تنها گزینه؛ برداشتن تمام محدودیت‌‏ها / بررسی گزارش کیفیت اینترنت در ایران که می‌‏گوید ۳۰ هزار نفر در کشور از اینترنت ماهواره‌ای استفاده می‌‏کنند

هشدارها رنگ واقعیت می‌گیرند؛ شاید این مهم‌ترین نکته «گزارش کیفیت اینترنت در ایران» است که انجمن تجارت الکترونیک تهران به‌تازگی منتشر کرده است. این گزارش که به بررسی وضعیت اینترنت در تابستان و پاییز 1403 پرداخته، نشان می‌دهد که شمار استفاده‌کنندگان از اینترنت ماهواره‌ای استارلینک با وجود هزینه‌های بسیار بالای آن، رو به افزایش است.

این بدان معنی است که با طولانی‌شدن روند محدودیت‌ها، اختلالاتی که دسترسی به اینترنت داخلی را نیز کُند و عذاب‌آور می‌کند و سنگ‌اندازی‌ها در مسیر رفع فیلترینگ و بهبود وضعیت اینترنت، حداقل بخشی از مردم که توان پرداخت هزینه‌های اینترنت ماهواره‌ای را دارند، به این مدل روی آورده‌اند و گویی سفره خود را جدا کرده‌اند. چراکه سفره اینترنت ایران مدت‌های مدید جز اختلال و محدودیت، آورده دیگری نداشته است. 

در نتیجه همین اختلالات و محدودیت‌هاست که به‌گفته بهزاد اکبری، مدیرعامل شرکت زیرساخت، 30 درصد دامنه‌های خارجی برای ایرانیان مسدود است. علت قرار گرفتن IP ایران در لیست سیاه برخی کشورها به استفاده گسترده عموم مردم از فیلترشکن‌ها برمی‌گردد. درواقع نه‌تنها فیلترینگ دسترسی افراد را به اینترنت آزاد دچار مشکل کرده، بلکه راهکار استفاده از فیلترشکن برای دور زدن این محدودیت‌ها نیز مشکلاتی را برای شبکه اینترنت ایران ایجاد کرده که سبب‌ساز تحریم‌های خارجی شده است.

هر ایرانی، یک سیستم آلوده 

یکی از مهم‌ترین بخش‌های گزارش اخیر کیفیت اینترنت، بررسی آلودگی شبکه اینترنت کشور در اثر استفاده از فیلترشکن‌ها و صورت پذیرفتن حملات DDoS با IP ایران است. بنا بر این گزارش، شبکه کشور به دلایل مختلف تحت حملات منع سرویس توزیع‌شده یا همان DDoS قرار دارد. این حملات از ابتدای امسال افزایش چشمگیری پیدا کرده و خسارت‌های زیادی به کیفیت اینترنت کشور وارد آورده است. حملات سازماندهی‌شده دولت‌ها با هدف آسیب رساندن به زیرساخت‌های دیگر کشورها، رقابت‌های تجاری بین شرکت‌ها و اپراتورها و درنهایت افزایش آلودگی اینترنت کشور به‌دلیل فیلترینگ گسترده به‌خاطر استفاده عموم مردم از فیلترشکن‌های ناامن، از مهم‌ترین دلایل گسترش این حملات است. 

گزارش‌ها نشان می‌دهد، ایران فقط هدف حملات DDoS نبوده و Nodeها یا به زبان ساده‌تر تجهیزات متصل به اینترنت مورد استفاده مردم ایران مورد سوءاستفاده هکرها برای انجام حملات DDoS به خارج از کشور نیز قرار گرفته است. 

داده‌های کلادفلر نشان می‌دهد که در شش‌ماه اخیر، حملات DDoS انجام‌شده از مبدأ ایران نیز افزایش یافته و در پنج آذرماه (25 نوامبر) بیشترین نوع از این دست حملات ثبت شده است. حمله DDoS نوعی حمله سایبری است که در آن مهاجم با ارسال حجم عظیمی از ترافیک به سمت یک سرور، تلاش می‌کند تا آن را از دسترس خارج کند.

در جدیدترین گزارش انجمن تجارت الکترونیک، یکی از مهم‌ترین دلایل افزایش این حملات از مبدأ ایران، فیلترینگ گسترده و درنتیجه استفاده گسترده مردم از فیلترشکن‌های رایگان و درنهایت افزایش آلودگی شبکه عنوان شده است. موبایل بسیاری از شهروندان از طریق نصب فیلترشکن‌های رایگان به‌عنوان botnet مورد سوءاستفاده هکرها قرار می‌گیرد و در زمان مشخص با دستور مرکز فرمان، به‌صورت همزمان شروع به ارسال درخواست‌هایی به سمت قربانی می‌کند.

