ترامپ و پوتین به سوی مذاکره/چرا گفت‌وگوهای احتمالی میان آمریکا و روسیه در کوتاه‌مدت به صلح در اوکراین منجر نخواهد شد؟
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه، اعلام کرد که مسکو فرصت محدودی برای انعقاد توافق‌های احتمالی با دولت ترامپ متصور است؛ اما هشدار داد چنین توافق‌هایی مستلزم بازتعریف ساختار امنیتی اروپا و تغییرات بنیادین در تمامیت ارضی اوکراین خواهد بود.
ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه روز دوشنبه ۲۰ ژانویه، تحلیف دونالد ترامپ به‌عنوان چهل و هفتمین رئیس‌جمهور ایالات متحده را با کلماتی بسیار متفاوت‌تر از آنچه درباره بایدن، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا به کار می‌برد، تبریک گفت. او ترامپ را فردی «شجاع» توصیف کرد که توانسته پیروزی قاطعی در برابر رقیب کسب کند.
اما تنها چند ساعت بعد، زمانی که خبرنگاران از ترامپ درباره پوتین پرسیدند او برخلاف همیشه و با لحنی منتقدانه به رئیس‌جمهور روسیه حمله کرد. رئیس‌جمهور آمریکا گفت که پوتین با جنگ‌افروزی در اوکراین در حال «نابودی روسیه» است. ترامپ در ادامه با اشاره به آمارهای مرتبط با تلفات نظامی روسیه در جنگ افزود: «روسیه کشور بزرگتری است و سربازهای بیشتری برای از دست دادن دارد اما این شیوه صحیحی برای اداره یک کشور نیست.»
این تغییر موضع سریع ترامپ، هرچند هر دو رهبر برای دیدار و گفت‌وگوی مستقیم با یکدیگر تمایل خود را ابراز کرده‌اند، نشانه‌ای از این است که چشم‌اندازی برای پایان سریع جنگ دست‌کم در کوتاه‌مدت وجود ندارد.
رئیس‌جمهور آمریکا در دوره تبلیغات انتخاباتی وعده داده بود که ظرف ۲۴ ساعت پس از ورودش به کاخ سفید به جنگ در اوکراین پایان خواهد داد اما حالا ترامپ سعی می‌کند سطح انتظارات را در این زمینه پایین بیاورد و مسیر متفاوتی را در پیش گیرد.
نگاهی به مواضع مقام‌های روسی و چهره‌های رسانه‌ای نزدیک به کرملین هم ثابت می‌کند، مسکو نیز امیدی به پایان سریع جنگ ندارد. سرگئی لاوروف، وزیر امور خارجه روسیه روز چهارشنبه ۲۱ ژانویه در دیدار با همتای قرقیزستانی‌اش تأکید کرد که مسکو از شروط خود برای پایان جنگ – که شروطی غیرقابل قبول برای غرب به نظر می‌رسند – چشم‌پوشی نخواهد کرد: «بدون درک این مسئله که اهداف حمله روسیه به اوکراین چه بوده، دستیابی به پایان این درگیری غیرممکن است. ما به‌ویژه تاکید داریم که می‌توانیم درباره توافق‌های حقوقی و قابل قبولی صحبت کنیم که باید شامل مکانیسمی باشند که نقض این توافق‌ها را غیرممکن می‌سازد.»
ریشه این مواضع به ارزیابی طرفین از یکدیگر بازمی‌گردد؛ ایالات متحده بر این باور است که روسیه با مشکلات اقتصادی زیادی دست و پنجه نرم می‌کند و اهرم‌هایی نظیر فشار اقتصادی بیشتر از سوی آمریکا و متحدان غربی این کشور می‌تواند مسکو را به پذیرش مذاکره با شرایط مدنظر کاخ سفید وادار کند. در مقابل روس‌ها فکر می‌کنند با روند فعلی پیشروی آن‌ها در میدان جنگ و در شرایطی که احتمالاً در ماه‌های آینده کمک‌های نظامی و اقتصادی به اوکراین کمتر خواهند شد، روسیه می‌تواند با دست پُرتری وارد مذاکره با غرب به رهبری آمریکا شود.
