کجـدار و مریـز

نگاهی به معماری اینترنت در ایران، ساختار، سیاستگذاران، محدودیت‌ها و مسئولان آن

نازنین افتخار

روزنامه‌نگار فناوری

صدای گوش‌خراش خش‌خش، بوق، اشغال شدن خطوط تلفن و بعد دنیای قشنگ نو. «دایل آپ»، اولین شکل ارتباط و آشنایی عمومی با پدیده‌ای به‌نام اینترنت برای ایرانیان از اوایل دهه70 شمسی بود. وقتی «ندا رایانه» به‌عنوان اولین شرکت ارائه‌دهنده خدمات تجاری اینترنت، بستری فارسی را از طریق ایمیل و چند سیستم کامپیوتری مجهز به مودم برای انتقال اطلاعات و اتصال به یک شبکه راه‌اندازی و کارت‌های اینترنت را باب کرد. اتصال‌هایی که دسترسی همگانی مردم را به پدیده شگفت‌انگیز آن زمان یعنی همان ایمیل-که امروز به‌نظر خیلی‌ها بدیهی‌ترین شکل ارتباط است- را ممکن کرد. نکته جالب که یادآوری آن خالی از لطف نیست این است که پیش از دسترسی عمومی، گروهی از دانشگاهیان چیزهایی راجع به ایمیل‌ برای به‌اشتراک گذاشتن تحقیقات در دانشگاه‌های خارجی شنیده بودند. آنها کنجکاو شدند که این تکنولوژی را برای توسعه فضای دانشگاهی به ایران بیاورند اما آن زمان هم مثل امروز مقاومت‌هایی دربرابر فناوری‌های نوین و توسعه آنها وجود داشت. سیاوش شهشهانی، استاد بازنشسته دانشکده علوم ریاضی دانشگاه شریف و پدر اینترنت در ایران از خاطرات اولین تلاش‌هایش برای ایجاد دسترسی مرکز تحقیقات فیزیک نظری به پست الکترونیک، به رسانه‌ها گفته است که با همراهی محمدجواد لاریجانی، رئیس‌وقت مرکز تحقیقات فیزیک نظری به مرکز بین‌المللی فیزیک نظری به ریاست پروفسور عبدالسلام، نامه‌ای نوشتند و توانستند اولین اتصال ایران به شبکه‌ای به‌نام بیت‌نت را در سال 1368 فراهم کنند. این اتفاق سرآغازی شد برای ورود اینترنت به ایران و فراز‌وفرود‌هایش تا امروز که قانون‌گذاران دولتی به بهانه مدیریت این فضا با فیلترینگ، عرصه حضور آن در زندگی‎های‌مان را تنگ کرده‌‌اند.

این روزها برای ما دیگر عادی شده که با زدن یک دکمه روی گوشی‌های‌مان به اینترنت متصل شویم و گشت زدن در دنیای بی‌انتهای وب و فضای مجازی را به‌طور روزانه تجربه کنیم. بدون اینکه بدانیم این فناوری زیرساختی چطور به دست ما می‌رسد. دسترسی به اینترنت که امروز برای ما مثل تنفس بدیهی شده، پایش از مسیر پیچیده‌ای به خانه‌های‌مان باز شده است. اینترنت که در سال 1969 فقط یک پروژه‌‌ی فنی-نظامی ازسوی «سازمان پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته » مشهور به ARPA بود، با ایجاد یک شبکه بین‌رایانه‌ای توانست پایه‌های اینترنتی که امروز ما می‌شناسیم را بنا نهد. طولی نکشید که با پیشرفت این پروژه، استانداردها و نیازها برای اتصال شبکه‌های متعدد به یکدیگر با تلاش سازمان پروژه‌های تحقیقاتی پیشرفته وزارت دفاع ایالات‌متحده آمریکا (DARPA) توسعه یافت. به‌این‌ترتیب در حد فاصل سال‌های ابتدایی دهه 80 میلادی، تامین هزینه و سرمایه برای اینترنت از ارتش آمریکا به سازمان ملی علوم (NSF) منتقل شد. در اوایل دهه 90 میلادی، دولت کلینتون کنترل ستون فقرات اینترنت را به بخش خصوصی واگذار کرد تا دیگر هیچ‌کس مالک اینترنت نباشد. این سرگذشت شبکه غیرمتمرکز اینترنت متشکل از شبکه‌های کوچکتر هزاران شرکت، دانشگاه، دولت و نهاد دیگر است. شبکه‌هایی که هرکدام خودشان شبکه اینترنت را اداره می‌کنند و بر اساس معاهدات ارتباط اختیاری، با یکدیگر به تبادل می‌پردازند.

