گفت وگو با نمایندگان مجلس درباره قانون جدید انتخابات که در راه است
بازگشت طرح تناسبی
شورای نگهبان از نظر قانون اساسی و احکام شرع مصوبات مجلس را مورد بررسی قرار می‌دهد و این مصوبه را هم تأیید کرد اما هیئت عالی مجمع تشخیص مصلحت نظام برخی از مفاد طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس و بحث برگزاری انتخابات تناسبی در تهران را تأیید نکرده است
باز هم دور جدید تغییر قانون انتخابات مجلس با محوریت «تناسبی شدن انتخابات» آغاز شده است. بنابر آنچه از تناسبی شدن انتخابات میدانیم، این شیوه مختص کلانشهرها میتواند باشد که کاندیداهای احزاب با لیست‌های رنگارنگ پا به عرصه انتخابات می‌گذارند و رقابت بیش از هر چیز بین آنهاست تا افراد و چهره‌ها. هر بار که این طرح در مجلس مطرح شده، تهران به عنوان «پایلوت» معرفی شده است اما انتخابات مجلس در تهران آنقدر حساس و حائز اهمیت است که نهادهای بالادستی به تناسبی شدن انتخابات مجلس در تهران تن نمی‌دهند.
برخی از کارشناسان بر این عقیده‌اند که نگرانی از نتایج انتخابات در نیروهای نزدیک به هسته سخت قدرت باعث شده که هر بار پای این شکل از انتخابات به صحن مجلس کشیده شود با اما و اگرهای گوناگون از به نتیجه رسیدن باز بماند. البته موافقان این طرح می‌گویند: «این طرح اصلاح قانون انتخابات مجلس که شامل تغییرات اساسی در نظام انتخاباتی به‌ویژه نظام تناسبی می‌شود، شرایط جدیدی برای ورود نامزدها، سهم ائتلاف‌ها و تقسیم کرسی‌ها را تعیین می‌کند و هدف آن افزایش شفافیت در فرآیند انتخابات است.»
موافقان دیگری هم هستند که این طرح را در راستای دموکراسی دانسته و حذف ماده ۵۳ در خصوص برگزاری انتخابات تناسبی در حوزه انتخابیه تهران را که کمی پیش از انتخابات مجلس دوازدهم به دلیل زمان‌بر بودن و البته برخی دیگر از قوانین نوعی مقابله با دموکراسی قلمداد کردند. برخی از اصلاح‌طلبان مانند جهانبخش خانجانی هم معتقدند که باید نظام انتخاباتی که در زمان سیدمحمد خاتمی و دولت اصلاحات تدوین شده، به صورت قانون مصوب شود و به مرحله اجرا برسد.
در آن زمان برای این نظام انتخاباتی اقدامات کارشناسی بسیاری صورت گرفت. در ابتدای دولت محمود احمدی‌نژاد و زمانی که مصطفی پورمحمدی وزیر کشور و جنتی معاون سیاسی بود، برای این نظام انتخاباتی بحث‌های عمیق سیاسی انجام شد. پیش‌نویس نظام انتخاباتی تهیه شد و با امضای پورمحمدی برای بررسی در دولت رفت اما در چنبره ساختار اداری و سیاسی اسیر شد.
دولت احمدی‌نژاد که اعتقاد چندانی به ساختار سیاسی، احزاب و... نداشت این پیش‌نویس را معطل نگه داشت. نظام‌های تناسبی در بسیاری از کشور‌های دموکراتیک، به‌ویژه در اروپا، به روش غالب تبدیل شده است و ۲۱ کشور از ۲۸ کشور اروپای غربی از این روش استفاده می‌کنند که نشان‌دهنده موفقیت این نظام در افزایش مشارکت و تنوع سیاسی است. اما باید به این موضوع توجه کرد که این طرح در کشورهایی موفق بوده که فعالیت واقعی احزاب در آنها جریان دارد و احزاب بر سر انتخابات پارلمانی سایه گسترانده‌اند.
