موازنه ظریف سودانی/عراق چگونه می‌تواند از تبدیل شدن به میدان مواجهه ایران و آمریکا پرهیز کند
ایران نیز به استمرار ثبات در عراق نیاز دارد و از دیدگاه ایران احتمالاً سودانی بهترین ابزار برای حفظ تعادل موجود بین تهران و واشنگتن است اما نهایتاً کار زیادی از دست سودانی بر نمی‌آید. کاملاً محتمل است که دولت ترامپ تحریم‌ها را علیه عراق، از طریق تحریم برخی مقام‌های نهادهای مالی عراق که به ایران برای دور زدن تحریم‌های آمریکا کمک می‌کنند، تشدید کند. تشدید تحریم‌ها معادله موجود میان آمریکا و ایران را به هم می‌زند و دست سودانی را ضعیف می‌کند.
عراق یکی از میدان‌های اصلی در منازعه فراگیر خاورمیانه محسوب می‌شود، که در پی جنگ در غزه آغاز شد. شبه‌نظامیان تحت حمایت ایران در عراق، یکی از عناصر اصلی «محور مقاومت» هستند. از زمان آغاز درگیری‌های غزه در ۷ اکتبر ۲۰۲۳، گروه‌های عراقی حملات متعددی علیه منافع آمریکا و اسرائیل انجام داده‌اند که از جمله آنها می‌توان به حملاتی به پایگاه‌های آمریکایی در عراق و سوریه، عملیات علیه کشتی‌های اسرائیلی و آمریکایی در دریای سرخ و حملاتی درون سرزمین‌های اسرائیل اشاره کرد. آمریکا و اسرائیل هم با تشدید عملیات نظامی از طریق بمباران هوایی به این اقدام‌ها پاسخ دادند.
تا ماه مه سال ۲۰۲۴، تعداد حملات «مقاومت اسلامی عراق»، مجموعه‌ای از گروه‌های تحت حمایت ایران که در عین حال عضو حشدالشعبی هم هستند، از تعداد حملات حوثی‌ها به اسرائیل از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تا آن زمان بیشتر بود.
تشدید فوق‌العاده تنش میان ایران و اسرائیل که باعث تبادل بی‌سابقه آتش میان آنها و تلفاتی در دو طرف شد، شدت تنش‌ها را درون عراق افزایش داد. این تشدید تنش‌ها باعث شد تا هماهنگی میان گروه‌هایی که بخشی از محور مقاومت تحت حمایت ایران بودند، افزایش پیدا کند که از جمله باعث افزایش هماهنگی میان مقاومت اسلامی عراق و حوثی‌ها (که براساس گزارش‌ها در عراق نمایندگی ایجاد کرده‌اند) شد. علاوه بر این کتائب حزب‌الله، گروه شبه‌نظامی شیعه عراقی، برخی کشورها مانند عربستان سعودی را تهدید کرد و این کشورها را متهم کرد که «جنگ علیه فلسطینیان» را تسهیل می‌کنند. چنین اقداماتی می‌توانست بر تلاش عراق برای بهبود روابط با ریاض تاثیر بگذارد.
آثار جنگی که در سراسر منطقه در جریان است، به شکل مزمن در عراق احساس می‌شود. این آثار در صورتی که ایران و اسرائیل به حملات تلافی‌جویانه علیه یکدیگر ادامه بدهند، تشدید خواهد شد. در چنین شرایطی محمدالشیاع سودانی، نخست‌وزیر عراق باید موازنهسازی ظریفی را در پیش گیرد. عراق به‌رغم اینکه روابط نزدیکی با تهران دارد، با آمریکا هم در کارزار مبارزه برای شکست گروه تروریستی دولت اسلامی (داعش) همکاری می‌کرد و روزبه‌روز روابط خود را با کشورهای جنوب خلیج فارس که با ایالات متحده آمریکا همسو هستند، تقویت می‌کند.
با توجه به افزایش نگرانی نسبت به نفوذ جنگ به سرزمین‌های عراق، سودانی مسئولیت خود را اینگونه تعریف کرده‌است که در حین حفظ کردن روابط استراتژیک با آمریکا و مجموعه غرب، جلوی تبدیل شدن کشورش را به میدان یک جنگ فراگیر بگیرد.
