غیاب نظرسنجی‌های معتبر راه را برای جاعلان آن هموار کرده است
غیرقابل پیش‌بینی
قراردادن نظرسنجی برای کاندیداهای ریاست‌جمهوری، عموماً ابزار و منبعی معتبر برای پیش‌بینی نتایج انتخابات در جهان است؛ اما در ایران غیاب و کمبود نهادهای معتبر برای این مسئله منجر به شکل‌گیری نظرسنجی‌های جعلی و دروغین شده است.
شش روز مانده به چهاردمین دوره‌ی انتخابات ریاست‌جمهوری، یعنی زمانی که بازار تبلیغاتی کاندیداها داغ است، چهار نفر به‌دلیل تخلف و دستکاری در نتیجه‌ی نظرسنجی‌های مربوط به درصد رأی کاندیداها، به مراجع قضایی احضار شدند. قراردادن نظرسنجی برای کاندیداهای ریاست‌جمهوری، عموماً ابزار و منبعی معتبر برای پیش‌بینی نتایج انتخابات در جهان است؛ اما در ایران غیاب و کمبود نهادهای معتبر برای این مسئله منجر به شکل‌گیری نظرسنجی‌های جعلی و دروغین شده است.
نظرسنجی انتخاباتی
نظرسنجی انتخاباتی یعنی طرح تعدادی سوال در رابطه با انتخابات، اعم از شرکت یا عدم‌شرکت، نامزد انتخابی و... که این سوالات هم از طریق پرسشنامه یا مصاحبه به‌صورت حضوری، تلفنی یا اینترنتی از جامعه هدف که واجدین شرایط رأی‌دهی هستند، پرسیده می‌شود. نظرسنجی یکی از مهم‌ترین روش‌ها برای گمانه‌زنی و پیش‌بینی در رابطه با نتیجه انتخابات، شکاف در میزان رأی میان احزاب و نمایندگان و مسائلی از این دست صورت می‌گیرد که عموماً توسط سازمان‌های خبری، شبکه‌های تلویزیونی و... که اخبار کاندیداها را پوشش می‌دهند، حمایت می‌شوند.
این صحت نظرسنجی‌های مراکز نیز خود عموماً زیر نظر سازمانی بزرگ‌تر سنجیده می‌شود؛ برای مثال در بریتانیا، شورای نظرسنجی بریتانیا (BPC)، انجمنی متشکل از چندین سازمان نظرسنجی معتبر است که صحت، شفافیت و اعتبار آمار ارائه‌شده توسط آنها که قرار است وارد حوزه‌ی عمومی شود را می‌سنجد و این‌گونه است که می‌شود به این آمارها اعتماد کرد. البته زیاد اتفاق می‌افتد که نتایج بسیاری از این نظرسنجی‌ها با یکدیگر متفاوت باشند؛ این امر دلایل مختلفی دارد ازجمله؛ تفاوت پاسخگویان، یافتن جامعه هدف با روش‌های متفاوت، تفاوت نوع بیان پرسش‌ها و توانایی ترغیب به پاسخگویی. بااین‌حال دستیابی به یک نظرسنجی انتخاباتی در ایران همیشه سخت بوده است.
نظرسنجی انتخاباتی در ایران و معضلاتش
اعتبار نظرسنجی‌های موجود در ایران همیشه مورد مناقشه بوده است و این امر دلایل متعددی دارد مثل عدم توجه نهادهای خصوصی به این مسئله برای حمایت و سرمایه‌گذاری و بالطبع کمبود مراکز نظرسنجی معتبر، نبود مرکزی معتبر برای نظارت بر نظرسنجی‌ها، عدم اعتماد مردم به نظرسنجی برای شرکت در آن و درنتیجه کم بودن اعتبار نظرسنجی‌ها. این معضلات در انتخابات 1403 بُعدی عمیق‌تر یافته و به انتشار نظرسنجی‌های جعلی هدفدار در حمایت از کاندیدهایی خاص یا ترغیب مردم به عدم شرکت در انتخابات منجر شده و پلیس را مجبور به مداخله کرده است.