مخالفت شورای نگهبان و مجمع با تناسبی‌ها
مجلس در دوره دوازدهم، درحالی بار دیگر طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس را در دستور کار خود قرار داده که در دوره دهم و یازدهم با مخالفت شورای نگهبان روبه‌رو شده است. مجلس یازدهم در سال منتهی به انتخابات به اصلاح قانون انتخابات اقدام کرد و تناسبی‌شدن آن را در دستور کار خود قرار داد که به تصویب نمایندگان رسید و شورای نگهبان آن را تایید کرد اما مجمع تشخیص مصلحت نظام با طرح تناسبی شدن انتخابات مجلس مخالفت کرد. چرا شورای نگهبان تناسبی شدن را تایید و مجمع آن را رد کرد؟
محمدصالح جوکار، رئیس کمیسیون امور داخلی کشور و شوراهای دوره یازدهم مجلس به این سوال پاسخ داده و به خبرگزاری مهر گفت: «مجلس برای برگزاری انتخابات تناسبی در تهران اصرار دارد و ما معتقدیم که زیرساخت‌های برگزاری انتخابات تناسبی در تهران فراهم است. هیئت عالی مجمع تشخیص مصلحت نظام به مصوبه معتقدند این مصوبه باعث ایجاد تبعیض می‌شود، چراکه بر اساس آن صرفاً انتخابات مجلس در حوزه انتخابیه تهران با نظام انتخاباتی تناسبی برگزار می‌شود و در سایر نقاط کشور الگوی نظام انتخاباتی حداکثری است و باید نظام انتخاباتی در کل کشور یکسان باشد.
ضمن آنکه بر اساس مدل تناسبی انتخابات، شایسته‌گزینی محقق نمی‌شود. به نظر آنها، فردی که بیشترین رأی را می‌آورد، باید به مجلس راه یابد اما در مدل تناسبی ممکن است فردی آرای خوبی هم کسب نکند اما چون لیست او درصدی از آرا را آورده، به مجلس راه یابد. ضمن آنکه براساس مدل تناسبی انتخابات ممکن است یک لیست ۲۰ درصد آرای مأخوذه را بیاورد و لیست دیگری ۷۰ درصد آرای مأخوذه را کسب کند و هر دو به مجلس راه یابند درحالی‌که تفاوت آرای مأخوذه آنان بسیار زیاد است.»
او پاسخ مجلس به این ایرادات را هم تشریح کرده و تاکید کرد: «نه‌تنها برگزاری انتخابات تناسبی در تهران باعث تبعیض نمی‌شود، بلکه برای برقراری و تحقق عدالت باید انتخابات در حوزه‌هایی مانند تهران که نمایندگان زیادی دارد، به صورت تناسبی برگزار شود. ادله ما در این زمینه آن است که همیشه یک لیست یکدست تهران به مجلس راه می‌یابند و دیگر لیست‌ها هم باید بر اساس درصد آرایی که کسب کردند، در مجلس کرسی داشته باشند.»
به گفته جوکار «شورای نگهبان از نظر قانون اساسی و احکام شرع مصوبات مجلس را مورد بررسی قرار می‌دهد و این مصوبه را هم تأیید کرد اما هیئت عالی مجمع تشخیص مصلحت نظام با توجه به سیاست‌های کلی مصوبات مجلس را ارزیابی می‌کند که برخی از مفاد طرح اصلاح موادی از قانون انتخابات مجلس و بحث برگزاری انتخابات تناسبی در تهران را تأیید نکرده است.»
در نهایت حرف آخر را شورای نگهبان زد. هادی طحان‌نظیف، سخنگوی شورای نگهبان اولین روز مرداد سال گذشته (1402) در گفت‌وگو با شبکه خبر درباره تصویب طرح «اصلاح مفادی از قانون انتخابات مجلس شورای اسلامی» با حذف ماده ۵۳ در خصوص برگزاری انتخابات تناسبی در حوزه انتخابیه تهران به صراحت گفت: «اصلاح قانون انتخابات سال‌هاست که مطرح است.
مجلس شورای اسلامی در سال گذشته طرح مذکور را در دستور کار خود قرار داد و پس از چند ماه بررسی در کمیسیون و صحن نهایی شد. این طرح شامل ۵۷ ماده بود که در مورد ۵۶ ماده آن اختلاف‌نظری وجود نداشت تنها ماده ۵۳ مورد اختلاف‌نظر بود. هیات عالی نظارت بر حسن اجرای سیاست‌های کلی نظام نسبت به این ماده ایراداتی داشت. مجلس در جلسه علنی ماده اختلافی را حذف کرد و طرح را به تصویب رسانده است.»
