خاموشی یک قرن صدا/ژاله علو بازیگر و دوبلور پیشکسوت در ۹۷ سالگی درگذشت

آخرین‌ باری که درباره «ژاله علو» نوشتم، یک خبر خوش بود. خبر تقدیر سازمان بین‌المللی یونسکو از ژاله علو بازیگر و دوبلور پیشکسوت ایرانی که لوح تقدیر و هدیه کمیسیون ملی یونسکو ایران به پاس یک عمر فعالیت هنری‌اش به این بازیگر، گوینده و صداپیشه پیشکسوت اهدا شد.

این لوح تقدیر در نخستین جشنواره فیلم کوتاه «سلفی ۲۰» به این هنرمند تقدیم شد. بعد از آن دیگر فرصتی نشد تا از او بنویسم. سال‌ها بود که به‌دلیل کهولت سن، دیگر حضوری در پشت دوربین نداشت. گرچه همان یک لیلای سریال «روزی روزگاری» کافی است تا همواره او را با آن صدای دلنشین به‌یاد آورد. حالا او در ۹۷ سالگی با تصویر قابل احترامی که از خود به‌جای گذاشت، درگذشت.

از شوکت تا ژاله

ژاله علو با نام اصلی شوکت علو در سال ۱۳۰۶ در کوچه شریعت، واقع در محله سنگلج تهران به دنیا آمد. خانواده او اهل ادب، فرهنگ و هنر بودند. پدرش علاقه زیادی به ادبیات داشت و فرزندش را از هفت‌سالگی با حافظ، سعدی و شاهنامه آشنا کرد و او را تشویق می‌کرد تا با اشعار بزرگان کشور آشنا شود. پدرش البته ارتشی و پدربزرگ‌اش (علوالسلطنه) از خوشنویسان دوران قاجار بود.

او در کودکی آثار ادبی ادیبان ایرانی همچون حافظ، سعدی و مولانا را فرا گرفت. در نوجوانی عضو چند انجمن ادبی و گروه شعرخوانی بود و همین فعالیت‌ها موجبات راهیابی‌اش به رادیو و گویندگی را در سال ۱۳۲۷، مهیا کرد. شاید آنچه مردم درباره او کمتر می‌دانند، شاعر بودن اوست که به علاقه ریشه‌دارش به ادبیات برمی‌گردد. نخستین فعالیت‌های هنری او از سال ۱۳۲۷، با گویندگی زنده در رادیو و اعلام برنامه‌ها آغاز شد. بعدها او به اجرای نمایش‌های رادیویی پرداخت و از پایه‌گذاران برنامه «داستان شب» بود.

اولین نمایشنامه‌ای که به‌طور زنده برای «داستان شب» کار کرد، «دختر خورشید» نام داشت که نصرت‌الله محتشم آن را کارگردانی کرد. اجراهای موزیکال‌اش در رادیو، او را بر آن داشت که نام هنری «ژاله» را برای خود برگزیند. سال ۱۳۲۷ در «طوفان زندگی» به کارگردانی علی دریابیگی، به ایفای نقش پرداخت. پس از بازی در «زندانی امیر» و «واریته بهاری»، وارد عرصه تئاتر شد و نخستین اجرای خود را در سال ۱۳۲۸، در یکی از نمایش‌های هنریک استپانیان به‌نام «ماری مادلن» در «تئاتر فردوسی» تجربه کرد و فعالیت گسترده‌ای را در این زمینه آغاز کرد. آخرین اجرای تئاتر خود را در سال ۱۳۳۷ و در نمایشی به‌نام «توپاز»، به کارگردانی نصرت‌الله محتشم انجام داد. به پیشنهاد اسماعیل کوشان، نقش اول فیلم «افسونگر» را با آن‌که نقش منفی بود، پذیرفت و سه هزار تومان دستمزد گرفت.

او تا اواخر دهه 30 خورشیدی، ایفاگر نقش‌های اصلی بود اما به‌تدریج به شمایل مادر در سینمای ایران بدل شد. ژاله علو در سال ۳۰ با کارگردان و دوبلور شناخته‌شده «نصرت‌الله محتشم» ازدواج کرد اما این ازدواج بعد از چند سال و بدون داشتن فرزندی، به جدایی ختم شد. محتشم در سال ۵۸ و در سن ۶۹ سالگی فوت کرد. علو بعدها با ایرج رزمجو؛ ترانه‌سرا و قهرمان پرش ارتفاع، ازدواج کرد که این ازدواج هم به جدایی ختم شد. ایرج رزمجو در اسفندماه ۱۳۹۳ در ۷۸ سالگی در لس‌آنجلس درگذشت. ژاله علو از ازدواج با رزمجو، یک فرزند پسر به‌نام شاهرخ دارد. شاهرخ رزمجو؛ باستان‌شناس و عضو هیئت‌علمی دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران در گروه باستان‌شناسی است.

علو صدا در اقتداری زنانه

ژاله علو فعالیت در دوبله را از سال ۱۳۳۱ در استودیو «پارس فیلم» و با گویندگی به‌جای دلکش در فیلم «مادر» ـ کاری از اسماعیل کوشان ـ آغاز کرد و پس از آن، در فیلم‌های زیادی به‌جای ستارگان معروف سینمای جهان حرف زده ‌است. او آغازگر دوبله کارتون در ایران بود و دوبله بسیاری از کارتون‌های والت دیزنی به سرپرستی او انجام شده‌است. ژاله علو بعد از انقلاب، بازی در تلویزیون را با مجموعه «امیرکبیر» آغاز کرد.

