‌ای وجود نداشت.»
سپتامبر گذشته، ایالات متحده چندین شرکت چینی را که به برنامه موشکی بالستیک پاکستان کمک می‌کنند، تحریم کرد.
چین در سال‌های اخیر روابط اقتصادی و نظامی خود را با پاکستان تقویت کرده است. این مشارکت به منظور ایجاد موازنه در برابر هند است که مناقشه مرزی طولانی‌مدتی با چین دارد. نیروهای چینی و هندی در سال ۲۰۲۰ در دره مورد مناقشه گالوان درگیری‌هایی داشتند که منجر به کشته شدن نیروهایی از هر دو طرف شد. دو طرف بر سر توافق گشت‌زنی مشترک برای کاهش تنش به توافق رسیدند.
پکن همچنان در مورد تحت فشار قرار دادن بیش از حد دهلی‌نو محتاط است. هنگامی که روابط میان آنها پس از درگیری‌های دره گالوان تیره شد، واشنگتن به سرعت برای نزدیک‌تر کردن هند به ائتلاف کشورهایی که با نفوذ فزاینده چین در آسیا مقابله می‌کنند، اقدام کرد. در نشست کاخ سفید در سال ۲۰۲۲، جو بایدن و نخست‌وزیر هند نارندرا مودی قراردادی را برای تولید مشترک موتورهای جت جنگنده در هند امضا کردند و دو کشور را «از نزدیک‌ترین شرکای جهان» خواندند.
نیشانک متوانی، عضو ارشد موسسه سیاست‌های استراتژیک استرالیا، می‌گوید: «برای چین، نوع رابطه با هند بسیار مهم است. هرچقدر هم که رقابت میان دو کشور جدی باشد، پکن نمی‌خواهد هند را بیشتر به مدار ایالات متحده سوق دهد.»
چین تریلیون‌ها دلار برای ساخت یک ارتش با فناوری پیشرفته سرمایه‌گذاری کرده است که امیدوار است در دهه‌های آینده با ارتش ایالات متحده رقابت کند اما فرصت‌های کمی برای آزمایش میدانی آن سرمایه‌گذاری‌ها داشته است. این موضوع که جت‌های چینی ارتش پاکستان در تقابل با نیروی هوایی هند موفق شده‌اند هواپیماهای مدرن ساخت فرانسه را سرنگون کنند، احتمالاً برای پکن مایه آسودگی خاطر است.
میلان ویشناو، عضو ارشد و مدیر برنامه جنوب آسیا در بنیاد کارنگی بر این باور است که «اگر ارتش پاکستان با تجهیزات چینی شکست می‌خورد، این موضوع باعث نگرانی جدی و هراس چینی‌ها می‌شد.»
بر مبنای گزارش رسانه‌های محلی در چین، درگیری میان پاکستان و هند اولین استفاده واقعی میدانی از جت J10 C ساخت چین و موشک‌های پی‌ال-۱۵ای بوده است.
در سال ۲۰۲۱، پاکستان اولین خریدار خارجی شناخته‌شده جت‌های جنگنده J10 C چین شد. این جت‌ها که در رژه روز ملی پاکستان در سال ۲۰۲۲ به نمایش درآمدند، سال گذشته در دست‌کم یک مأموریت برون‌مرزی بر فراز آسمان ایران شرکت داشتند اما هرگز در نبرد واقعی شرکت نکرده بودند.
تحلیلگران می‌گویند این درگیری فراتر از آزمایش تسلیحات، فرصت‌های دیگری را نیز در اختیار چین می‌گذارد که از جمله آنها می‌توان به بررسی عملکرد هند در استفاده از پهپادهای جدید و کارآمدی ابزارهای جدید هند در آسیب رساندن به سامانه‌های پدافندی پاکستان اشاره کرد.
در همین حال، پاکستان با درک اهمیت هواپیماهای بدون سرنشین در جنگ مدرن، هواپیماهای بدون سرنشین چینی متعددی مانند CH-4 و Wing LOONG II را به کار می‌گیرد که قابلیت‌های پاکستان در زمینه جمع‌آوری اطلاعات، نظارت و شناسایی(ISR) را افزایش می‌دهد.
رویارویی جت‌های ساخت چین و فرانسه همچنین فرصتی نادر برای ایالات متحده و متحدانش فراهم می‌کند تا عملکرد بالقوه جنگنده‌های چینی را ارزیابی کنند. جت J10 C در پروازهای نظامی چین بر فراز تایوان و دریای چین جنوبی یکی از پرکاربردترین جنگنده‌ها است و برای رهگیری هواپیماهای نظامی آمریکا نیز به کار گرفته می‌شود.
از نگاه آمریکایی‌ها، برتری هوایی احتمالاً در هرگونه درگیری بر سر تنگه تایوان یا دریای چین جنوبی تعیین‌کننده خواهد بود. ماه گذشته، ایالات متحده فروش ۲۰ فروند جنگنده اف ۱۶ به فیلیپین (متحد کلیدی در مقابله با نفوذ چین در منطقه) را به ارزش 5/58 میلیارد دلار تصویب کرد که پکن را واداشت واشنگتن را به «تبدیل آسیا به انبار باروت» متهم کند. این هفته، تحلیلگران چینی و مفسران رسانه‌های اجتماعی به سرعت مهارت گزارش‌شده جت‌های جنگنده چینی را به رویارویی بالقوه با تایوان مرتبط کردند. هو شیجین، سردبیر سابق روزنامه دولتی چینی گلوبال تایمز، گفت: «درگیری بین هند و پاکستان احتمالاً تمرینی برای فروپاشی قریب‌الوقوع تجهیزات وارداتی تایوان است.»