محاسبه سودانی
خاورمیانه در پی تعدادی از حوادث تاثیرگذار در یک سال گذشته در معرض مخاطره یک منازعه وسیع‌تر و تمام‌عیار قرار گرفت. از جمله این حوادث می‌توان به ترور اسماعیل هنیه، رئیس دفتر سیاسی حماس در تهران، حمله تلافی‌جویانه ایران به سرزمین‌های اسرائیل، ترور سیدحسن نصرالله، دبیرکل حزب‌الله لبنان در بیروت و تبادل آتش مستقیم پیامد آن میان ایران و اسرائیل اشاره کرد. این حوادث همگی همزمان با افزایش تعداد تبادل آتش میان ایالات متحده آمریکا و گروه‌های متحد ایران در عراق و همچنین اسرائیل و این گروه‌ها اتفاق افتاد.
این وقایع مخاطرات و چالش‌های بسیاری برای عراق در پی داشت. از لحاظ داخلی، محمدالشیاع سودانی با توجه به نتایج نظرسنجی‌ها که نشان می‌دهد اعتماد عمومی به دولت و نهادهای دولتی در عراق در یک سال گذشته افزایش یافته‌است، دوره‌ای از ثبات را تجربه کرده‌است.
در این مدت نخست‌وزیر عراق هم توانست حشدالشعبی را آرام کند، هم روابط بغداد را با دولت اقلیم کردستان عراق بهبود دهد و همزمان در روابط بغداد با واشنگتن و تهران توازن ایجاد کند. علاوه بر اینها عراق روابط خود را با کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و ترکیه بهبود بخشیده است و زمینه را برای تقویت همکاری‌ها در حوزه تجارت و بازرگانی هموار کرده‌است. از جمله این همکاری‌ها پروژه موسوم به جاده توسعه است.
جاده توسعه برنامه بلندپروازانه‌ای برای ایجاد کریدور است که خلیج‌فارس را از طریق خاک عراق به بندرهای ترکیه متصل می‌کند. این پروژه اجازه می‌دهد که کشورهای حاشیه خلیج‌فارس جای پای اقتصادی خود را در عراق محکم کنند اما این دوره آرامش، ثبات سیاسی و همکاری اقتصادی در صورت وقوع یک منازعه جدی در عراق به سادگی می‌تواند از بین برود. اگر شرایط منطقه به شکل گذشته ادامه پیدا کند، احتمال وقوع منازعه جدی بسیار زیاد است.
عراق همین حالا هم میزبان درگیری‌ها میان آمریکا و مقاومت اسلامی عراق بود که از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ تشدید شد و باعث شکل گرفتن تلفات در هر دو طرف شد و طرف‌ها را در وضعیت آماده‌باش قرار داد. درحالی‌که انتظارات زیادی از سفر ماه آوریل سودانی به واشنگتن می‌رفت، این سفر کاملاً زیر سایه حمله موشکی ایران به اسرائیل قرار گرفت که در واکنش به حمله اسرائیل به کنسول‌گری ایران در ابتدای همان ماه انجام شده‌بود. سودانی در این سفر مجبور شد برخلاف میلش برای گفت‌وگو در مورد روابط اقتصادی بغداد و واشنگتن و جذب سرمایه‌گذاران، در مورد مسائل دفاعی و مبارزه با تروریسم رایزنی کند.
نگرانی از بازگشت داعش
در حال حاضر موضع رسمی اعلانی عراق این است که در پی شکست داعش، دیگر نیازی به حضور نیروهای نظامی آمریکایی در خاک عراق نیست اما فرماندهی منطقه مرکزی ارتش آمریکا (CENTCOM) می‌گوید که تعداد حملات داعش از زمان آغاز سال ۲۰۲۴ تا نیمه آن، نسبت به مدت مشابه سال ۲۰۲۳ دو برابر شده‌است که دست‌کم شامل ۱۵۳ حمله می‌شد که داعش در نیمه نخست سال ۲۰۲۴ مسئولیت آنها را بر عهده گرفت. این گزارش سنتکام نشان می‌دهد که داعش پس از آنکه یک دوره توانمندی‌هایش را از دست داد، مجدداً در حال بازسازی خود است.
تهدید داعش به شکل ویژه‌ای برای موازنه‌ای که سودانی قصد ایجاد آن را دارد، اهمیت دارد. تهدید داعش مسئله کانونی در روابط عراق، هم با ایران و هم با آمریکا است. مسئله افزایش تهدید داعش باعث شد تا سودانی برای استمرار کمک نیروهای آمریکایی به عراق به شکلی نوع حضور نیروهای آمریکایی را در خاک عراق بازتعریف کند تا بتواند واکنش حشدالشعبی را به این موضوع مدیریت کند.