اینترنت از کجا می‌آید؟

براساس آخرین آمار منتشرشده از وب‌سایت معتبر استتیستا (Statista) تا سال 2022، تقریبا تعداد کاربران اینترنت در سراسر جهان 3/5 میلیارد نفر بوده است. این میزان برابر سهم 66 درصد از جمعیت جهان از اینترنت است. اما اصلاً اینترنت از کجا می‌آید؟ هرچند خیلی از ما ممکن است اینترنت را یک فضای ابری یا مجازی که وجود خارجی ندارد، تصور کنیم؛ اما باید گفت که اینطور نیست. درواقع به زبان ساده و خلاصه اینترنت، شبکه‌ای از کامپیوترهای متصل به هم در سراسر دنیاست که به‌وسیله انواع ارتباطات فیزیکی شامل فیبر نوری، کابل مسی و امواج رادیویی به یکدیگر متصل شده‌اند. بخشی از این ارتباطات ازسوی مراکز داده‌ شرکت‌های بزرگ مخابراتی با کابل‌‌های فیبر نوری که در کف اقیانوس‌ها در سراسر دنیا کار گذاشته شده‌اند، تامین می‌شود. به‌گزارش تله‌جیوگرافی، شرکت مشاوره و تحقیقات بازار مخابراتی معتبر بین‌المللی بیش از 480 کابل در امتداد بستر دریا وجود دارد که بیش از 95 درصد از کل ترافیک اینترنت بین‌المللی را مبادله می‌کند. بررسی‌های این شرکت نشان داده‌ که فقط در سال 2022، هزار و 306 کابل‌گذاری یا فعال بوده یا در دست ساخت قرار گرفته است.

اینترنت چگونه کار می‌کند؟

کابل‌های فیزیکی زیردریایی، تمام اطلاعات و داده‌های ما را از طریق انواع زیرساخت‌های شبکه در بستر اینترنت به نور یا الکتریسیته و بسته‌های کوچک عددی-که به‌نام «بیت» نیز شناخته می‌شود-، تبدیل می‌کنند. این بیت‌ها توسط رایانه دریافت‌کننده اطلاعات تفسیر و با سرعت نور هدایت می‌شوند. به این ترتیب هرچه بیت‌های بیشتری به‌طور همزمان از روی این سیم‌ها و کابل‌ها عبور کنند، اینترنت سریع‌تر کار می‌کند. در این مجموعه، سخت‌افزارهای دیگری مثل روترها، سرورها، برج‌های مخابراتی، ماهواره‌ها، فرستنده‌های رادیویی و... کنار هم جمع می‌شوند تا شبکه‌ای از شبکه‌ها یا اینترنت را بسازند. به این ترتیب وقتی ما به‌عنوان آخرین حلقه این شبکه بزرگ می‌خواهیم چیزی را مثلا در گوگل جست‌وجو کنیم، اطلاعاتی را با آدرس‌های عددی یا همان IP که مختص ماست به کامپیوترها یا سرورها ارسال می‌کنیم. سپس سایر اجزای این شبکه، بر اساس پروتکل‌ها و مجموعه قواعدی که برای انجام وظایف خود از آنها پیروی می‌کنند، امکان مراوده اطلاعات را ایجاد می‌کنند.

