بررسی آن‌چه موجب شد به جای «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» تنها «هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شود
آرزویی که برآورده شد
ثبت پرونده «هگمتانه» در یونسکو به‌عنوان بیست‌وهشتمین اثر جهانی ایران، خبری بود که روز شنبه، ششم مردادماه منتشر شد. خبری که اگرچه با اما و اگرهایی همراه بود اما قریب به یک‌دهه تلاش فعالان حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی را به‌ثمر رساند. اما و اگرها نیز به درخواست «دیفر» (رفع ایرادهای پرونده و بررسی در اجلاس‌های سال‌های بعد یونسکو) برمی‌گشت.
درخواست‌هایی که موجب شد پرونده‌ای که ابتدا نامش «منظر فرهنگی و تاریخی از هگمتانه تا همدان» بود به «هگمتانه و مرکز تاریخی همدان» تغییر عنوان دهد. درنهایت در چهل‌وششمین اجلاس میراث جهانی یونسکو، «مرکز تاریخی همدان» از عنوان اصلی پرونده حذف شد و پرونده با عنوان «هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید. مساحت هگمتانه در پرونده فرستاده‌شده ۷۵ هکتار و منطقه حائل آن ۲۸۷ هکتار ثبت شده است.
تلاشی که از نیمه دهه ۹۰ آغاز شد
حسین زندی، فعال میراث فرهنگی در پاسخ به اینکه روند ثبت جهانی پرونده «هگمتانه» در یونسکو از چه زمانی و چگونه آغاز شد، به «هم‌میهن» گفت: «موضوع ثبت جهانی پرونده مذکور از حدود اواسط دهه ۹۰، حول و حوش سال ۱۳۹۵، آغاز شد. در آن دوران هنوز وزارتخانه‌ای با نام میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی شکل نگرفته بود و محمدحسن طالبیان، به‌عنوان معاون سازمانی فعالیت می‌کردند که به جای این وزارتخانه وجود داشت. در آن زمان استاندار همدان، محمدناصر نیکبخت بود. خاطرم هست ما، فعالان مدنی حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی استان همدان در نامه‌ای خطاب به ایشان خواستار برگزاری جلساتی با استاندار شدیم. آن‌چه ما طی این جلسات متذکر شدیم این بود که استان همدان با پیشینه تاریخی معلوم و مشخص آن، چرا نباید اثری ثبت‌شده در فهرست میراث جهانی یونسکو داشته باشد؟! با حضور محمدحسن طالبیان در همدان، محمدناصر نیکبخت بحث ثبت جهانی هگمتانه را با او در میان گذاشت. ضمن اینکه باید اشاره کنم پیش از این بحث ثبت جهانی غار علیصدر و گنجنامه نیز در رسانه‌ها مطرح شده بود. هرچند مسئولان وقت به این نتیجه رسیدند که تلاش برای ثبت جهانی موارد مذکور بنا به دلایلی -ازجمله دست‌اندازی‌های انسانی صورت گرفته و آسیب‌های واردآمده به‌واسطه آن- مثمرثمر نخواهد بود.»
زندی با اشاره به دوران وزارت علی‌اصغر مونسان در وزارتخانه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی از تلاش‌های زهرا احمدی‌پور در این زمینه نیز یاد می‌کند و می‌افزاید: «در دوران وزارت علی‌اصغر مونسان، علی مالمیر، مدیرکل وقت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری استان همدان به شکلی جدی پیگیر این موضوع شد. صاحب محمدیان منصور، از اساتید دانشگاه بوعلی سینا همدان ازجمله دیگر افرادی بود که در این زمینه زحمات بسیار کشید. ضمن اینکه تهیه پرونده نیز برعهده تیم محمدحسن طالبیان قرار داشت.»
دلایل ایرادهای وارده به پرونده چه بود؟
طبق اخبار منتشرشده در رسانه‌ها شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) به‌عنوان بازوی مشورتی یونسکو، در سال ۲۰۲۳ ایرادهایی را به این پرونده وارد کرده و درباره اصالت، اسناد حفاظت، مرزها، حمایت قانونی و جامعه محلی شهر همدان و بافت تاریخی هگمتانه اطلاعات بیشتری را درخواست کرده بود. از نظر ایکوموس «پیوند تاریخی بین هگمتانه و مرکز تاریخی همدان مبهم بوده»، بنابراین در گزارش نهایی درخواست «دیفر» (رفع ایرادهای پرونده و بررسی در اجلاس‌های سال‌های بعد یونسکو) کرده و خواستار تعلیق آن شده بود.