گروه‌های عضو حشدالشعبی نقش بسزایی در به قدرت رسیدن سودانی بازی کرده‌بودند. سودانی برای مدیریت واکنش حشدالشعبی که به شکل روزافزونی خواستار عقب‌نشینی نیروهای آمریکایی از خاک عراق می‌شد و همزمان برای پاسخ دادن به استمرار نیاز عراق به حضور نیروهای آمریکایی، هرچند موضع حشدالشعبی را در مورد ضرورت عقب‌نشینی نیروهای آمریکایی به ظاهر تکرار می‌کرد، اما قراردادی مبهم با آمریکایی‌ها امضا کرد که روی کاغذ قرار است از سال ۲۰۲۵ فرآیند خروج نیروهای آمریکایی را از عراق آغاز کند، اما عملاً ممکن است این اتفاق نیفتد و نیروهای آمریکایی در قالبی متفاوت در عراق باقی بمانند. بدبینی برخی از نیروهای سیاسی عراق که عضو یا متحد حشدالشعبی نیستند، نسبت به خروج کامل نیروهای آمریکایی از عراق در رسیدن به این هدف به سودانی کمک کرد.
تردیدی نیست که عقب‌نشینی کامل نیروهای آمریکایی از عراق می‌توانست برخلاف منافع ملی عراق باشد. علاوه بر اینکه خروج نیروهای آمریکایی می‌تواند زمینه را برای احیای داعش فراهم کند، باعث می‌شود گزینه‌های دولت دونالد ترامپ برای اقدام‌های کاهش تنش در صورت ادامه حملات به پرسنل آمریکایی یا متحدانش در منطقه کمتر بشود.
در عین حال، سودانی بر این نکته واقف است که عراق واپسین پایگاه نفوذ قدرتمند ایران در منطقه است که تهران با استفاده از آن می‌تواند تحریم‌های غرب را دور بزند و مجموعه‌ای از گروه‌های مسلح در اختیار دارد که می‌توانند نقش «دفاع از جلو» را برای ایران در صورت یک حمله تمام‌عیار علیه جمهوری اسلامی بازی کنند.
به همین ترتیب ایران نیز به استمرار ثبات در عراق نیاز دارد و از دیدگاه ایران احتمالاً سودانی بهترین ابزار برای حفظ تعادل موجود بین تهران و واشنگتن است اما نهایتاً کار زیادی از دست سودانی بر نمی‌آید. کاملاً محتمل است که دولت ترامپ تحریم‌ها را علیه عراق، از طریق تحریم برخی مقام‌های نهادهای مالی عراق که به ایران برای دور زدن تحریم‌های آمریکا کمک می‌کنند، تشدید کند.
تشدید تحریم‌ها معادله موجود میان آمریکا و ایران را به هم می‌زند و دست سودانی را ضعیف می‌کند. موازنهسازی سودانی به دلیل سستی جایگاه دولت عراق و ناتوانی نخست‌وزیر در مقابله با گروه‌هایی که در مقاومت اسلامی عراق عضو هستند، سخت‌تر شده‌است.
این بازیگران غیردولتی همچنین بر پارلمان عراق و دیگر نهادها به دلیل عضویت یا ارتباط مدیران و اعضای این نهادها در حشدالشعبی، موثر هستند. حشدالشعبی از نظر قانون اساسی و به صورت رسمی بخشی از حکومت عراق شناخته می‌شود. با این حال این مجموعه مستقیم یا غیرمستقیم در حملات علیه نیروهای آمریکایی و متحدانش نقش داشت و اقداماتش باعث حملات انتقام‌جویانه در خاک عراق و علیه عراق شد. این موضوع جایگاه سودانی را بیش از پیش تضعیف می‌کند و با افزایش همکاری و هماهنگی مقاومت اسلامی عراق با گروه‌های دیگر محور مقاومت از جمله حوثی‌ها و حزب‌الله، فشار بر سودانی افزایش خواهد یافت.
چگونه می‌توان بحران را مدیریت کرد
جدی‌ترین مسائل مبتلابه عراق، از جمله سرنوشت حضور نیروهای آمریکایی در این کشور، کاملاً منوط به وضعیت تنش‌های جاری در منطقه است و کاملاً وابسته به این است که عراق بتواند از ورود به این درگیری‌ها و کشیده شدن منازعه به خاک خود اجتناب کند. در این راستا دولت عراق باید بتواند گروه‌هایی را که مستقیماً وارد درگیری با آمریکا و اسرائیل شده‌اند، کنترل کند.
سودانی باید بتواند گروه‌های عراقی را در آستانه انتخابات پاییز سال آینده عراق آرام نگه دارد و فضای سیاسی عراق را در جو ایجادشده پس از ۷ اکتبر ۲۰۲۳ کنترل کند. تنش‌های جاری در منطقه می‌تواند باعث شود که برخی از گروه‌های رقیب عراقی مانند هواداران مقتدی صدر و عصائب‌الحق برای احیای نفوذشان در قدرت درگیری‌ها را با یکدیگر از سر بگیرند. در طول یک سال گذشته، برخی از سوءقصدها به جان رهبران و اعضای گروه‌ها در همین راستا ارزیابی شده‌است.