چگونگی دسترسی ایرانی‌ها به اینترنت

کابل‌های زیردریایی که سراسر جهان را به هم متصل کرده و هنوز هم گسترش این اتصالات ادامه دارد، اصل امکان دسترسی ما به اینترنت است. بر اساس نقشه‌های تله‌جیوگرافی از کابل‌های زیردریایی توزیع اینترنت، 6 کابل به ایران می‌رسد. کابل کویت-ایران به بندر گناوه و جزیره خارک، کابل پروژه فالکون به چابهار و بندر عباس، کابل پل بین‌المللی خلیج به بوشهر، کابل عمران-ای.پی.ای.جی به چابهار و جاسک، کابل پیشگامان عمان ایران به چابهار و جاسک و درنهایت کابل ایران-امارات‌متحده عربی به جاسک ختم می‌شود. کابل پروژه فالکون، یکی از طولانی‌ترین کابل‌هایی است که به ایران می‌رسد. این کابل 10 هزار و 300 کیلومتر از کانال سوئز طی می‌کند تا از دریای عمان و تنگه هرمز به ایران ‌برسد. به این ترتیب ایران همراه با 13 کشور و 19 نقطه دنیا به‌طور مستقیم و بی‌واسطه به شبکه جهانی اینترنت متصل می‌شود. بر اساس آخرین گزارش سازمان تنظیم مقررات و ارتباط رادیویی کشور، ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند در ایران به 9/134درصد می‌رسد. از این میزان گزارش شاخص‌های آماری بخش ارتباطات و فناوری اطلاعات این سازمان از ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند ثابت تا 108/13درصد در پاییز سال گذشته و رشد 93/0درصدی آن نسبت به سال 1400 خبر می‌دهد. همچنین ضریب نفوذ اینترنت پهن‌باند سیار در پاییز 1401 به 78/120درصد رسیده و نسبت به مدت زمان مشابه، رشدی 6/10درصدی را تجربه کرده است. این اعداد نسبت به اوایل دهه 90، رشد چشمگیری در دسترسی مردم به اینترنت داشته است. اما واقعا اینترنت در ایران چطور به دست ما یعنی کاربران نهایی آن می‌رسد؟ در سال 83 و 10سال پس از تاسیس ندا رایانه که اولین شرکت ارائه‌دهنده خدمات اینترنت بود، یک شرکت سهامی‌خاص به‌نام ارتباطات زیرساخت که به‌طور تمام و کمال دولتی است، راه‌اندازی شد. این شرکت، زیرساخت‌های مورد نیاز ارائه اینترنت در کشور را فراهم کرده و خود نیز بر آنها نظارت و کنترل دارد. درواقع شرکت ارتباطات زیرساخت، به‌صورت یکپارچه و هماهنگ اینترنت جهانی را به نمایندگی از کل کاربران ایرانی می‌خرد و آن را بین شرکت‌های تأمین‌کننده اینترنت ثابت (FCP)ها و اپراتورهای موبایل توزیع می‌کند. سپس اپراتورها، اینترنت را بین مراکز داده و مردم توزیع می‌کنند. این امتیاز انحصاری برای شرکت دولتی «ارتباطات زیرساخت»، برخلاف رویکرد ذاتاً غیرمتمرکز اینترنت (برخلاف نقاط دیگر دنیا)، فرصت رقابت و حضور را از بازیگران بخش‌خصوصی گرفته و گذرگاه‌های اینترنت را در دست یک نهاد حاکمیتی خاص محدود کرده است. این انحصار به عقیده کارشناسان حوزه IT، قیمت اینترنت را افزایش داده و امکان چانه‌زنی را از فعالان این حوزه گرفته است. همچنین سرنوشت اینترنت تماماً به تصمیمات این شرکت دولتی بستگی دارد. به بیان دیگر، شرکت ارتباطات زیرساخت هر زمان که بخواهد، می‌تواند ارتباط ایران با شبکه جهانی اینترنت را متوقف یا محدود کند.