این سخنان سخنگوی شورای نگهبان آب پاکی را روی دست نمایندگان تهران ریخت و پرونده طرح تناسبی شدن انتخابات مجلس در تهران بسته شد. این‌بار اما نمایندگان مجلس نگذاشتند که مطرح شدن این طرح به تعویق بیفتد و در روزهای آخر مجلس مطرح شود. آنها پرونده این طرح را در اولین ماه‌های فعالیت خود بار دیگر باز کرده‌اند.
پایان ستادسالاری با اصلاح قانون انتخابات
علی آذری نماینده قوچان و فاروج:
با آنکه چند بار طرح «انتخابات تناسبی» مطرح و در مجلس به تصویب رسیده اما در ایستگاه‌های بعدی این طرح متوقف شده و به قانون تبدیل نشده است. علی آذری، نماینده قوچان و فاروج درباره اصلاح قانون انتخابات به‌ویژه انتخابات مجلس و سومین بار مطرح شدن انتخابات تناسبی با هم‌میهن به گفت‌وگو پرداخت که در زیر آمده است:
چرا بار دیگر موضوع اصلاح انتخابات به‌ویژه تناسبی شدن انتخابات مطرح شده است؟
در حوزه انتخابات مشکلاتی وجود دارد که من احساس می‌کنم فراتر از تناسبی شدن آن است. ساختارهای اشتباهی در انتخابات مجلس از قدیم وجود داشته که اگر قرار است قانون انتخابات تغییر پیدا کند بنابراین ابتدا باید یک تحقیق و آسیب‌شناسی در این مورد صورت بگیرد. مطرح شدن دوباره طرح انتخابات تناسبی حاکی از آن است که در انتخابات ریاست‌جمهوری و مجلس مشکل داریم.
چه مشکلاتی در انتخابات کشور وجود دارد؟
اگر ایرادات را به نبود احزاب فعال، ضعف احزاب و پاسخگو نبودن همین احزاب نیم‌بند بگذاریم، در انتخابات مشکلات زیرساختی وجود دارد. برخی از این مشکلات به صورت جزئی در قانون انتخابات اصلاح شده است. به‌عنوان مثال با وجود جامعه‌ای پویا و فضای مجازی به «ستادهای انتخاباتی» احتیاجی نیست. اصرار در تشکیل ستادها در حوزه انتخابات مربوط به زمانی است که جامعه فضای مجازی و رسانه‌های الکترونیکی و نوین را تجربه نکرده بود. در آن زمان تنها روزنامه‌ها و ستادها بودند که وظیفه اطلاع‌رسانی را بر عهده داشتند. امروزه باید ستادها جمع شود و اطلاع‌رسانی از طریق فضای نوین و امکانات به‌روز انجام شود. ظرفیت اصلاحات ساختاری با توجه به پویایی جامعه اگر حل شود شاید مشکلات انتخابات، قانونگذاری و حتی اجرا حل خواهد شد.
جمع‌آوری این ستادها چه محسناتی دارد؟
از جمله محسنات جمع‌آوری ستادها این است که فکر و ذکر نماینده و رئیس‌جمهور آزاد می‌شود و عده‌ای به این ستادها نمی‌آیند و دغدغه همیشگی «ستادسالاری» هم از بین می‌رود. افرادی که توانمند نیستند در قالب این ستادها خود را به حوزه قانونگذاری یا اجرایی کشور تحمیل می‌کنند. ضمن آنکه هزینه‌های انتخابات نیز قابل کنترل شده و کاهش می‌یابد.
چرا طرح انتخابات تناسبی بعد از دو بار رد شدن دوباره در این دوره از مجلس مطرح شده است؟
اگر مرکز پژوهش‌ها اطلاع‌رسانی خود را با مجلس و مردم بیشتر کند تا یک طرح چند بار در مجلس مطرح نشود، وقت مجلس و مردم را نمی‌گیرد؛ انتخابات یکی از موضوعات اصلی کشور است که باید اصلاح شود.
تغییر شکل انتخابات مشارکت را افزایش نمی‌دهد
احمد بخشایش‌اردستانی نماینده اردستان:
تناسبی شدن انتخابات به‌ویژه در تهران در حالی مطرح می‌شود که طراحان آن معتقدند تضارب آرا باید در مجلس شکل بگیرد و صدای تمام احزاب و جریان‌های سیاسی در مجلس بلند باشد اما مرور تاریخ مجلس اول نشان می‌دهد زمانی که خبری از نظارت استصوابی و دوقطبی شدن جامعه نبود، مجلس متشکل از تمام جریان‌های سیاسی بود. در مجلس اول نمایندگان جریان‌های سیاسی مختلف حضور داشتند.
