چند روز کتاب در صدر/سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بهعنوان یکی از مهم‌ترین رویدادهای فرهنگی کشور آغاز به کار کرد
نخستین دوره برگزاری نمایشگاه کتاب در دولت مسعود پزشکیان، با همه تغییرات و فرازونشیب‌هایش، زیر نظر شورایی برگزار می‌شود که ریاست آن برعهده محسن جوادی است. رئیس و اعضای شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه سی‌وششم، نام این دوره را با تغییراتی پیوند داده‌اند که ازجمله مهم‌ترین و البته پرسروصداترین آن‌ها، ممانعت از حضور کتابفروشیها در نمایشگاه است
متن‌وحاشیه اخبار سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، از نیمه دوم دی‌ماه سال گذشته که سیدعباس صالحی، وزیر فرهنگ‌وارشاد اسلامی در حکمی محسن جوادی، سرپرست معاونت امور فرهنگی این وزارتخانه را بهعنوان رئیس نمایشگاه منصوب کرد تا امروز، چهارشنبه ۱۷ اردیبهشت‌ماه که محمدباقر قالیباف، رئیس مجلس شورای اسلامی برای افتتاح آن به مصلای امام خمینی(ره) رفت، در صدر خبرهای حوزه کتاب بوده است.
نخستین دوره برگزاری نمایشگاه کتاب در دولت مسعود پزشکیان، با همه تغییرات و فرازونشیب‌هایش، زیر نظر شورایی برگزار می‌شود که ریاست آن برعهده محسن جوادی است. رئیس و اعضای شورای سیاست‌گذاری نمایشگاه سی‌وششم، نام این دوره را با تغییراتی پیوند داده‌اند که ازجمله مهم‌ترین و البته پرسروصداترین آن‌ها، ممانعت از حضور کتابفروشیها در نمایشگاه است؛ تصمیمی که به‌رغم اعتراضات صورت‌گرفته به آن به‌گفته ابراهیم حیدری، مدیرعامل خانه کتاب و ادبیات ایران، همچنین قائم‌مقام و سخنگوی نمایشگاه، به‌دلایل فنی و اجرایی و با در نظر گرفتن «منافع ناشران»، گرفته شده است.
دیگر اتفاقی که نام نمایشگاه کتاب را به صدر اخبار حوزه کتاب برد، تغییر چندین‌باره نام «مهمان ویژه» این رویداد بود تا این‌که سرانجام قرعه به‌نام عراق افتاد. این‌که برگزاری نمایشگاه کتاب چه میزان برای دولت آب می‌خورد؟ نیز سوالی بود که در روزهای پایانی اسفندماه سال گذشته، پس از انتشار عمومی ریزهزینه و درآمدهای نمایشگاه سی‌وپنجم به میان آمد. سوالی که پاسخ آن، توضیحات اعتراض‌آمیز یاسر احمدوند، معاون فرهنگی پیشین و رئیس سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران را به همراه داشت.
اعتراض به نحوه بازنمایی حضور زنان در پوستر نمایشگاه و استقبال ابراهیم کریمی‌زنجانی، رئیس اتحادیه ناشران و کتابفروشان تهران از واسپاری بخشی از امور اجرایی نمایشگاه به صنف ناشران ازجمله دیگر خبرهایی بود که نام دوره سی‌وششم را به سرخط خبرهای حوزه کتاب تبدیل کرد. برگزاری نخستین «فلوشیپ نشر تهران» همزمان با سی‌وششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، از ۲۲ تا ۲۵ اردیبهشت‌ماه با هدف «تقویت حضور نشر ایران در عرصه جهانی و ایجاد ارتباط میان ناشران خارجی و داخلی با تمرکز بر ادبیات و تصویرگری کودک‌ونوجوان» و غیبت دنباله‌دار ناشرانی که چندسالی است با اهدافی چون «جلوگیری از تضییع حقوق مراکز پخش و کتابفروشیها در پی فروش مستقیم کتاب توسط ناشر»، از حضور در نمایشگاه خودداری می‌کنند نیز ازجمله دیگر خبرهایی بود که کنار نام دوره سی‌وششم نشست.
سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران از ۱۷ تا ۲۷ اردیبهشت‌ماه با شعار «بخوانیم برای ایران» به‌صورت فیزیکی در محل مصلای امام خمینی(ره)، همچنین به‌صورت مجازی در سامانه book.icfi.ir در حال برگزاری است. ناشران حاضر در این دوره، در فضایی به وسعت ۷۵ هزار مترمربع جانمایی شده‌اند. طبق گفته ابراهیم حیدری، براساس آمار، ۲ هزار و ۳۶۳ ناشر در نمایشگاه سی‌وششم حضور دارند؛ هزار و ۳۲۶ ناشر در بخش حضوری و مجموع ناشران در بخش مجازی. فعالیت جدی دست‌اندرکاران برگزاری تازه‌ترین دور نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، با انتشار فراخوان ثبت‌نام ناشران از اسفندماه سال گذشته آغاز شد.
اگرچه همین اتفاق بالطبع فرآیند اجرایی نمایشگاه را با تأخیر توأم ساخت اما چنان‌چه در نشست خبری این رویداد مطرح شد، غرفه‌ها برای چیدمان کتاب توسط ناشران به‌موقع آماده و به ناشران تحویل داده شد تا به‌قول یاسر احمدوند، جمعیتِ کتاب دوباره بیاید به تماشا و کتاب و هرچه بسته به آن است، ارج یابد ولو به‌قدر چند روز.
ریزهزینه‌ها و درآمدهای بحث‌برانگیز
«ما کسی را متهم نمی‌کنیم که زیاد هزینه کرده است اما رویکردی که برای آینده انتخاب کرده‌ایم این است که از هزینه‌ها بکاهیم.» این بخشی از پاسخ محسن جوادی به خبرنگاران در نشست خبری سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران درخصوص هزینه‌های صورت‌گرفته برای این رویداد فرهنگی بود. او با بیان این‌که با وجود افزایش میزان تورم تلاش کرده‌اند هزینه‌ها را کم کنند افزود، این به آن معنا نیست که از کیفیت کار بکاهند. او همچنین از اعتقادش به لزوم افزایش دوبرابری بُن خرید کتاب و اهمیت شفافیت‌سازی گفت.
اشاره جوادی درواقع به گزارشی از ریزهزینه‌ها و درآمد برگزاری سی‌وپنجمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران در سال ۱۴۰۳ بود که وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی منتشر کرد و براساس آن اعلام شد، مجموع هزینه‌های نمایشگاه ۲۲۶۸۱۹۹ میلیون ریال بوده است. گزارشی که اعتراض یاسر احمدوند، معاون فرهنگی پیشین وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی و رئیس سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه کتاب تهران را به همراه داشت. تا جایی که در یادداشتی که در اختیار یکی از رسانه‌ها گذاشت، نوشت: «یارانه، کمک دولت است، هزینه نیست و هرچقدر بیشتر شود خوب است، عالی است. پس یارانه را با هزینه جمع نبندید و ننویسید هزینه نمایشگاه بیش از ۲۲۰ میلیارد تومان شد، نخیر. هزینه نمایشگاه ۱۳۲ میلیارد تومان بود؛ به تقریب. یارانه نمایشگاه هم حدود ۹۵ میلیارد تومان بود.»
این ایرادی بود که در نشست خبری نمایشگاه سی‌وششم از سوی ابراهیم حیدری، قائم‌مقام و سخنگوی این رویداد نیز مورد پذیرش قرار گرفت. او با درست خواندن اصل هزینه‌ها در این مورد گفت، ما هزینه‌ها و یارانه‌ها را تفکیک نکردیم و این ایراد وارد است، اما اصل هزینه درست است. طبق آن‌چه در نشست خبری نمایشگاه سی‌وششم مطرح شد، در این دوره شاهد اختصاص بُن بیشتر و افزایش یارانه‌ها به‌منظور حضور بیشتر مردم و ناشران در نمایشگاه کتاب هستیم.