به همین ترتیب توفیق برنامه موازنهسازی سودانی ناشی از توانایی او در مدیریت این نوع منازعات داخلی نیز خواهد بود اما همه مشکلات داخلی عراق روزبه‌روز بیشتر با تنش‌های منطقه‌ای درهم‌تنیده می‌شود. برای مثال، اقدام شبکه ۱۴ تلویزیون اسرائیل در قرار دادن تصویر آیت‌الله علی سیستانی، مرجع تقلید ارشد شیعیان عراق در میان فهرست گزینه‌های ترور توسط اسرائیل، باعث بروز اعتراضات زیادی در داخل عراق شد.
علاوه بر اینها پس از سرنگونی حکومت سوریه، روی کار آمدن هیئت تحریرالشام در این کشور و همچنین احتمال احیای داعش در سوریه و تلاش این گروه تروریستی برای احیای جایگاه خود در عراق، بغداد در وضعیت آماده‌باش کامل قرار گرفته‌است. عقب‌نشینی ایران و متحدانش از جمله گروه‌های شبه‌نظامی عراقی از خاک سوریه می‌تواند به یک مسئله اختلافی در انتخابات پیش روی عراق تبدیل شود و گروه‌های شبه‌نظامی عراق به دلیل مداخله در سوریه مورد انتقاد قرار گیرند.
عراق در طول سال‌های گذشته نقش مهمی در ایجاد کانال‌های محرمانه گفت‌وگو میان ایران و دشمنانش بازی کرده‌است. سودانی می‌تواند با استفاده از این پیشینه برای میانجی‌گری میان ایران و آمریکا تلاش کند. هرچند نقش میانجی در چارچوب تنش‌های جاری در منطقه که در آینده قابل پیش‌بینی تعیین‌کننده روابط ایران و آمریکا خواهد بود، بازتعریف می‌شود. به اضافه اینکه تلاش‌های میانجی‌گری در صورت استمرار حملات مقاومت اسلامی عراق به دارایی‌ها و پرسنل آمریکا با مانع مواجه خواهد شد.
در نتیجه وظایف سودانی مضاعف خواهد شد، چراکه برای ایجاد فرآیند میانجی‌گری باید به صورت موازی با این گروه‌ها تعامل کند و تلاش کند تا آنها را مدیریت کند. ممکن است که سودانی بخواهد گروه مقاومت اسلامی عراق را هم در فرآیند میانجی‌گری ادغام کند. اگر مقاومت اسلامی با این اقدام مخالفت کند، سودانی همچنان این توانایی را دارد که با استفاده از ساختار مستقر سیاسی و مذهبی عراق، از جمله با تکیه بر متحدانش در حشدالشعبی، به صورت غیرمستقیم با مقاومت اسلامی در تماس باشد.
چنین رویکردی می‌تواند به سودانی کمک کند تا یک کانال ارتباطی موثر برای ایجاد گفت‌وگو و حل مسئله ایجاد کند که بر کاهش تنش‌ها و ترسیم خط قرمزهایی برای تقویت تلاش‌های تنش‌زدایی تمرکز کند. تردیدی نیست که مشکل گروه‌های شبه‌نظامی خارج از کنترل دولت در عراق سابقه طولانی دارد، اما تا به امروز این گروه‌ها در تلاش‌های میانجی‌گری وارد نشده‌بودند.
چنین اقدامی نه‌تنها می‌تواند بخشی از مشکلات ریشه‌ای که باعث به وجود آمدن این گروه‌ها شده‌است حل و فصل کند، بلکه به خودی خود تا حدی مشکل را مهار می‌کند و گزینه بهتری نسبت به بازی ندادن این گروه‌ها است. به اضافه باید توجه کرد که سودانی باید کشورهای حاشیه خلیج‌فارس و ترکیه را نیز در تلاش‌های میانجی‌گری تا حدی بازی بدهد.
در همین چارچوب دولت سودانی می‌تواند از رابطه بهبودیافته با این کشورها در بهبود روابطش با دولت ترامپ نیز استفاده کند. چنین اقدامی باعث می‌شود تا شرکای اقتصادی عراق مانند امارات متحده عربی، قطر و ترکیه وارد معادله‌ای شوند که به کاهش تنش‌های منطقه‌ای کمک می‌کند و اجازه می‌دهد عراق از منازعه منطقه‌ای در امان بماند و سرزمین‌های این کشور از درگیری دور باشد.
عکس: President