حسین زندی در پاسخ به چرایی تغییر سه‌باره نام پرونده مذکور و درخواست‌های «دیفر» (رفع ایرادهای پرونده و بررسی در اجلاس‌های سال‌های بعد یونسکو) واردشده به آن، توضیح داد: «دلیل اصلی این اتفاق نواقص مدیریتی است. در محوطه‌هایی که قرار است اقدام به ثبت جهانی آن‌ها شود معمولاً پیش از رخ دادن این اتفاق، دو اقدام صورت می‌گیرد. یکی اینکه افکار عمومی جامعه محلی برای این اتفاق آماده و سپس از آن‌ها کمک گرفته می‌شود. یکی از سوالات مطرح‌شده و ایرادات گرفته‌شده از سوی شورای جهانی بناها و محوطه‌های تاریخی (ایکوموس) همین بوده است. اینکه جامعه محلی و فعالان مدنی به چه میزان در مدیریت مسائل محوطه‌ای که درخواست ثبت آن در فهرست میراث جهانی یونسکو داده شده است نقش داشته‌اند و خواهند داشت؟ این در حالی است که حافظه تاریخی ما آن‌قدر ضعیف نیست که آسیب‌های وارده به این محوطه - بی‌توجه به هشدارهای جامعه محلی و فعالان مدنی- ازجمله آسفالت کردن هگمتانه را فراموش کنیم. ضمن اینکه ما شاهد همراهی لازم از سوی مدیر کنونی پایگاه محوطه تاریخی هگمتانه – به‌واسطه عدم تعلق‌اش به این فضا و بی‌اطلاعی از الزامات و نیازمندی‌های آن- نیستیم. پس بخشی از آن‌چه موجب «دیفر»های وارده شد، آسیب‌های ناشی از مدیریت غلط بود. چیزی که همچنان جزو چالش‌های اساسی ما محسوب می‌شود.»
زندی از زوائد ایجادشده از جمله دست‌اندازی‌ها و ساخت‌وسازهای غیرمجاز به‌عنوان دومین دلیل ایرادهای پرونده نام می‌برد و در توضیح سومین دلیل می‌افزاید: «ثبت پرونده «هگمتانه» در فهرست میراث جهانی یونسکو با این رویکرد مطرح شد که هگمتانه شهری است که بالغ بر سه هزار سال زندگی در آن جریان داشته است. شهری که ما از دوران مادها تا به حال با لایه‌های باستان‌شناسی در آن رو‌به‌رو هستیم. نکته قابل‌تأمل اما این بود که ما مستندات لازم در این خصوص را به یونسکو ارائه نکردیم. درواقع اگرچه خودمان شکی در این خصوص نداریم، اما نتوانستیم این را به آن‌ها اثبات کنیم و جای این نکته در پرونده خالی بود. البته که الحاقیه‌ای توسط باستان‌شناسان دانشگاه بوعلی سینای همدان آماده و به پرونده اضافه شد، اما یکی از ایرادها و نواقص وارده همچنان همین نکته بود.»
اگرچه چالش‌های مدیریتی، زوائد ایجادشده و نواقص پرونده درنهایت منجر به حذف «مرکز تاریخی همدان» از عنوان اصلی پرونده و تبدیل آن به «هگمتانه» شد اما به ثمر نشستن قریب به یک دهه تلاش و رخ دادن این اتفاق تاریخی نیز برای فعالان حوزه میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی ایرانی به‌خصوص همدانی جای خوشحالی و امیدواری دارد. این درحالی‌است که اگر اراده‌ای در مسئولان مربوطه برای برطرف‌سازی ایرادات وارده وجود داشته باشد - نظر به اقناع افکار عمومی برای گذر از نفع شخصی به سود نفع عمومی- باز هم می‌توان به ثبت «مرکز تاریخی همدان» امیدوار بود.