سلسله‌مراتب شبکه جهانی اینترنت

برای اینکه متوجه ساختار فنی اینترنت ایران شویم، لازم است که بدانیم یک جست‌وجوی ساده مثلا در بستر گوگل یا ارسال یک ایمیل، چه پشت‌صحنه پیچیده‌ای دارد. دانشگاه استنفورد درباره این فرآیند اینطور توضیح می‌دهد: برای جست‌وجوی فرضی یا ایمیل‌زدن موفق، شبکه‌های دور-بُردی از فیبرهای نوری که به ستون‌فقرات اینترنت مشهورند و کیلومترها از ما فاصله دارند و شاید آن سر دنیا باشند، داده‌ها را بین مراکز داده و مصرف‌کنندگان جابه‌جا می‌کنند. در این مسیر ارائه‌دهندگان خدمات اینترنت (ISPها) با اتصال به این شبکه‌ها، ازطریق روترها با آدرس‌های اختصاصی ما یا همان IP سروکار دارند و از گم شدن اطلاعات‌مان در دریای شبکه اینترنت جلوگیری می‌کنند. آنها مثل یک پستچی کاربلد حواس‌شان هست که اطلاعات ما را دقیقا به جایی که می‌خواهیم، برسانند و درخواست ما برای این ایمیل و جست‌وجوی فرضی را بررسی می‌کنند. سپس دوباره از مسیر یک یا چند روتر، اطلاعات درخواستی ما را به شبکه اینترنت خانگی می‌رسانند. لازم به ذکر است که در طراحی همین ساختار فنی، سرعت اینترنت و تاخیرها و کندی‌های آن می‌تواند معنا پیدا کند. بسته به کیفیت تجهیزات و فاصله کاربر نهایی با مراکز داده، کیفیت ارتباط و تاخیرهای اینترنت، تاثیر می‌پذیرد. همچنین هرچقدر روترهای بیشتری در این ساختار تعریف شود، ارسال اطلاعات با تاخیر بیشتری روبه‌رو می‌شود. به بیان دیگر هرچه ساختار طراحی‌شده برای اینترنت، سلسله‌مراتبی‌تر باشد، تاخیر ناشی از کیفیت تجهیزات بیشتر احساس می‌شود.

ساختار فنی اینترنت در ایران

اینترنت ایران اما از آنجایی که با فیلترینگ گلاویز است، از ساختار فنی خاصی تبعیت می‌کند. به زبان ساده، شرکت‌هایی که وظیفه فیلترینگ را به‌عهده دارند، تجهیزات خود را در درگاه‌های ورودی توزیع اینترنت و زیرساخت مستقر کرده‌ و به این ترتیب کل ترافیک ورودی اینترنت از این تجهیزات می‌گذرد، سپس به شرکت ارائه‌دهنده خدمات، به کاربر نهایی می‌رسد. درواقع این تجهیزات یا اصطلاحاً باکس‎های فیلترینگ هستند که تصمیم می‌گیرند چه ترافیکی ارسال شود و کدام سایت‌ها در دسترس باشند یا نباشند. پس از این مرحله است که شرکت‌های تأمین‌کننده و ارائه‌دهنده خدمات مثل اپراتورهای ثابت و سیار به جریان اینترنت دست می‌یابند. آنها به‌عنوان نهادهای واسط توزیع اینترنت، ارتباط کاربر با درگاه‌های ورود اینترنت را برقرار کرده و وظیفه مدیریت پهنای باند ارتباطی و برقراری ارتباط سخت‌افزاری و نرم‌افزاری کاربران نهایی را برعهده دارند. از اینجای ماجرا پای IXP یا نقطه تبادل‌اطلاعات اینترنتی که بخش مهم دیگری در تبادل ترافیک کشورهاست، به بستر این شبکه باز می‌شود. تمام اپراتورها و شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات اینترنتی و تأمین‌کنندگان محتوا در نقاطی به یکدیگر متصل می‌شوند تا بتوانند اطلاعات را سریع و بهینه بین یکدیگر ردوبدل کنند. در ایران هم تمام تأمین‌کنندگان اینترنت، اپراتورها و مراکز داده به این IXPها متصل هستند و ترافیکی که مبدأ و مقصد داخلی داشته باشد ازطریق آنها مبادله می‌شود. این نقاط‌تبادل نقش‌موثری در افزایش کیفیت دسترسی مردم به محتوا و خدمات داخلی دارند. همچنین از آنجایی که اطلاعات به‌جای اینکه به شبکه جهانی ارسال شود و دوباره در مسیر ارسال به کاربر قرار بگیرد، به‌طور مستقیم تبادل می‌شود و به این ترتیب است که سرعت اینترنت را نیز بالا می‌برند. در حال حاضر، ۶ مرکز IXP در تهران، تبریز، اصفهان، شیراز، اهواز و مشهد وجود دارند. IXP تهران اما به‌دلیل تمرکز بالای سیاسی-اقتصادی کشور در پایتخت، مهم‌ترین آنهاست و بیش از ۹0درصد از ترافیک شبکه داخلی اینترنت ایران ازطریق این IXP مبادله می‌شود. IXP در ایران، مدل دولتی یا حاکمیتی دارد و شرکت زیرساخت به رویکرد حمایت از محتوا و خدمات داخلی، مسئول ایجاد و ارائه این سرویس است. بااین‌حال، به‌کارگیری این سرویس در سایر کشورها به شیوه‌های دیگری، مانند ارائه توسط شرکت‌های خصوصی یا مدل انجمنی است.