روز گذشته، رئیس پلیس فتای تهران بزرگ از احضار چهار نفر به‌دلیل نشر نظرسنجی‌های جعلی خبر داد. سرهنگ داود معظمی‌گودرزی در رابطه با خبر احضار چهارنفر از جعل‌کنندگان نظرسنجی‌های انتخاباتی به مراجع قضایی، در گفت‌وگو با ایسنا بیان کرده است: «قانون‌گذار در موضوع انتخابات وظایفی را برعهده دستگاه‌های انتظامی ازجمله پلیس فتا قرار داده که این موارد عمدتاً حول محور تامین امنیت انتخابات، برخورد با تخلفات و... است. در همین راستا نیز تیم‌های رصد پلیس فتا از مدت‌ها قبل اقدامات خود در فضای مجازی را آغاز کرده‌اند و با تخلفاتی که در این حوزه مشاهده کنند، برخورد خواهند کرد؛ به‌عنوان مثال در مواردی مانند انتشار اطلاعات نادرست یا هرگونه توهین، تحقیر و تخریب شخصیتی، نظرسنجی‌های جعلی، دعوت به تحریم انتخابات و... . همچنین بازنشر و انتشار نظرسنجی‌ها یا نظرسازی کاذب که از مجاری غیررسمی انعکاس پیدا می‌کند و مبدأ آن مشخص نیست، درخصوص انتخابات یا نامزدهای انتخاباتی یا انتشار مطالب علیه نامزدها جرم است».
به‌گفته‌ی معظمی‌گودرزی، دستکاری‌ها در نظرسنجی با روش‌های ایجاد نظرسنجی جعلی و انتشار نتایج آن به‌نفع نامزد موردنظر، تنظیم ربات روی نام نامزد مورد نظر و افزایش آرای آن، استفاده از عناوین نامناسب برای برخی از کاندیداها و طراحی گزینه‌های نظرسنجی به‌گونه‌ای‌که موجب دلسرد کردن مردم از انتخابات شود، انجام شده‌اند.
غیرقابلاعتماد بودن نظرسنجی‌های انتخاباتی ایران
«نظرسنجی‌های موجود در ایران درباره پیش‌بینی نتایج انتخابات بعضاً دستکاری شده‌اند و قابل اعتماد نیستند.»
عباس عبدی، فعال سیاسی ضمن بیان این مطلب به «هم‌میهن» گفت: «وضعیت نظرسنجی‌ها در شرایط کنونی جامعه ایران بسیار مخدوش است، زیرا هر شخص و نهادی برای خود نظرسنجی انجام می‌دهد تا بتواند رقیب را کنار بگذارد. این امر در اصولگرایان بیش از مخالفان و اصلاح‌طلبان محسوس است. با این حال داوری درباره نظرسنجی‌ها برای کارشناسان کار دشواری نیست، چون فارغ از نیاز به کارشناسی باید ابتدا از اعتبار منبع این نظرسنجی اطمینان حاصل کرد، چراکه نهادهای باسابقه هیچ‌گاه اعتبار خود را با نظرسنجی اشتباه به مخاطره نمی‌اندازند. به خاطر همین عده‌ای که نظرسنجی‌ها را دستکاری می‌کنند، خودشان را فریب می‌دهند.»
در نظر داشته باشیم که در سال‌‌های گذشته امکان اعتماد به برخی مراکز نظرسنجی بیشتر بود. عبدی در این باره هم می‌گوید: «ما چند واحد نظرسنجی معتبر داشتیم، اما این‌ها هم کم‌وبیش اعتبار خود را از دست داده‌اند یا حداقل می‌توان گفت، باید با ابهام به آنها نگاه کرد. من در گذشته بیش از همه از نظرسنجی‌های ایسپا دفاع می‌کردم اما در دولت جدید دیگر به ایسپا هم اعتماد زیادی ندارم. این بی‌اعتمادی به‌دلیل دستکاری در نتیجه نیست، بلکه به‌دلیل تغییر نمونه، طرح سوال یا پرسش‌گر است زیرا این امور نتایج را 4 تا 5 درصد تغییر می‌دهند. به خاطر همین من دیگر به نتایج ایسپا به‌دلیل سوگیری مدیریت کلان جهاد دانشگاهی و توزیع قطره‌چکانی یعنی ارائه گزارش‌های نادقیق و غیرشفاف، به‌اندازه گذشته اعتماد ندارم. نظرسنجی دیگری که پیش‌تر معتبر بود، نظرسنجی خِرَد برای وزارت اطلاعات بود، اما این نظرسنجی هم معمولاً دیگر در دسترس و چندان دقیق نیست. نظرسنجی بعدی مربوط به رادیو و تلویزیون است که در گذشته هم ابهامات زیادی به آن وارد می‌شد و اکنون دیگر اصلاً منتشر نمی‌شود. به‌جز این‌ها یکی، دو مرکز نظرسنجی دیگر هم هستند که می‌توان به لحاظ علمی بودن و مداخله نکردن، اندک اعتمادی به آنها داشت.»