هرچند برای مقایسه ریزهزینه‌ها و درآمدهای همواره بحث‌برانگیز آن باید منتظر پایان این رویداد و شفاف‌سازی مورد اشاره محسن جوادی، سرپرست معاونت امور فرهنگی، رئیس نمایشگاه سی‌وششم و رئیس شورای سیاست‌گذاری این دوره ماند.
تغییر چندباره نام «مهمان ویژه»
حضور در نمایشگاه‌های بین‌المللی کتاب با عنوان «مهمان ویژه» فرصتی است تا کشور منتخب بتواند از خود، چشم‌اندازی ادبی شامل تاریخ و فرهنگ‌اش به نمایش بگذارد. عنوان «مهمان ویژه نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران» اولین‌بار در بیست‌وهفتمین دوره این رویداد (۱۳۹۳) در کنار نام افغانستان نشست. از دوره بیست‌وهشتم تا دوره سی‌وپنجم عمان، روسیه، ایتالیا، صربستان، چین، قطر، تاجیکستان و یمن بهعنوان «مهمان ویژه» حضور داشتند. در این میان ترکیه ازجمله کشورهایی بود که نامش دوبار بهعنوان «مهمان ویژه» مطرح شد.
بار نخست در آذرماه ۱۳۹۸، پیش از شیوع ویروس کرونا و قبل از آن‌که سی‌وسومین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران تعلیق شود و بار دوم در روزهای پایانی سال ۱۴۰۲ که محمدمهدی اسماعیلی، وزیر وقت فرهنگ‌وارشاد اسلامی اعلام کرد، ترکیه در نمایشگاه کتاب سال ۱۴۰۴ «مهمان ویژه» نمایشگاه خواهد بود. بهمن‌ماه سال گذشته اما با وجود تفاهمنامه ذکرشده با کشور ترکیه، نام هند بهعنوان «مهمان ویژه» مطرح شد و سرانجام نیمه دوم اسفندماه سال گذشته خبر آمد که در دیدار محسن جوادی با احمد فکاک‌البدرانی، وزیر فرهنگ و گردشگری جمهوری عراق، توافق شده است که عراق در سی‌وششمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران بهعنوان مهمان ویژه حضور داشته باشد.
حاشیه‌های فلوشیپِ نخست
سال گذشته در سی‌وپنجمین دوره نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران اعلام شد، «پیش‌درآمدی بر فلوشیپ» همزمان با این رویداد و فلوشیپ اصلی در پاییز برگزار خواهد شد. هرچند درنهایت باتوجه به تغییرات ایجادشده و رفت‌وآمد دولت‌ها، موضوع مسکوت ماند و سرانجام اعلام شد که این اتفاق در نمایشگاه سی‌وششم رخ خواهد داد. براساس آن‌چه در سایت فلوشیپ تهران آمده است، «نخستین فلوشیپ نشر تهران رویدادی است که همکاران مختلف را گردهم می‌آورد؛ ازجمله وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی، دبیرخانه گرنت ترجمه و نشر ایران، انجمن فرهنگی ناشران کتاب کودک و نوجوان و آژانس ادبی و ترجمه اینتروتما نیز با ما همکاری دارند. تمام دست‌اندرکاران این رویداد سعی می‌کنند تا با یک تلاش منسجم تبادلات فرهنگی و خلاقیت را توسعه دهند.
این فعالیت با حمایت همکاران و حامیان مالی این برنامه - که خواهان ترویج ادبیات کودک و نوجوان ایران هستند - امکان‌پذیر شده است.» این خبر در حالی اعلام شد که عضویت در کنوانسیون برن بهعنوان اصلی‌ترین الزام برگزاری فلوشیپ مطرح می‌شود چراکه فلوشیپ محلی برای فروش رایت کتاب است و ناشران درباره خریدوفروش رایت سخن خواهند گفت.