بازیگران شبکه ملی اطلاعات ایران

شبکه ملی اطلاعات ایران چندلایه است و هر کدام از این لایه‌ها از چند زیرمجموعه تشکیل شده. لایه زیرساخت، خدمات و محتوا در لایه زیرساخت ارتباطی و زیربنای اصلی اینترنت قرار دارد و بین شبکه اپراتورهای ثابت و سیار و شبکه اطلاعاتی بین سازمان‌های دولتی تقسیم می‌شود. بزرگترین و مهم‌ترین بازیگر اینترنت در ایران، شرکت ارتباطات زیرساخت است که به‌عنوان گلوگاه ورود و خروج ترافیک به کشور منحصراً به دولت تعلق دارد. هرچند قرار بود که این شرکت در راستای اهداف برنامه ششم توسعه‌بخشی، این شبکه را به بخش خصوصی واگذار کند، اما هنوز با وجود اینکه در آستانه تدوین برنامه هفتم توسعه هستیم، این اتفاق نیفتاده است. پس از این شرکت، در لایه زیرساخت ارتباطی؛ تأمین‌کنندگان ارتباطات ثابت یا همان FCP و خدمات ارتباطی ثابت یا Servco قرار دارند. طبق داده‌های سازمان تنظیم مقررات و ارتباطات رادیوئی، در حال حاضر ۱۷ شرکت پروانه FCP و ۵۳ شرکت پروانه Servcoدارند. از بزرگترین شرکت‌های FCP ایران می‌توان به مخابرات، ایرانسل TD-LTE، شاتل و آسیاتک و از بزرگترین شرکت‌های سروکو ایران می‌توان به شرکت آریا سامانه، ارتباط‌گستر امین کوشا و خلیج‌فارس آنلاین اشاره کرد. اپراتورهای موبایل هم در این بخش فعالیت می‌کنند. براساس آخرین گزارش فصلنامه آماری سازمان تنظیم مقررات و ارتباط رادیویی در پاییز سال 1401، مخابرات با سهم 49درصدی بیشترین تعداد بازار مشترکین پهن‌باند ثابت را به خود اختصاص داده است. پس از آن FCP‌ها، سهمی 30 درصدی و Servco فقط 5درصد بازار را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین همراه اول بیش از نیمی از سهم تعداد مشترکین پهن‌باند سیار را با 53 درصد از آن خود کرده است. پس از آن ایرانسل با اختلاف 10 درصدی، 43 درصد بازار را در اختیار و رایتل از این بازار فقط 4 درصد سهم دارد.