احزابی همچون حزب جمهوری اسلامی، جامعه روحانیت مبارز، نهضت آزادی، جنبش مسلمانان مبارز، مجاهدین خلق و جبهه ملی نمایندگانی در مجلس داشتند. امروز هم برخی از نمایندگان مجلس معتقدند که تغییر در شکل و شمایل انتخابات مجلس منجر به افزایش مشارکت مردم به‌ویژه در پایتخت نخواهد شد. احمد بخشایش‌اردستانی، نماینده اردستان یکی از این نمایندگان است که با هم‌میهن گفت‌وگو کرده که در زیر آمده است:
چرا تناسبی شدن انتخابات بار دیگر در مجلس مطرح شده است؟
طراحان مصر هستند و فکر می‌کنند که طرح‌شان نه ابهام دارد نه ایهام. این طرح توسط نهادهای نظارتی و قانونگذاری تایید نشده است. طبق قانون اساسی شورای نگهبان نیز همراه مجلس است. انتخابات تناسبی مخصوص تهران است و می‌خواهند یک بار و یک دفعه برگزار شود و نمایندگانی از هر دو لیست اصولگرا و اصلاح‌طلب وارد مجلس شوند. با توجه به فضای جامعه معمولاً هر 4سال یکبار دو دوره اصلاح‌طلبان انتخاب می‌شوند و یک بار اصولگرایان یا برعکس. اگر اکثریت نسبی را به دست نیاوردند در مرحله دوم انتخابات تکرار می‌شود.
منظور شما این است که با این طرح انتخابات به دور دوم نمی‌کشد؟
بله. طراحان این موضوع را دنبال می‌کنند که البته هدف خوبی است.
پس چرا به آن ایراد وارد می‌کنند؟
ایهام این است که طرح تناسبی شدن انتخابات مجلس تنها مخصوص تهران است. درحالی‌که قانون اساسی انتخابات را حق فرد می‌داند که بتواند خود را در معرض انتخاب مردم قرار دهد. بنابراین کسانی که از لیست دوم می‌خواهند وارد بشوند اگر حداقل قانونی را به دست نیاورده باشند، تضییع قانون اساسی خواهد بود. شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام این رویه را رد می‌کند اما طراحان بر این عقیده‌اند که این نوع انتخابات باعث نشاط و حضور هر دو گروه چپ و راست در مجلس خواهد شد.
به نظر شما این تغییر مورد قبول و توجه جامعه قرار می‌گیرد؟
من فکر می‌کنم همه چیز ما به همه چیزمان می‌آید. 40-45 سال است که انتخابات را برگزار کردیم و مشکلی وجود نداشت. تناسبی شدن انتخابات که باعث افزایش مشارکت نمی‌شود. شکل انتخابات را تغییر می‌دهد. ما باید مشارکت مردم را افزایش دهیم و برای این منظور باید روی مشکلات معیشتی، سیاست داخلی و خارجی، نظام پولی و... بیشتر متمرکز شویم. با این طرح‌ها مشکلی از جامعه رفع نمی‌شود. طراحان این طرح ایرادات و ایهام شورای نگهبان و مجمع تشخیص مصلحت نظام را قبول ندارند اما قانون باید شفاف باشد و جامعه آن را بشناسد و بپذیرد. قوانین بسیاری وجود دارد که مردم آن را نمی‌شناسند و این کار زائدی است و فکر می‌کنم مشکلی از جامعه حل نمی‌کند.
مخالفان و موافقان تناسبی شدن انتخابات
هستند برخی از نمایندگان مجلس که از طرح «انتخابات تناسبی» خبر ندارند؛ طرحی که در دو دوره پیشین مجلس به آن پرداخته شده و هر بار یا شورای نگهبان یا مجمع تشخیص مصلحت نظام به آن ایراد گرفته و این طرح رد شده است. طرح انتخابات تناسبی در حالی در مجلس دوازدهم مطرح می‌شود که هنوز جوهر رد آن از سوی شورای نگهبان خشک نشده است. بخشی از نمایندگان موافق و مخالف این نوع انتخابات به گفت‌وگو با هم‌میهن پرداختند که در زیر آمده است:
جبار کوچکی‌نژاد، نماینده رشت: معتقدم که انتخابات تناسبی موضوع بسیار جالبی است. به هر حال ما باید انتخابات خود را تغییر دهیم. این شیوه از انتخابات محلی آسیب‌های جدی به مجلس وارد کرده است. هر چقدر انتخابات مجلس را به سطح ملی‌تر نزدیک کنیم قدرت نمایندگی بیشتر شده و بعضی از آسیب‌ها کاهش می‌یابد. نمایندگان بیشتر درگیر موضوعات محلی هستند که از اصل قانونگذاری و نظارت بر اجرای قانون عقب می‌مانند.
