حکایت ارکسترهایی که دوام و قوام ندارند/به بهانه نخستین کنسرت «ارکستر سمفونیک خانه موسیقی ایران»

وضعیت ارکسترهای موسیقی در ایران از جنبه‌های مختلف قابل بررسی ا‌ست. ارکسترهای دولتی نظیر «ارکستر سمفونیک تهران» و «ارکستر موسیقی ملی ایران» همواره حاشیه‌ها و مسائل مختلفی همراه داشته‌اند و در دولت‌های مختلف با فرازونشیب‌های فراوان همراه بوده‌اند، اهالی موسیقی از یاد نبرده‌اند که این ارکسترها در دولت دهم تعطیل شدند و در دولت یازدهم فعالیت‌شان از سر گرفته شد.

حمایت از این ارکسترها در هر دولت بنا بر دیدگاه و اولویت‌هایش در حوزه موسیقی متغیر بوده و همواره مشکلات عدیده‌ای نظیر انتخاب رهبر ارکستر، دستمزد و حقوق نوازندگان، رپرتوار اجرایی و... گریبانگیر این ارکسترها بوده است. «ارکستر سمفونیک تهران»در هر کنسرت با تغییر رهبر یا رهبر مهمان، کیفیت اجرای متفاوتی را تجربه می‌کند و «ارکستر موسیقی ملی» نیز در کشاکش جذب مخاطب و اجرای رپرتوار خلاق، جذب مخاطب را انتخاب کرده و چنانچه در کنسرت اخیر شاهد بودیم، عمده‌ی فعالیت آن به اجرای آهنگ‌های نوستالژیک معطوف شده است. 

ارکسترهای خصوصی و چالش مشکلات مالی

از دیگر ارکسترهایی که در یک برهه زمانی تشکیل شد، «ارکستر سازهای ملی ایران» بود که سال ۱۳۹۴ در کنار دو ارکستر احیاشده توسط دولت یازدهم، در بنیاد رودکی و تحت مدیریت علی رهبری و به رهبری اسماعیل تهرانی تشکیل و پس از یک اجرا، منحل شد و هیچ‌گاه دلایل این انحلال به‌وضوح بیان نشد.  ارکسترهای خصوصی نیز با مشکلات فراوانی روبه‌رو هستند که مهم‌ترین آن‌ها مسائل مالی است. برخی ارکسترها از درون فعالیت آموزشگاهی شکل گرفته و برخی با ایده‌های شخصی. انتخاب رهبر ارکستر، انتخاب نوازنده، سالن تمرین و سالن اجرا از مهم‌ترین معضلات ارکسترهای خصوصی‌ است.

این ارکسترها به‌دلیل کمبود منابع مالی عموماً مجبورند از نوازندگان جوان و نوجوان ـ و البته بااستعدادـ استفاده کنند تا هزینه دستمزد نوازنده، صرف دعوت از یک رهبر ارکستر توانمند و باتجربه شود. تمام عواید فروش بلیت کنسرت‌های‌شان نیز صرف اجاره سالن برای تمرین و درنهایت اجرا می‌شود. عوامل فوق و بسیاری از مشکلات مانند روند پیچیده‌ی اخذ مجوز، استعلام و... بقای این ارکسترها را به خطر انداخته و عمر بسیاری به چندسال نمی‌رسد.

ارکستر خانه هنرمندان در اغمای ابدی

شاید تشکیل ارکستر توسط نهادهای فرهنگی هنریِ نیمه‌دولتی یکی از راهکارهایی باشد که ارکسترها با منابع مالی تضمین‌شده و با امنیت بیشتر، بدون اعمال سلیقه‌های دولت کار خود را آغاز کنند. اواسط دهه ۹۰ ارکستر خانه هنرمندان ایران تشکیل شد. از آنجا که خانه هنرمندان ایران در آن برهه‌ی زمانی از حمایت نسبتاً خوب شهرداری وقت برخوردار بود، با مشاوره‌ی شوراهای تخصصی موسیقی توانست ارکستر قابل‌قبولی را پایه‌گذاری کند و در چند اجرا درخشان ظاهر شود. اما با تغییر شهردار، تغییر مدیران خانه هنرمندان و کاهش بودجه‌ی این نهاد، ارکستر مذکور منحل شد و رو به فراموشی رفت. البته با آنچه امروز در خانه هنرمندان ایران و مضیقه شدید مالی این نهاد می‌گذرد، هیچ انتظاری نمی‌توان برای احیای دوباره‌ی آن ارکستر داشت.