بخش خصوصی وارد می‌شود

در ایران در لایه زیرساخت اطلاعاتی، سهم بخش خصوصی بیشتر از سهم این بخش در زیرساخت ارتباطی است. مراکز داده یا دیتا سنترها هم در این لایه به‌عنوان یکی از مهم‌ترین بخش‌ها، توسعه پیدا کرده‌اند. این مراکز محل‌هایی هستند که اطلاعات موجود اینترنت در آنها قرار دارند و با بازخوانی اطلاعات از سرورهای ذخیره داده، اطلاعات را با سرعت بیشتری در اختیار کاربران قرار می‌دهند. مالکیت بزرگترین مراکز داده در ایران با آسیاتک، ایرانسل، پارس‌آنلاین، افرانت و تبیان است. در حال حاضر حدود60 درصد صنعت فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) در دنیا به‌صورت مستقیم یا غیرمستقیم تحت‌تأثیر زیرساخت ابری قرار دارد و پیش‌بینی می‌شود این میزان تا ۹0 درصد هم برسد. از این رو شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ابری، طیف گسترده‌ای از خدمات موردنیاز کسب‌و‌کارها روی سرورهای ابری ارائه می‌دهند. اولین شرکت ارائه‌دهنده خدمات ابری در ایران، پارس‌پک بود که در سال ۱۳۸۹ شروع به فعالیت کرد. از بزرگترین شرکت‌های ارائه‌دهنده خدمات ابری می‌توان به ابرآروان، آسیاتک، ابرآمد، ابر زس، پارس پک و ایران‌سرور اشاره کرد. به گزارش تکراسا، شبکه توزیع محتوا یا CDN، شبکه‌ای تشکیل‌شده از سرورهایی است که در نقاط جغرافیایی مختلف قرار گرفته‌اند و محتوای وب‌سایت‌ها را در خود ذخیره می‌کنند تا در زمان درخواست محتوا از سوی ما کاربران، آن را ازطریق نزدیک‌ترین سرور ارائه و سرعت کلی اینترنت و تبادل‌اطلاعات را افزایش دهند. در سال ۱۳۹۴ شرکت ابرآروان به‌عنوان اولین شبکه توزیع‌محتوا در ایران تأسیس شد و پس از آن بزرگترین شبکه‌های توزیع‌محتوا در ایران ابرآروان، آسیاتک، افرانت، ابردراک و پارس‌پک شناخته می‌شوند. بازار خدمات ابری در ایران، حدوداً 56 درصد است که ابرآروان 22درصد آن را به خود اختصاص داده.

سیاستگذاران اینترنت

از اواسط دهه ۷۰ با افزایش استفاده تدریجی مردم از اینترنت، شورای‌عالی انقلاب فرهنگی زمینه‌های ورود حاکمیت به بحث سیاست‌گذاری و قانونمند کردن فضای اینترنت را فراهم کرد. پس از دو دهه فراز‌وفرود در این زمینه بعدتر در اوایل دهه ۹۰، «شورای‌عالی فضای مجازی» از ادغام شوراهای پیش از خود که وظیفه نظارت بر فضای مجازی را داشتند، به‌عنوان سیاست‌گذار فضای مجازی تشکیل و معرفی شد. این شورا دارای یک بازوی اجرایی به‌نام «مرکز ملی فضای مجازی» است، به ریاست دبیر شورای‌عالی فضای مجازی که وظیفه نظارت، پایش و ابلاغ مصوبات این شورا را برعهده دارد. شورای‌عالی فضای مجازی براساس سیاست‌های بالادستی، وظیفه قانون‌گذاری و تبیین چارچوب‌های این حوزه را برعهده دارد. سپس مجلس شورای اسلامی موظف است که قوانین و سیاست‌های شورای‌عالی فضای مجازی را تصویب کند. در این سطح ابلاغیه‌های مرکز فضای مجازی در کنار مصوبات مجلس، حاکمیت فضای مجازی را تشکیل می‌دهد. درنهایت آیین‌نامه‌ها و مصوبات کمیسیون تنظیم مقررات و شورای‌عالی اجرایی فناوری اطلاعات در قالب قوانین پایین‌دستی به سازمان‌ها ابلاغ و اجرا می‌شود و قابلیت این را دارند که در دیوان عدالت‌اداری ابطال شوند. در حوزه ساماندهی صوت و تصویر هم مدتی است که «ساترا» با محوریت «رگولاتوری فضای صوت و تصویر» و به‌عنوان زیرمجموعه صداوسیما، وارد فضای قانون‌گذاری کشور شده و قرار است تنظیم‌گر ارتباط میان پلتفرم‌های تولیدکننده این محتوا و نهادهای دیگر باشد. این درحالی‌است که وابستگی ساترا به صداوسیما آن را از ذات نهاد مستقل رگولاتور دور کرده و بر سر ورود این نهاد به حوزه تنظیم‌گری صوت و تصویر انتقادات زیادی وجود دارد.