در ادامه خواهیم دید که چرا این ذهنیت در ذهن رهبران آمریکا و روسیه شکل گرفته است:
روسیه: آشکار شدن آثار تحریم
رئیس‌جمهور آمریکا درست یک روز پس از آغاز به کار رسمی خود در کاخ سفید، در شبکه اجتماعی تروث سوشال، هشدار داد که اگر پوتین توافق صلح با اوکراین را نپذیرد، ایالات متحده با «شدید‌ترین تعرفه‌ها و اعمال تحریم‌ها بر هرچیزی که توسط روسیه فروخته می‌شود» به آن پاسخ خواهد داد. او در ادامه نوشت: «من می‌خواهم به روسیه که اقتصاد آن در حال فروپاشی است و پوتین یک لطف بزرگ کنم، همین حالا توافق کنید و به این جنگ احمقانه پایان دهید. وگرنه اوضاع فقط بدتر خواهد شد.»
این اظهارنظرها که در روزهای اخیر بیشتر شده ثابت می‌کند که داده‌ها و آمارهای ارائه‌شده به ترامپ او را به این باور رسانده که اقتصاد روسیه واقعاً دچار مشکل است و در صورت تداوم وضعیت فعلی روس‌ها حاضر به سازش بر سر برخی موضوعات خواهند بود. این توصیه‌ای است که برخی تحلیلگران هم به رئیس‌جمهور آمریکا داشته‌اند. جفری سانفلد و استیون تیان، از اساتید و پژوهشگران دانشگاه ییل، هفته گذشته در مقاله‌ای که در نشریه تایم منتشر شد، نوشتند: «ترامپ اهرم‌هایی را در اختیار دارد که می‌تواند با استفاده از آن‌ها پوتین را مجبور کند به جنگ روسیه و اوکراین پایان دهد.» به نوشته آن‌ها، «بازگشت ترامپ می‌تواند ضربه سختی به اقتصاد در حال فروپاشی روسیه وارد کند.»
برخی از آمارها، ادعای آمریکایی‌ها مبنی بر درگیر شدن روسیه با مشکلات سخت اقتصادی را تأیید می‌کنند اما این شواهد به معنای نزدیک شدن روسیه به فروپاشی اقتصادی نیست؛ به‌ویژه اینکه هنوز راه‌های دور زدن تحریم‌ها برای روسیه بسته نشده و روسیه توانسته با فروش نفت و گاز درآمدهای خود را در سطح مطلوبی برای دستیابی به اهداف خود حفظ کند.
براساس آمارهای ارائه‌شده از سوی Rosstat، مرکز آمار فدرال روسیه، تورم در پایان ماه دسامبر در روسیه به ۱۰ درصد رسیده و افزایش قیمت‌ها باعث شده تا شهروندان این کشور شرایط سخت‌تری را برای زندگی تجربه کنند. این آمارها نشان می‌دهد قیمت مایحتاج روزمره زندگی مردم، به‌ویژه مواد غذایی شامل شیر و لبنیات، نان و میوه و سبزیجات با افزایش قابل توجه قیمت روبه‌رو بوده است.
مجموعه‌ای از عوامل در روند منجر به افزایش تورم روسیه دخیل بوده‌اند؛ پس از آغاز جنگ اوکراین در سال ۲۰۲۲، تحریم‌های گسترده غرب علیه روسیه، صادرات (مانند نفت و گاز) و واردات کالاهای اساسی را محدود کرد. این تحریم‌ها باعث کاهش ارزش روبل، افزایش هزینه واردات، و کمبود برخی کالاها شد. از طرفی، کاهش ارزش پول ملی روسیه (روبل) در برابر ارزهای خارجی مانند دلار و یورو، هزینه واردات کالاها و مواد اولیه را افزایش داده و تورم را تشدید کرده است.
همزمان، جنگ و تحریم‌ها باعث اختلال در زنجیره تأمین کالاها (از جمله قطعات صنعتی، فناوری، و کالاهای مصرفی) و افزایش هزینه‌های تولید شده و چاپ پول توسط بانک مرکزی روسیه برای تأمین هزینه‌های نظامی و جبران کسری بودجه دولت، نقدینگی را افزایش داده و به تورم دامن زده است. به مجموعه این عوامل، انتظارات تورمی و افزایش تقاضا برای خرید برخی کالاها هم اضافه می‌شود.
بانک مرکزی روسیه تلاش کرده با افزایش نرخ بهره تورم را مهار کند. اما داده‌های مرکز آمار روسیه ثابت می‌کند در سال ۲۰۲۴، ارزش دلاری اعطای وام به شهروندان روسی برای خرید خانه بیش از ۵۰ درصد در مقایسه با سال ۲۰۲۱ کاهش یافته است. علاوه بر این، ارزش وام‌های خرد اعطایی در این کشور از نزدیک به ۴۰۰ میلیون دلار در نوامبر ۲۰۲۱ به کمتر از ۱۰۰ میلیون دلار در نوامبر ۲۰۲۴ رسیده که نشانه دیگری از تشدید مشکلات اقتصادی روسیه محسوب می‌شود.