آخرین حضور تلویزیونی‌اش هم مجموعه «مختارنامه» بود. شاخص‌ترین آثار ژاله علو در سال‌های بعد از انقلاب، یکی مدیریت دوبلاژ سریال محبوب «سال‌های دور از خانه» و دیگری، هنرنمایی در مجموعه تلویزیونی «روزی روزگاری» در نقش زن ایلیاتی مقتدری به‌نام خاله لیلا بود که مورد استقبال قرار گرفت. نقشی ماندگار که در کنار زنده‌یاد خسرو شکیبایی در حافظه تصویری ما ثبت شده است. ژاله علو شروع‌کننده دوبله کارتون در ایران بود. او اواخر دهه 30 از رادیو و سینما فاصله گرفت و بیشتر روی رادیو و دوبله تمرکز کرد.

ژاله علو دوبله آثار مهمی را برعهده داشته که از میان آنها می‌توان به گویندگی به‌جای سوفیا لورن در دو فیلم «هوس زیر درختان نارون» و «خانه قایقی»، به‌‌جای جین هاگن در «جنگل آسفالت» و به‌جای ایوان دکارلو در «شیاطین دریا» اشاره کرد. در زمینه مدیریت دوبلاژ کارتون نیز می‌توان به آثار ماندگاری اشاره کرد، همچون «سفیدبرفی و هفت کوتوله»، «پینوکیو»، «سیندرلا»، «زیبای خفته»، «گربه‌های اشرافی» و «سرندیپیتی» اشاره کرد. در سینما و تلویزیون نیز می‌توان به مجموعه تلویزیونی «سال‌های دور از خانه» (اوشین) و فیلم «بیست هزار فرسنگ زیر دریا» اشاره کرد. 

ژاله علو از زبان دیگران

بهمن زرین‌پور که کارگردانی سه مجموعه تلویزیونی «گالش‌های مادربزرگ»، «زیر چتر خورشید» و «آوای فاخته» با بازی ژاله علو را برعهده داشته، درباره او گفته بود: «من از سال ۱۳۴۵ که همزمان با آغاز کارم در رادیو بود، با خانم علو آشنا شدم و از همان زمان شیفته ابعاد مختلف شخصیت ایشان شدم که «وارستگی» مهمترین عنصر شخصیتی‌شان بود. وارستگی در تمام ابعاد زندگی خانم علو جریان داشت.

ما بسیاری از سینماگران را داریم که در طول زندگی‌شان همواره به وارسته بودن تظاهر می‌کنند و به‌دلیل متظاهر بودن، وارستگی در آن‌ها متجلی نمی‌شود اما خانم علو از آن‌دسته افرادی بودند که وارسته‌ بودن در زندگی شخصی و هنری‌شان جریان داشت و همواره این عنصر کمیاب وجود ایشان، اطرافیان‌شان را تحت‌تأثیر قرار می‌داد». گرچه این صدا دیروز خاموش شد اما زرین‌پور درباره صدای او گفته بود: «قطعاً تا ده‌ها نسل بعد هم با صدای گوش‌نواز و لطیف این بانوی گرانقدر آشنایی خواهند داشت.»

منوچهر والی‌زاده، از همکاران علو در دوبله هم درباره منش او گفته بود: «خانم علو علاوه بر اینکه یک هنرمند متبحر و کاربلد هستند، آنچنان در زندگی روزانه‌شان رفتار می‌کنند که تمامی اطرافیان خود را وادار به احترام کرده و تحسین همگان را نسبت به کمال، دانش، رفتار و بینش خود برمی‌انگیزند.»

یک مرگ با شکوه

ژاله علو از بانوان هنرمند اصیل ایرانی است که جایگاهش را نه در شمایل سلبریتی و به‌واسطه شهرت رسانه‌ای که از هنر هویتمندش در حوزه‌های مختلف به‌دست آورده بود. او بازیگری را در مدیوم‌های سینما، تئاتر و تلویزیون تجربه کرده و در گویندگی و دوبلاژ یک صداپیشه توانمند و صاحب سبک بوده و دستی هم در شعر و شاعری داشت. اما فراتر از همه این هنرها باید به شخصیت باوقار و متانت اخلاقی‌اش اشاره کرد که وجاهتی کاریزماتیک به او بخشیده و اقتدار و مهربانی را در صدا و شخصیت‌اش مزین کرده است.

علو از دهه50 تا کنون، مقابل دوربین کارگردانان به‌نام زیادی همچون علی حاتمی، مسعود کیمیایی، داریوش مهرجویی و… رفته است. در دهه90 با فیلم «مجبوریم» به کارگردانی رضا درمیشیان در سینما حضور پیدا کرد که در این فیلم نقش کوتاهی داشت. علو همین امسال در فیلم «فصل ماهی سفید» به کارگردانی قربان نجفی هم بازی کرده است. او در گفت‌وگویی گفته بود: «من معتقدم مرگ ترسناک و دردناک نیست، بلکه یک پرواز باشکوه است و خوشا به حال کسانی که باشکوه پرواز می‌کنند.» و حالا مرگ او روایت همین پرواز باشکوه شد. یادش گرامی