محدودیت‌های اینترنت در ایران

شروع محدودیت‌ها و فیلترینگ اینترنت در ایران همزمان با تصویب قانون جرائم رایانه‌ای در مجلس و شروع فعالیت کارگروه تعیین مصادیق مجرمانه آغاز شد. در سال 88 اکثر شبکه‌های اجتماعی رایج مثل فیسبوک، توئیتر و یوتیوب فیلتر شد. پس از آن در دهه 90، مصوبه‌ها و آیین‌نامه‌هایی برای راه‌اندازی شبکه‌ملی اطلاعات مطرح شد و به این ترتیب کلید فیلترینگ هوشمند زده شد. در زمستان سال 96، تلگرام به مدت دو هفته در سرتاسر ایران فیلتر شد. با وجود اینکه در آن زمان بعضی از مسئولان وعده می‌دادند که فیلترینگ تلگرام موقتی خواهد بود، این پیام‌رسان چهارماه پس از اولین تجربه فیلترینگ در اردیبهشت‌ماه سال 97 برای همیشه فیلتر شد. سال 98 هم پس از اعلام ناگهانی خبر افزایش قیمت بنزین و آغاز اعتراضات گسترده، دسترسی یه اینترنت به مدت یک‌هفته به‌کل قطع شد و ضرر هنگفتی به اقتصاد کشور زد. هر چند هیچگاه آمار دقیقی از میزان خسارت این قطعی منتشر نشد، اما عددی معادل ۲هزار و ۵۰۰ میلیارد تومان خسارت فقط برای فضای کسب‌و‌کارهای دانش‌بنیان از سوی فراکسیون امید اعلام شد. در سال 99، کمیسیون فرهنگی مجلس از تدوین طرحی با عنوان صیانت از فضای مجازی خبر داد. اعلام این خبر از طرحی که اینترنت را محدودتر از گذشته می‌کرد، اعتراضات و نگرانی‌های مدنی گسترده‌ای با خود به‌همراه آورد. یک سال بعد با وجود همه هشدارهای کارشناسان مبنی بر آینده سیاه اینترنت با تصویب طرح صیانت، نمایندگان مجلس بررسی این طرح را براساس اصل 85 قانون اساسی به‌عهده کمیسیونی ویژه گذاشتند و این طرح از صحن‌علنی خارج شد. به این ترتیب در سال 1400، کلیات طرح در کمیسیون مشترک تصویب شد. سال 1401 هم پس از شروع اعتراضات، اینستاگرام و واتس‌آپ که باقی‌مانده شبکه‌های اجتماعی پرطرفدار در ایران بودند؛ فیلتر شدند. سپس اینترنت با اختلالات بسیاری مواجه و بسیار کند شد و تا اواسط مهرماه به‌شکل ساعتی با قطعی‌هایی دست‌و‌پنجه نرم می‌کرد. با این وجود در ششمین روز از آغاز سال 1402، عیسی زارع‌پور، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات گفت: «هیچ قطعی اینترنت از قبل برنامه‌ریزی‌شده‌ای در سال 1401 نداشته‌ایم که نیاز به اطلاع‌رسانی داشته باشد.»