عباس گلرو، نماینده سمنان: این طرح مخالفان و موافقان خود در مجلس را دارد. یقیناً شرایط استان‌ها با کلانشهرها متفاوت است. این طرح یکبار برای همیشه باید آسیب‌شناسی شود و اگر اجرای آن به نفع مردم است نه به نفع نمایندگان یا جریان‌های خاص، صلاح عمومی را باید در نظر گرفت و باید از آن حمایت کرد. اما به دلیل اینکه این طرح اختلاف‌برانگیز بوده و مخالف و موافق شدیدی دارد، هنوز به نتیجه نرسیده است. من بعید می‌دانم به نتیجه برسد.
ابوالفضل ظهره‌وند، نماینده تهران، ری، شمیرانات، اسلامشهر و پردیس: من اصلاً از تناسبی شدن انتخابات خوشم نمی‌آید و نمی‌دانم چرا هر چند وقت یکبار این طرح مطرح می‌شود. شاید کسانی پشت این طرح هستند که ملاحظاتی دارند. اما نگاه من ملی است و به این موضوع وارد نمی‌شوم. این طرح هم وقت مجلس را می‌گیرد. مجلس تمام وقت خود را بر مسائل ملی نمی‌گذارد و مسائل محلی بر موضوعات ملی غلبه دارد.
یعقوب رضازاده، نماینده سلماس: این طرح در کمیسیون مطرح شده و به صحن می‌آید. مجلس مجبور است که این طرح را بررسی کند. احتمالاً این طرح متعلق به سال گذشته است که در حال حاضر مطرح شده و ما باید آن را بررسی و چکش‌کاری کنیم. البته طرح‌های مهم‌تر از این در مجلس وجود دارد که باید به آنها اهمیت بیشتری بدهیم.
احمد بیگدلی، نماینده خدابنده: این طرح مخصوص تهران و چند کلانشهر دیگر است که لیست می‌دهند. نمایندگان آزاد هستند که طرح و نظرات خود را ارائه کنند. نگاه‌های سیاسی بعضی از نمایندگان نیز بر نگاه‌های اجتماعی و اجرایی آنها می‌چربد و این موضوعات را مطرح می‌کنند و نمی‌توان به آنها ایراد گرفت که چرا درباره این موضوعات صحبت می‌کنند. نمایندگانی در مجلس حضور دارند که در صحن بیشتر نگاه سیاسی دارند. عده‌ای هم هستند که علاوه بر نگاه‌های سیاسی به پروژه‌های عمرانی و مسائل اجتماعی نیز توجه دارند.
احمد فاطمی، نماینده بابل: هستند نمایندگانی که این طرح را دنبال می‌کنند. حق نماینده است که اگر طرحی 10 امضا آورد، آن را مطرح و دنبال کنند. اما موضوع تناسبی شدن انتخابات همچنان اقبالی در مجلس نخواهد داشت چراکه بسترها و زیرساخت‌های لازم برای اجرای این نوع انتخابات فراهم و مهیا نیست. این طرح هم به سرنوشت طرح‌های سابق دچار می‌شود اما مطرح شدن آن مشکل قانونی ندارد.
اگر 6 ماه از یک طرح بگذرد نمایندگان می‌توانند آن را مجدداً مطرح کنند. اما به باور من مجلس نظر مثبتی روی این طرح ندارد. برخی معتقدند که انتخابات تناسبی حق انتخاباتی مردم را محدود می‌کند. با استانی شدن انتخابات دقت نظر مردم به حداقل می‌رسد و این حق را به چالش می‌کشاند. چراکه جریان‌ها، احزاب سیاسی و گروه‌های مرجع بیشتر تصمیم‌سازی می‌کنند.