این موضوع نه‌تنها باعث افزایش آلودگی شبکه اینترنت کشور و مسدود شدن سیستماتیک IPهای ایرانی در بسیاری از سامانه‌های دفاعی می‌شود، بلکه از سویی دیگر به افزایش انفجاری مصرف پهنای باند و خالی‌شدن بسته‌های اینترنت کاربران می‌انجامد. لازم به ذکر است botnet که ترکیبی از دو کلمه «robot» و «network» (شبکه) است، به شبکه‌ای از رایانه‌های آلوده گفته می‌شود که تهاجم به اهداف مختلف را انجام می‌دهند. این نام ترکیبی، به نیمه‌خودمختاری ماشین‌های آلوده در شبکه اشاره دارد. مجموع این عوامل سبب شده تا چنان‌‌که گفته شد، IP ایران در لیست سیاه قرار گیرد و 30 درصد دامنه‌های خارجی برای ایرانیان مسدود باشد. 

کیفیت اینترنت همچنان بد است

گفت‌و‌گو درباره کیفیت پایین اینترنت، حتی در زمان استفاده از سرویس‌های داخلی، دیگر به بحثی ملال‌آور و تکراری بدل شده است. نازل بودن این کیفیت به دو عامل اساسی برمی‌گردد؛ از یک‌سو چنان‌که گفته شد، به استفاده گسترده از فیلترشکن‌های بی‌نام‌ونشان مربوط می‌شود و از دیگرسو، حاکمیت برای مقابله با این فیلترشکن‌ها، اقداماتی را ترتیب می‌دهد که درنهایت روی کیفیت اینترنت تأثیر منفی می‌گذارد. 

بر اساس بررسی‌هایی که انجمن تجارت الکترونیک انجام داده، مردم ایران در تابستان و پاییز امسال همچنان یکی از بی‌کیفیت‌ترین و محدودترین شبکه‌های اینترنت را در جهان تجربه کرده‌اند. به‌گونه‌ای‌که بعد از میانمار و اوکراین (دو کشور درگیر در جنگ و بحران‌های داخلی)، پراختلال‌ترین اینترنت را تجربه کرده‌ایم. همچنین از حیث محدودیت نیز در رده‌های انتهایی جداول گوناگون قرار داریم.

براساس گزارشی که Google Crux منتشر کرده، اینترنت ایران از منظر کیفیت در رتبه 91 از میان 100 کشور قرار دارد و در داده‌های OONI (ابزاری برای اندازه‌گیری و تحلیل اختلالات در شبکه‌های اینترنتی) این رتبه به 99 از 100 تنزل یافته است. چنانچه میانگینی از داده‌های این دو شاخص گرفته شود، می‌توان رتبه ایران را از این حیث 95 دانست. همین عدد خود گویای وضعیتی است که کاربران به‌صورت روزمره با آن مواجه هستند. 

یکی از کارهای جالبی که در گزارش انجمن تجارت الکترونیک صورت می‌پذیرد، مقایسه کیفیت دسترسی به سرویس‌های داخلی در ایران، در برابر کشورهای منطقه است. این مقایسه بر مبنای تراکم شبکه (Network Density) انجام شده است. تراکم شبکه درواقع شِمایی از کارایی و پایداری شبکه به‌دست می‌دهد. بنا بر گزارش یادشده، میانگین کیفیت Density دو سرویس پراستفاده در ترکیه-ایران و امارات-ایران قیاس شده است.

در قیاس اول مشخص شد که ۷۷درصد کاربران اسنپ و تپسی در ایران با کیفیت Density 4g توانسته‌اند این وب‌سایت‌ها را مشاهده کنند، درحالی‌که این نرخ برای شهروندان اماراتی که از سرویس تاکسی اینترنتی این کشور (Careem) بهره می‌برند، 92 درصد است. در مثال دیگر درباره فروشگاه‌های آنلاین، مشخص شده که ۸۱درصد شهروندان ایرانی دیجی‌کالا را با کیفیت Density 4g مشاهده می‌کنند و سرویس مشابه آن در ترکیه (Trendyol)  برای شهروندان ترک با ۹۷درصد در این شاخص قابل‌ مشاهده است. 

استقبال از اینترنت ماهواره‌ای 

البته انجمن تجارت الکترونیک تأکید کرده از آنجا که رفع محدودیت واتساپ و گوگل‌پلی در زمستان صورت پذیرفته، طبیعتاً نتایج این تصمیم در گزارشی که از وضعیت تابستان و پاییز منتشر کرده‌اند، نمودی نداشته است. اما بدیهی است که رفع محدودیت از این دو پلتفرم بیش‌ از آن‌که بتواند روی کیفیت اینترنت تأثیر بگذارد، اهمیت‌اش به عقبگرد از مسیر طولانی فیلترینگ برای اولین‌بار مربوط می‌شود.