ارزش صادرات روسیه هم که در تابستان و پاییز ۲۰۲۲ به رکورد تاریخی خود و حدود ۶۰۰ میلیارد دلار نزدیک شده بود، اکنون به کمتر از ۴۵۰ میلیارد دلار کاهش یافته است.
کاهش نقش‌آفرینی روسیه در زنجیره تأمین جهانی و وابستگی ۶۰ درصدی بودجه این کشور به صادرات نفت (براساس یک پژوهش اقتصادی جدید در دانشگاه Yale) باعث شده تا روسیه نسبت به هر زمان دیگری بیشتر در برابر تحریم‌ها به‌ویژه تحریم‌های نفتی آسیب‌پذیر باشد.
یکی از راه‌هایی که آمریکا امیدوار است به افزایش فشارها بر روسیه کمک کند و مسکو را به تجدیدنظر وا دارد، همکاری چین با آمریکا در این موضوع است. دونالد ترامپ در سخنرانی ویدئویی خود در نشست داووس در این باره گفت: «امیدوارانه چین می‌تواند کمک بزرگی به توقف جنگ کند. آن‌ها ابزارهای قدرت زیادی در این موضوع دارند.»
آنچه در محاسبات آمریکا لحاظ نمی‌شود این است که موضوع اوکراین یک موضوع مرگ و زندگی برای ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه به حساب می‌آید. پوتین معتقد است، تبدیل شدن اوکراین به بخشی از جهان غرب و ائتلاف‌های غربی از جمله ناتو مقدمه‌ای برای تجزیه روسیه است و روسیه را در برابر هر تهدیدی بدون دفاع باقی می‌گذارد. همین باور هم سبب شده تا روسیه هر هزینه‌ای را متحمل شود تا تهدید مدنظر خود را رفع کند. ویلیام برنز، رئیس سازمان سیا که از نقش‌آفرینان اصلی در روابط آمریکا و روسیه در ماه‌های منتهی به جنگ و پس از جنگ بود هفته گذشته در گفت‌وگویی با نشریه آتلانتیک در این خصوص گفت:«این وسواس [پوتین در قبال موضوع اوکراین] نه‌تنها واقعی است، بلکه احتمال تغییر نیز ندارد.»
ضمن اینکه با توجه به پیشرفت‌ها در روابط دوجانبه چین و روسیه بعید به نظر می‌رسد که پکن در فضای کنونی جهان حاضر باشد رابطه با روسیه را قربانی خواسته‌های ترامپ کند و دست‌کم فعلاً مقام‌های چینی چنین تصمیمی ندارند. گفت‌وگوی ویدئویی گرم و صمیمانه ولادیمیر پوتین رئیس‌جمهور روسیه با شی‌جین‌پینگ، رئیس‌جمهور چین همزمان با تحلیف ترامپ و تأکید هر دو آن‌ها بر تقویت روابط دوجانبه نشانه‌ای است که موضع چین در ماه‌های آینده به چه صورت خواهد بود.
اوکراین: وضعیت شکننده در میدان جنگ
سرگئی ریابکوف، معاون وزیر امور خارجه روسیه، روز چهارشنبه اعلام کرد که مسکو فرصت محدودی برای انعقاد توافق‌های احتمالی با دولت ترامپ متصور است؛ اما هشدار داد چنین توافق‌هایی مستلزم بازتعریف ساختار امنیتی اروپا و تغییرات بنیادین در تمامیت ارضی اوکراین خواهد بود.
به گفته او، این ارزیابی با تحلیل بسیاری از کارشناسان برجسته و تأثیرگذار روسیه همسو است که تحقق این چارچوب را مشروط به دگرگونی‌های ژئوپلیتیکی گسترده می‌دانند.
طرح مدنظر روسیه برای پایان جنگ در اوکراین که به شکل فزاینده‌ای از سوی مقامات ارشد روسیه از جمله پوتین مورد تاکید قرار گرفته است، بر ایجاد اوکراینی بی‌طرف، غیرنظامی‌شده و خارج از حوزه ناتو متمرکز است و امکان حفظ کنترل روسیه بر مناطق ضمیمه‌شده در طول جنگ را فراهم می‌کند. همچنین، پیشنهاد مسکو احتمالاً شامل درخواست تجدیدنظر در معماری امنیتی اروپا و عقب‌نشینی ناتو از زیرساخت‌های نظامی شرق این قاره خواهد بود. یوری اوشاکوف، مشاور ارشد کرملین، اواخر هفته گذشته در اظهارنظری پیرامون این موضوع تصریح کرد: «این توافق نباید صرفاً به آتش‌بسی کوتاه‌مدت یا فرصتی گذرا محدود شود، بلکه می‌بایست مبنایی برای صلحی پایدار مبتنی بر احترام به منافع حیاتی روسیه باشد.»