حاشیه اصلی برگزاری این رویداد اما، حضور آژانس ادبی و ترجمه اینتروتما از ترکیه بود که چندین‌سال است برپایی فلوشیپ ترکیه را برعهده دارد. یکی از نگرانی‌های مطرح‌شده درخصوص حضور این آژانس ادبی به اختیارات تفویض‌شده به آن و احتمال در انحصار گرفتن تبادل رایت کتاب‌های ناشران ایرانی برمی‌گشت. نگرانی‌هایی که ابرهیم حیدری نیز درخصوص آن به بیان توضیحاتی پرداخت و گفت، حضور آژانس ادبی ترک حالت تبلیغاتی دارد.
او با اشاره به این‌که به‌خاطر شرایط خاص کشورمان معذوریت‌هایی در زمینه تبلیغات داریم و باتوجه به تبادلات فرهنگی خوبی که با ترکیه داریم، می‌توانیم از ظرفیت‌های آن‌ها استفاده کنیم تا کار تبلیغی و ترویجی انجام شود تاکید کرد، همه کارها توسط آژانس‌های داخلی و همین‌طور انجمن فرهنگی ناشران کودک که تجربه خوبی در این زمینه دارند، انجام می‌شود. در کنار این توضیحات بسیاری نیز معتقدند، اگر این حضور مدیریت شود شاید بتواند کمک‌کننده باشد و باید دید این رویداد چگونه برگزار می‌شود.
دوگانه ناشرِ راضی و کتابفروشِ ناراضی
«نمایشگاه کتاب متعلق به ناشران است و هرکسی باید جای خودش بنشیند و به حق خودش قانع باشد.» این واکنش ابراهیم حیدری، قائم‌مقام و سخنگوی سی‌وششمین نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران به سوال خبرنگاران در حاشیه رونمایی از پوستر نمایشگاه در مورد حذف کتابفروشیها از این رویداد بود.
او تغییر وضعیت حضور کتابفروشیها در نمایشگاه را امری بنا بر اقتضای زمانه دانست و گفت: «پیش از این شورای سیاست‌گذاری تصمیم گرفته بود کتابفروشان در نمایشگاه حضور داشته باشند، امروز هم شورای سیاست‌گذاری تصمیم گرفته است کتابفروشیها حضور نداشته باشند؛ هم به‌دلایل فنی و اجرایی، هم به‌دلیل سیاست‌ها و رویکردهایی که در دستور کار قرار دارد.» اگرچه حیدری معتقد است، حضور کتابفروشیها در نمایشگاه کتاب با آیین‌نامه این رویداد در تعارض است اما اعتراض کتابفروشیها به عدم‌حضور در سی‌وششمین دوره این رویداد از زمان طرح زمزمه‌های این تصمیم، از اسفندماه سال گذشته تاکنون یکی از پررنگ‌ترین حاشیه‌های آن را رقم زده است.
درمجموع فارغ از محق‌بودن ناشران یا کتابفروشان و استقبال یا اعتراض آن‌ها، آن‌چه این مسئله را به محل بحث و حتی پرخاشگری تبدیل کرد، نبود عزمی برای اطلاع‌رسانی و بیان شفاف دلایل شورای سیاست‌گذاری هنگام اخذ چنین تصمیمی بود. تا جایی که می‌توان گفت، صدای کتابفروشانی که ناشر نیستند و تنها فروشنده کتاب به‌شمار می‌آیند برای در نظر گرفتن تمهیدات حمایتی ازجمله اهدای وام جهت برپایی نمایشگاه‌های مجازی استانی کتاب، تنها با حضور کتابفروشان هر استان یا هدایت کردن بخشی از خرید نهادهای وابسته به وزارت فرهنگ‌وارشاد اسلامی به سمت کتابفروشیها برای جبران تبعات تصمیم گرفته‌شده، چندان به گوش نرسید. اگرچه می‌توان امیدوار بود، ارائه توضیحات بیشتر درخصوص علت اتخاذ این تصمیم و درخواست از رسانه‌ها برای کمک به تبیین و تشریح آن، بتواند درنهایت منجر به اتفاقاتی خجسته برای اهالی نشر و کتاب در نمایشگاه‌های آتی شود.