با وجود رفع فیلتر از این دو پلتفرم کاربردی، همچنان سایه فیلترینگ بر سر بسیاری از پلتفرم‌های مورد استفاده مردم سنگینی می‌کند و همین امر باعث می‌شود که مردم استفاده از فیلترینگ را متوقف نکنند. اما آیا این وضعیت همیشگی خواهد بود؟ آیا مردم تا ابد دسترسی به اینترنت آزاد را از دولت‌ها طلب خواهند کرد؟ پیشرفت‌های فناورانه نشان می‌دهد که چنین نیست و فرصت حاکمیت برای اصلاح امور محدودتر از چیزی است که گمان می‌کند. 

در این گزارش آمده است که مشکلات اینترنت کشور را می‌توان در بخش‌های مختلفی دسته‌بندی کرد، اما بیشترین نقش را در وضعیت بحرانی کنونی، فیلترینگ داخلی، عدم توسعه شبکه Access و تحریم‌های خارجی برعهده دارند. فیلترینگ علاوه بر ایجاد محدودیت در دسترسی، به یکی از عوامل اصلی کندی پایدار، ناپایداری شبکه و مانعی جدی در مسیر افزایش سرعت و توسعه اینترنت در کشور نیز تبدیل شده است. از سوی دیگر، متخصصان فناوری بارها تأکید کرده‌اند که مسدودسازی کامل فیلترشکن‌ها از نظر فنی غیرممکن است و با تشدید محدودیت‌ها، الگوریتم‌های فیلترشکن‌ها نیز به‌طور پیوسته پیچیده‌تر می‌شوند و می‌توانند رفتار کاربر، پروتکل‌های استاندارد مانند  HTTPو حتی اثر انگشت مرورگرها را شبیه‌سازی کنند؛ درنتیجه ردیابی و مسدودسازی آنها دشوارتر می‌شود. 

بررسی‌ها نشان می‌دهد که استفاده از فیلترشکن در میان کاربران ایرانی به‌شدت گسترده است. طبق گزارش ایسپا، 83/6 درصد کاربران اینترنت از فیلترشکن استفاده می‌کنند. همچنین داده‌های دیتاک نشان می‌دهد که پس از افت مقطعی استفاده از اینستاگرام در شهریورماه ۱۴۰۱ تا اسفندماه ۱۴۰۲، بیش از ۹۰ درصد کاربران به این پلتفرم بازگشته‌اند. این به‌معنای آن است که اکثریت مردم کشور درباره فیلترینگ پلتفرم‌ها با حاکمیت هم‌نظر نیستند و حتی به‌قیمت استفاده از ابزارهای آلوده یا پرداخت هزینه برای دسترسی به فیلترشکن، این محدودیت‌ها را دور خواهند زد. 

اما این مسئله به همین‌جا ختم نمی‌شود. اینترنت ماهواره‌ای استارلینک که در سال 1401 دسترسی به آن به رؤیا می‌مانست و امکان استفاده از آن به‌دلیل محدودیت‌های فناورانه به‌شکل گسترده فراهم نبود، روزبه‌روز رونق بیشتری می‌گیرد. دسترسی به اینترنت آزاد آن‌قدر اهمیت دارد که برخی حاضرند برای آن به دلار هزینه کنند.

به گواه این گزارش، اگرچه بسیاری از مردم اینترنت ماهواره‌ای را با برند معروف استارلینک می‌شناسند، اما برندها و رقبای مختلف آن در سراسر جهان در حال آماده‌سازی دنیا برای یک تغییر بزرگ هستند. مجله فوربس در گزارشی منتشر‌شده در آذرماه ۱۴۰۳، کاربران ایرانی استارلینک را بیش از ۲۰ هزار نفر تخمین زده است. این درحالی‌است که بررسی‌های انجمن تجارت الکترونیک نشان می‌دهد تعداد کاربران استارلینک در ایران باید بیش از ۳۰ هزار نفر باشد. ممکن است این نسبت چندده‌هزار نفری به جمعیت ۸۹ میلیون نفری ایران پایین به‌نظر برسد، اما وقتی این رقم در کنار سرعت گسترش اینترنت ماهواره‌ای گذاشته شود، متوجه تغییر پارادایم جدی فناورانه خواهیم شد. تعداد کاربران ایرانی اینترنت ماهواره‌ای در سال 2024 رشد نمایی داشته است.