تاتیانا استانووایا، پژوهشگر ارشد مرکز مطالعات کارنگی در حوزه روسیه و اوراسیا، در تحلیل مواضع روسیه به روزنامه واشنگتن‌پست گفته است: «از نگاه روسیه، اوکراین تنها دو گزینه پیش‌رو دارد؛ یا به کشوری مطیع و همسو با منافع روسیه تبدیل شود (یعنی تمامی مطالبات کرملین را بدون قید و شرط بپذیرد) یا در پی تشدید بحران‌های داخلی و خارجی، به کلی فروبپاشد.»
سرگئی مارکوف، تحلیلگر نزدیک به کرملین روز پنجشنبه در تلویزیون دولتی روسیه گفت: «در فصل بهار، شرایط برای پایان جنگ مساعد نخواهد بود. اما تا پاییز، همزمان با کاهش بودجه [حمایت از اوکراین] از سوی ترامپ و پیشروی بیشتر ارتش روسیه، شاید تا آن زمان شرایط سیاسی بهتری فراهم شود.»
براساس آخرین بروزرسانی موسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن از تحولات میدانی جنگ اوکراین، روسیه در حال حاضر با استفاده از نیروهای نظامی اعزامی از کره شمالی توانسته بخش زیادی از مناطق تحت تصرف اوکراین در منطقه کورسک (واقع در خاک روسیه) را پس بگیرد و قرار است تعداد بیشتری از سربازان کره شمالی به این منطقه اعزام شوند. همزمان عملیات روسیه در سه محور اصلی در شرق و شمال شرق اوکراین ادامه دارد؛ روس‌ها در استان خارکیف تلاش می‌کنند تا با بمباران شدید مواضع نیروهای اوکراینی و پیشروی آرام، شرایطی فراهم کنند که نیروهای نظامی روسیه بتوانند در فاصله نزدیک‌تری از شهر خارکیف، دومین شهر بزرگ اوکراین مستقر شوند.
در استان لوهانسک حملات و پیشروی روس‌ها در سه محور کوپیانسک، بورووا و لیمان ادامه دارد. هدف روسیه در این استان واقع در شرق اوکراین تصرف مناطق اندک باقی‌مانده از لوهانسک است که هنوز به تصرف روسیه درنیامده است.
در استان دونتسک نیز روس‌ها در ۸ محور در حال پیشروی هستند و می‌خواهند تا پیش از فرا رسیدن پاییز کل مساحت این استان را در کنترل خود داشته باشند.
در جبهه جنوب شرق، درگیری‌ها در استان زاپروژیا ادامه دارد اما حجم درگیری‌ها و پیشروی روس‌ها نشان می‌دهد تمرکز مسکو بیشتر بر مناطق شرقی است.
این وضعیت نشان می‌دهد که برخلاف وضعیت اقتصادی نه‌چندان مستحکم مسکو، وضعیت روسیه در میدان نبرد چندان بد نیست؛ هرچند که سرویس‌های اطلاعاتی غربی مدعی هستند پیشروی‌های اخیر روسیه به قیمت تلفات نظامی بسیار سنگین به دست آمده است.
مذاکره شروع می‌شود اما...
رئیس‌جمهور ایالات متحده به تازگی به خبرنگاران اعلام کرد که «به زودی» با پوتین دیدار خواهد کرد. واکنش رئیس‌جمهور روسیه هم به این موضوع مثبت بوده است.
پوتین روز جمعه در گفت‌وگویی با پاول زاروبین، خبرنگار تلویزیون دولتی روسیه گفت که «اگر ترامپ در انتخابات دزدیده شده ۲۰۲۰ شکست نخورده بود»، احتمال داشت جنگ اوکراین شروع نشود: «قطعاً بهتر است که دیدار کنیم و بر اساس واقعیت‌های فعلی، همه حوزه‌های مورد علاقه هر دو طرف، یعنی آمریکا و روسیه را در آرامش مورد بحث قرار دهیم.»