آیا شرکت‌های ابری در فیلترینگ دست دارند؟

توسعه فضای ابری و دیتاسنترها، باعث تسریع دسترسی به اطلاعات و کاهش هزینه‌های مردم می‌شود و همین موضوع استفاده از آنها را ضروری می‌کند؛ اما باوری بین مردم وجود دارد که توسعه دیتاسنترها و شرکت‌های ابری، زمینه‌سازی برای قطع ارتباطات جهانی و محدود کردن کاربران ایرانی به ارتباطات داخلی است. سال گذشته سه‌رسانه آلمانی در گزارشی مدعی شده بودند که ابرآروان در قطع اینترنت ایران نقش دارد. این در‌حالی‌است که شرکت‌های ابری -چه ابرآروان و چه هر شرکت ابری دیگری در ایران- اینترنت را از تامین‌کنندگان و اپراتورهای اینترنت به‌عنوان سرویس‌گیرنده دریافت می‌کند. درواقع اساساً شرکت‌های ابری در ساختار اینترنت، در لایه‌ای قرار دارند که نمی‌توانند نقشی در قطع یا محدودسازی اینترنت داشته باشند. به این ترتیب به نظر می‎‌رسد که براساس ساختار اینترنت ایران، ابرآروان و هر شرکت ابری دیگری نمی‌تواند نقشی در قطع اینترنت داشته باشد. در این رابطه ناظمی، رئیس‌سابق سازمان فناوری اطلاعات توضیح داده که امکان سوءاستفاده از هر ابزاری می‌تواند وجود داشته باشد اما اگر دیتاسنترها و IXPها نبودند، امکان توسعه اینترنت به شکل امروزی وجود نداشت.

مسئولان محدودیت

در معماری انحصاری اینترنت ایران با ابعاد و جنبه‌های فنی مذکور، اعمال فیلترینگ تصمیمی حاکمیتی است که ازجانب نهادهای مختلف اتخاذ شده و توسط شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت اعمال می‌شود. درواقع هدف فعالیت این نهادهای رگولاتوری بیشتر نظارت بر محتواهای موجود در اینترنت و فضای مجازی همچون شبکه‌های اجتماعی، پیام‌رسان‌ها، سایت‌ها و … است که ازطریق اعمال سانسور، حذف و فیلترینگ محتواها فعالیت دارند. به‌گفته کارشناسان، در ساختار اینترنت ایران هر زمان که قانون‌گذاران اراده کنند، می‌توانند تغییراتی در اینترنت به‌وجود آورند و با هر هزینه‌ای ایجاد اختلال یا اقدام به محدودسازی کنند. امیر ناظمی، عضو هیئت‌علمی مرکز تحقیقات سیاست علمی کشور، درخصوص چگونگی اعمال فیلترینگ در ایران به رسانه‌ها گفته است: «به‌طور‌کلی، مسئله فیلترینگ پیچیدگی‌هایی داشته و با یک ساختار اداری پیچیده گره خورده؛ به همین دلیل، این مسئله تبدیل به هزارتویی شده که در خدمت سیاست و سیاسی‌بازی قرار گرفته است.» به گفته او، قوانین و مقررات مربوط به اعمال سیاست‌های محتوایی، مانند اختلال در ترافیک یا فیلترینگ، توسط مراجع بالادستی کشور تعیین می‌شود. او درباره این مراجع بالادستی چنین توضیح داد: براساس قوانین و مقررات فعلی، مرجع اصلی فیلترینگ، اعم از مسدودسازی یا اختلال، در ایران «کارگروه تعیین مصادیق» است. کارگروهی که دبیرخانه آن در قوه‌قضائیه (دادستانی) است و ۱۲ عضو دارد که نیمی از آنها دولتی هستند. ناظمی در ادامه تصریح کرد که در کنار این مرجع کلیدی برای اعمال فیلترینگ مسیرهای دیگری مانند شورای‌عالی امنیت ملی، شورای‌عالی فضای مجازی و حکم قضائی نیز وجود دارد که البته این مسیرها اغلب برای موضوعات بسیار کلان، سابقه استفاده دارند.