  اینترنت ماهواره‌ای روندی فناورانه است که از جمله مشتاق‌ترین و پیگیرترین کاربران آن، ایرانی‌ها هستند؛ مردمی که سال‌هاست در حال چانه‌زنی با حاکمیت و دولت‌های مختلف و تقلا برای دسترسی اینترنت آزادند. دو سال پیش صحبت از ورود استارلینک به ایران رؤیافروشی تلقی شده و چندان جدی گرفته نمی‌شد، اما حالا چشم‌ها به فناوریCell To Direct  دوخته شده که قرار است به‌زودی به‌شکل عمومی در دسترس قرار گیرد و کاربران تلفن همراه را بدون نیاز به هیچ تجهیز یا رسیوری، به اینترنت ماهواره‌ای پرسرعت متصل کند. به گزارش فوربس، اگرچه قیمت خرید تجهیزات استارلینک حدود ۲۵۰ دلار است، اما ایرانیان به‌دلیل تحریم و غیرقانونی بودن خریدوفروش این تجهیزات، آن را به قیمت ۷۰۰ تا ۲۰۰۰ هزار دلار تهیه می‌کنند.

زمان زیادی باقی نمانده

در گزارش کیفیت اینترنت در ایران، مسائل مختلفی در این باره مورد بررسی قرار گرفته است. برخی از این مسائل تخصصی‌تر از آن هستند که بازگویی آن برای عموم مردم کاربردی داشته باشد و مخاطب آن متخصصان و سیاست‌گذاران هستند. اما در این میان اطلاعات جالبی نیز منتشر شده است؛ ازجمله اینکه یوتیوب که از سال 2008 در ایران به تیغ فیلترینگ گرفتار آمده، بسیار محبوب است. به‌گونه‌ای‌که 50 درصد افراد برای دسترسی به محتوای آموزشی و یادگیری به این پلتفرم مراجعه می‌کنند. همچنین در این گزارش با ایجاد پوسته یا همان پلتفرم واسط برای دسترسی به پلتفرم‌های فیلترشده، مخالفت جدی شده است. 

در این گزارش آمده است: «طی سال‌های گذشته، توسعه ابزارهای جایگزین و تحت نظارت حاکمیت برای پلتفرم‌های خارجی پرکاربرد، بارها تجربه شده است؛ از پوسته‌های مختلف تلگرام تا رابط‌های داخلی برای دسترسی محدود به پلتفرم‌هایی مانند یوتیوب. در صورت انتخاب این راهکار توسط دولت، احتمالاً برخی شرکت‌های خاص که سال‌ها برای این هدف آماده بوده‌اند، نقش کلیدی خواهند داشت. اما این راهکارهای ناکارآمد، مشکلات جدی در پیش خواهد داشت...» این مدل توسعه، رقابت را از بین برده و به‌جای نوآوری، رانتی غیرمولد و سیستم توزیع امتیازات را ایجاد می‌کند. به‌علاوه، مانند تجربه حذف ناگهانی تلگرام طلایی، این ابزارها اغلب کوتاه‌مدت و غیرقابل‌اعتماد هستند.

اما مسئله اساسی اینجاست که راهکارهای کوتاه‌مدت و بلندمدت حاکمیت برای جلوگیری از دسترسی مردم به اینترنت آزاد تا کجا قوت خواهد داشت؟ تا چه زمانی ابتکار عمل در دست سیاست‌گذاران باقی می‌ماند؟ روندهای فناورانه نشان می‌دهد که این مدت بسیار کوتاه‌تر از چیزی است که تصور می‌شود. 

به‌نظر می‌رسد دولت چهاردهم با وجود آن‌که با پیگیری‌های خود توانسته است محدودیت‌های گوگل‌پلی و واتساپ را بردارد، اما در ادامه مسیر همچنان با مشکلاتی مواجه خواهد بود. دیدگاه‌های مخالفان رفع فیلترینگ هرچند غیرعملی و غیرقابل دفاع هستند، اما با صدای بلند تکرار می‌شوند.

دیدگاه‌هایی از جنس دولت سیزدهم؛ کمااینکه عیسی زارع‌پور، وزیر سابق ارتباطات و فناوری اطلاعات در آستانه جلسه شورای‌عالی فضای مجازی، مخالفت ضمنی خود را با رفع فیلتر وعده داده‌شده، اعلام کرده بود. اما از هر زاویه منطقی‌ای که به مسئله اینترنت آزاد و فیلترینگ در ایران نگاه می‌شود، تنها یک راه وجود دارد؛ حذف تمام محدودیت‌ها. کاری که به حذف تمام رانت‌ها، اختلالات و فسادهای احتمالی می‌انجامد، امنیت شبکه را افزایش می‌دهد و اعتبار از‌دست‌رفته IP ایران را به آن بازمی‌گرداند.