نامی بزرگ و کاری کوچک

در روزهای اخیر کنسرت «ارکستر سمفونیک خانه موسیقی ایران» به فاصله‌ی چند روز از خبر تشکیل آن برگزار شد. شکل‌گیری ارکسترهای مختلف به‌خصوص ارکسترهای خصوصی همواره امیدبخش و نشان از پویایی جامعه موسیقی بدون وابستگی به حمایت دولتی دارد. اما تشکیل ارکستر سمفونیک خانه موسیقی با توجه به جایگاه غیرقابل انکار این نهاد فرهنگی و صنفی از چند منظر قابل بررسی است. چراکه تشکیل ارکستری تحت نام و اعتبار خانه موسیقی ایران باید از استانداردهایی برخوردار باشد که به‌نظر می‌رسد این اتفاق صورت نگرفته است. تشکیل ارکستر خانه موسیقی ـ فارغ از موسیقی ایرانی یا سمفونیک ـ از برنامه‌های دیرباز این نهاد بوده و بارها مسئولان این نهاد در دهه‌های گذشته بر تشکیل ارکستر تاکید ورزیدند، ولی همیشه محدودیت‌های مالی مانع این رویداد بود. از همین روی انتظار می‌رفت در آستانه‌ی ۲۵ سالگی خانه موسیقی و تجربه ربع قرن فعالیت در عرصه موسیقی ارکستری در خور نام و شأن این نهاد تشکیل شود. 

در همه‌ی اشکال ارکستر در ابتدا شورای سیاستگذاری معین می‌شود تا چشم‌اندازها، اهداف و سیاست‌های ارکستر مدون شود تا طبق یک اساسنامه شورای فنی، اعضای ارکستر، رپرتوار اجرایی و تقویم اجراها مشخص شود. ارکستر خانه موسیقی شورای سیاستگذاری مشخصی ندارد و فاقد اساسنامه یا سیاستگذاری‌های مدون است. همچنین به‌نظر می‌رسد این ارکستر فاقد شورای فنی مستقلی بوده و ارکستر به‌صورت فردی مدیریت و تشکیل شده است.

ارکستری بدون شورای فنی و برنامه مدون

از وظایف شورای فنی ارکستر جذب نوازنده، آهنگساز و رهبر ارکستر است که به‌طور معمول جذب نوازنده و آهنگساز از طریق فراخوان انجام می‌شود و انتظار می‌رفت که خانه موسیقی با توجه به جایگاهش و همچنین پسوند «ایران» که در عنوان این ارکستر وجود دارد، از طریق یک فراخوان گسترده‌ی ملی اقدام به جذب نوازندگان کند.

همچنین در تمامی ارکسترها چه دولتی و چه خصوصی انتخاب رهبر ارکستر از مهم‌ترین چالش‌هاست. رهبر ارکستر جدا از نقش آموزشی و هدایت‌گر که برای اعضا دارد همواره اعتبار ارکستر بوده و انتخاب رهبر در تمامی ارکسترهای جهان با وسواس و دقت بالایی از سوی شورای سیاستگذاری و فنی صورت می‌گیرد. انتخاب فردی که تنها تجربه رهبری ارکستر هنرستانی و آموزشگاهی را در کارنامه خود دارد از دیگر انتقادات وارده به ارکستر خانه موسیقی است. 

درباره رپرتوار و قطعات اجرایی نیز این مسئله مطرح است با توجه به ظرفیت‌های بالای آهنگسازان داخلی چه در سطح استادان و پیشکسوتان و چه در میان دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها هیچ‌گونه اثری از آهنگسازان ایرانی اجرا نشد و هیچ فراخوانی نیز درخصوص آهنگسازی برای این ارکستر منتشر نشد.