از این سخنان نیز برمی‌آید که دلیل وضعیت بغرنج نظرسنجی‌ها ناشی از فقدان مرکز نظرسنجی مستقل و قابل‌اعتماد است. عبدی با این دیدگاه موافق و معتقد است: «مهم‌ترین علت وجود نظرسنجی‌های دستکاری شده، این است که ما نهادهای نظرسنجی مستقل نداریم. نظرسنجی یک روش علمی دقیق و پیشرفته است. واقعیت این است که تا وقتی نهادهای مستقل پژوهشی شکل نگیرد، جامعه ایران هیچ‌گاه نمی‌تواند مسئله بی‌اعتباری نظرسنجی‌ها را حل کند. آنان که می‌کوشند آگاهی را در انحصار خود درآورند متوجه نیستند که با این شیوه‌ها تنها اطلاعات غلط و اصطلاحاً «فیک» را در انحصار خود درمی‌آورند و مردم از طریقی دیگر مسیر را جلو می‌روند و به اطلاعات موردنظر دست می‌یابند.»
او در پایان تصریح کرد: «ما نه‌تنها با وضعیت مؤسسات نظرسنجی نادرست و نادقیق مواجه‌ایم، بلکه واقعیت سیاسی جامعه ایران هم از نوعی ناپایداری عجیب‌وغریب حکایت می‌کند که نظرسنجی را سخت و پیچیده ساخته است.»
چگونه نتایج انتخابات را پیش‌بینی کنیم؟
حال در زمانی که نظرسنجی‌های انتخاباتی در ایران خیلی قابل‌اعتماد نیستند و فعلاً منابع رسمی معتبر زیادی دراین‌خصوص وجود ندارد، چگونه می‌شود نتایج انتخابات را با استفاده از همین نظرسنجی‌های موجود پیش‌بینی کرد؟
محسن گودرزی، جامعه‌شناس و پژوهشگر افکار عمومی پیش‌تر طی یادداشتی در هم‌میهن به سه نکته در زمان مواجهه با نظرسنجی‌ها اشاره کرد. اولین نکته آن است که باید در نظر گرفت بسیاری از مردم ناراضی‌اند و در این نظرسنجی‌ها شرکت نمی‌کنند، به همین خاطر باید دانست: «نظرسنجی‌ها به سمت افراد کمتر ناراضی سوگیری دارد».
دومین نکته آن است که تعداد افراد مردد در رأی‌دادن یا ندادن، انتخاب نامزد و... زیاد است، پس: «برآورد میزان آراء را باید به روز نزدیک رأی‌گیری موکول کرد».
نکته سوم هم این است که هنوز موج اجتماعی قدرتمندی برای هیچ نامزدی شکل نگرفته است، زمانی که شکل بگیرد: «معمولاً ساختارِ یافته‌ها را تغییر می‌دهد»؛ پس نباید به نتایج موجود کاملاً اعتماد کرد.
غیرقابلاعتماد بودن مراکز نسبتاً رسمی نظرسنجی‌های انتخاباتی، سبب بروز معضل شکل‌گیری نظرسنجی‌های دروغین شده است که این امر خود همان اندک میزان اعتبار نظرسنجی‌ها را هم کاهش خواهد داد. راهکار آن هم نه صرفاً برخوردی سلبی و مجازات جعل‌کنندگان، بلکه عملی ایجابی است؛ یعنی پر کردن خلأ اعتماد به مراکز رسمی با ارائه‌ی آمار درست، دقیق و شفاف با استفاده از روش‌های علمی معتبر.