رئیس‌جمهور روسیه همچنین ترامپ را فردی «عملگرا» و «باهوش» توصیف کرد. با این وجود، این تعارفات دیپلماتیک نمی‌تواند بحران اوکراین را حل و فصل کند. پوتین در این مصاحبه ادعا کرد که مایل به مذاکره در مورد «مسئله اوکراین» است، اما فرمان ریاست‌جمهوری اوکراین در سال ۲۰۲۲ که اعلام می‌کند مذاکره با پوتین «غیرممکن» است، مانع بزرگی برای مذاکرات صلح به شمار می‌رود.
پوتین همچنین بار دیگر مشروعیت زلنسکی به‌عنوان رئیس‌جمهور فعلی اوکراین را زیر سوال برد و اشاره کرد که رئیس‌جمهور آمریکا، دونالد ترامپ، باید فقط با پوتین در مورد سرنوشت اوکراین مذاکره کند. چنین مذاکراتی از سوی هیچ‌کدام از بازیگران اروپایی جنگ اوکراین قابل پذیرش نیست و آن‌ها معتقدند اوکراینی‌ها باید نقش اصلی را در این مذاکرات داشته باشند.
هرچند هنوز مشخص نیست چه طرحی در ذهن ترامپ است اما معاون او جی‌دی‌ونس طرحی ارائه داده که از برخی جهات خط قرمزهای روسیه را رد کرده است. نیویورک‌تایمز طرح صلح ونس را این‌چنین توصیف کرده است: «بر اساس آن روسیه اراضی ضمیمه‌شده را همچنان به عنوان قسمتی از خاک خود حفظ خواهد کرد، یک منطقه غیرنظامی در امداد خطوط مقدم فعلی نبرد ایجاد خواهد شد و بخشی از اوکراین به‌عنوان یک کشور مستقل باقی خواهد ماند اما در عین حال به روسیه ضمانت بی‌طرفی خواهد داد.» هرچند این طرح شباهت‌هایی به طرح مدنظر روس‌ها دارد اما استقرار نیروهای اروپایی در مرز با روسیه خط بزرگ مهمی برای مسکو به حساب می‌آید.
همزمان برای متحدان اروپایی آمریکا، پذیرش خواسته‌های روسیه از سوی ایالات متحده یک فاجعه محسوب می‌شود که می‌تواند روابط اتحادیه اروپا و آمریکا را به طور جدی تحت تأثیر قرار دهد.
سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت روسیه نیز در مصاحبه ۲۴ ژانویه ۲۰۲۴ با خبرگزاری دولتی تاس مدعی شد غرب به‌رغم «حمایت‌های همه‌جانبه و هزینه‌های کلان» نتوانسته است روند راهبردی جنگ در اوکراین را تغییر دهد.
به‌طور کلی مذاکرات احتمالی بین ایالات متحده و روسیه درباره بحران اوکراین در شرایطی آغاز می‌شود که شکاف عمیقی میان مواضع دو طرف وجود دارد و انتظار نمی‌رود در کوتاه‌مدت به نتیجه‌ای ملموس منجر شود. اظهارنظر مقام‌های دو طرف درباره مذاکره در حالی مطرح می‌شود که درگیری‌های شدید نظامی در اوکراین همچنان ادامه دارد، تحریم‌های غرب علیه مسکو تشدید شده و روسیه نیز با دیکته کردن قدرت نظامی خود در اوکراین تسلط خود را بر مناطق تصرف‌شده تثبیت کرده است.
موضوعات اصلی در گفت‌وگوهای احتمالی مورد بحث احتمالاً شامل امنیت اروپا، گسترش ناتو به شرق، وضعیت کریمه و وضعیت مناطق الحاق‌شده به روسیه در طول جنگ خواهد بود. با این حال، اختلافات بنیادین مانع از دستیابی به توافق فوری می‌شود. روسیه خواستار تضمین‌های امنیتی برای توقف گسترش ناتو و کاهش حضور نظامی غرب در اروپای شرقی است و می‌خواهد اوکراین به کشوری کاملاً غیرنظامی و غیرهسته‌ای تبدیل شود که به‌هیچ‌وجه در ائتلاف‌های غربی مثل ناتو حضور ندارد.
در مقابل یکی از خواسته‌های اوکراین ارائه تضمین‌های امنیتی معتبر از سوی غرب نظیر ماده پنج ناتو از سوی طرف‌های غربی برای جلوگیری از تکرار تجاوز روسیه است که بحث صلح و مذاکرات احتمالی را بسیار پیچیده می‌کند.این پیچیدگی‌ها باعث خواهد شد تا روند مذاکرات نه یک فرایند سریع – چنانچه ترامپ وعده داده بود – بلکه یک فرایند زمانبر و سخت باشد.