اجرا ارکستر در سالن پرفورمنس و تئاتر

از دیگر نکات قابل انتقاد محل اجرای نخستین کنسرت ارکستر سمفونیک خانه موسیقی است. «بلک باکس ایران مال» شاید آخرین گزینه‌ای باشد که برای هر کنسرت در شهر تهران مورد استفاده قرار بگیرد. ارکسترهای مختلف تمام تلاش خود را برای برگزاری کنسرت در تالار وحدت یا رودکی انجام می‌دهند و که هم از استاندارهای بالایی برخوردار هستند و هم جایگاه اعتباری این سالن‌ها برای موسیقی‌های جدی و آکادمیک غیرقابل انکار بوده و هست. خانه موسیقی می‌توانست مانند بسیاری از ارکسترهای خصوصی اقدام به اجرا در تالارهای معتبر تهران کند. 

به‌نظر می‌رسد ارکستر سمفونیک خانه موسیقی ایران ترکیبی از یک ارکستر آموزشگاهی و ارکستر دانش‌آموزان هنرستان موسیقی است که رهبری مشترک دارند. بسیاری از اعضا از جمله سولیست‌ها و مایستر با رهبر ارکستر ـ جدا از نسبت خانوادگی ـ همکاری در ارکستر آموزشگاهی داشته‌اند و همین دست مسائل انتقادات را به چگونگی تشکیل ارکستر جلب می‌کند. 

تشکیل ارکستر سمفونیک خانه موسیقی ایران می‌توانست یک رویداد ملی، تولد یک ارکستر استاندارد در کشور و در خور نام خانه موسیقی باشد. عدم خبررسانی از نحوه شکل‌گیری ارکستر، طراحی ضعیف و همراه با غلط املایی پوستر، اجرا در یک سالن تئاتر یا پرفورمنس، استفاده از رهبر ارکستر بدون پیشینه‌ی در خور توجه، فقدان برنامه مدون و تقویم اجراهای آینده، عدم انتشار فراخوان برای جذب اعضا، عدم حضور نوازندگان سرشناس و شاخص در ارکستر و تقلیل ارکستر به یک کنسرت آموزشگاهی، خانه موسیقی را از خلق یک رویداد ماندگار دور کرد و اعتبار ربع قرن فعالیت این نهاد وزین صرف نام فردی به‌عنوان رهبر ارکستر، یک آموزشگاه موسیقی و سالنی غیرحرفه‌ای شد.

امید و آرزوها از خانه موسیقی

از آنجا که خانه موسیقی در سال‌های اخیر همواره با بحران‌های مالی عدیده دست‌وپنجه نرم کرده و بسیاری از فعالیت‌های آن نیز به همین دلایل با کندی و سختی پیش می‌رود، احتمالاً این ارکستر نیز بدون درنظر گرفتن بودجه‌ای معین کار خود را آغاز کرده باشد و شاید پاسخ دست اندرکاران و مسئولان این نهاد به انتقادات وارده وجود مضیقه‌های مالی و استفاده از ظرفیت‌های موجود برای پیشبرد امور باشد.

اما از آنجا که هر فعالیت این نهاد به‌مثابه الگو و نمونه برای فعالیت‌های موسیقایی به‌حساب می‌آید، ضمن آن‌که ارکستری تحت عنوان خانه موسیقی باید یک سر و گردن از ارکسترهای خصوصی بالاتر باشد و شانه‌به‌شانه‌ی دو «ارکستر سمفونیک تهران» و «ارکستر موسیقی ملی» قدم بردارد، انتظار می‌رود ادامه‌ی روند فعالیت‌های ارکستر موجود با تجدید نظر همراه باشد و در جهت تشکیل ارکستر سازهای ایرانی نیز به‌عنوان یکی از نیازهای جدی موسیقی در ایران با نگاهی گسترده‌تر گام برداشته شود.