جولانی نمی‌تواند بجنگد/خوانشی از انگیزههای احمد الشرع برای تقویت روابطش با روسیه
احمدالشرع، رئیس دولت انتقالی سوریه، هفته گذشته برای گفت‌وگو با همتای روس خود، وارد مسکو شد و با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرد.
احمدالشرع، رئیس دولت انتقالی سوریه، هفته گذشته برای گفت‌وگو با همتای روس خود، وارد مسکو شد و با ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه دیدار کرد. رئیس‌جمهور روسیه در دیدار با احمد الشرع گفت: روسیه و سوریه دهه‌هاست که روابط ویژه‌ای دارند؛ روابط آنها همواره دوستانه بوده است و مسکو آماده است از طریق وزارتخانه‌های خارجه، رایزنی‌های منظمی با دمشق داشته باشد.
پوتین در ادامه به انتخابات پارلمانی سوریه که اخیراً در این کشور برگزار شد، اشاره کرد و افزود: انتخابات پارلمانی در سوریه یک موفقیت بزرگ بود؛ این امر روابط بین همه نیروهای سیاسی را تقویت خواهد کرد. رئیس‌جمهور روسیه از این دیدار ابراز خرسندی کرد و اظهار داشت: از دیدار با شما (الشرع، رئیس حکومت موقت سوریه) در مسکو خرسندم. احمد الشرع (جولانی) رئیس دولت انتقالی سوریه نیز به‌نوبه خود گفت که به تمام توافقات بین سوریه و روسیه احترام می‌گذارد.
الشرع اضافه کرد: تولیدات سوریه تا حد زیادی به روسیه وابسته است. رئیس دولت انتقالی سوریه اعلام کرد که سوریه جدید روابط استراتژیک و سیاسی خود را با همه کشورها، به‌ویژه روسیه، از سر می‌گیرد و سوریه سعی خواهد کرد روابط خود را با روسیه از نو تنظیم کند؛ مسئله اصلی، ثبات در کشور و منطقه است. الشرع در ادامه گفت: پل‌های همکاری جدی از جمله همکاری‌های مادی بین روسیه و سوریه، دو کشور را به هم پیوند می‌دهد و از شما (پوتین) به‌خاطر استقبال و پذیرایی در مسکو تشکر می‌کنم؛ این رویداد سفری جدی است.
سوریه رویکردی عملگرایانه در روابط خود با روسیه اتخاذ خواهد کرد و این رویکرد درها را برای روابط اقتصادی و امنیتی متنوع بین سوریه و روسیه باز می‌گذارد، به کاهش تنش‌ها بین روسیه و ترکیه کمک می‌کند و در نهایت می‌تواند مسیری اولیه را برای نزدیکی سوریه به ایران ایجاد کند.
در طول دیدار، پوتین و الشرع چندین موضوع کلیدی را مورد بحث قرار دادند. آنها در مورد وضعیت پایگاه‌های نظامی باقی‌مانده روسیه در سوریه که مسکو قبلاً از آنها برای مبارزه با شورشیانی که رژیم اسد را به چالش می‌کشیدند؛ از جمله هیئت تحریرالشام به رهبری احمدالشرع، استفاده می‌کرد، بحث کردند. سایر موضوعات شامل کمک‌های بشردوستانه، روابط اقتصادی و وضعیت آینده خود اسد بود که همچنان در روسیه در تبعید است و سوریه از مسکو می‌خواهد او را برای محاکمه به سوریه مسترد کند.
بنا به گزارش‌ها، الشرع به روس‌ها اطمینان داده است که پایگاه‌های نظامی و توافقات همراه آنها در طول دوره گذار سیاسی پس از اسد در سوریه دست‌نخورده باقی خواهد ماند. الشرع تمایل خود را برای «بازتعریف» روابط با روسیه ابراز کرد و پوتین انتخابات پارلمانی اخیر سوریه را به او تبریک گفت و آن را «موفقیت بزرگی» خواند.
وزیر امور خارجه موقت سوریه نیز در تابستان به روسیه سفر کرده بود و طی این سفر، پوتین از الشرع دعوت کرد تا به روسیه سفر کند. روسیه پس از سقوط دولت اسد، به تحویل نفت و گندم به سوریه ادامه داد تا پایگاه‌های نظامی خود در طرطوس و حمیمیم در لاذقیه را حفظ کند. اگرچه روسیه حضور و تجهیزات نظامی خود، از جمله سیستم‌های پیشرفته دفاع هوایی S-400 را کاهش داده است، اما خدمه اصلی و چند هواپیمای بال ثابت را در هر دو پایگاه حفظ کرده است. این رویکرد در تضاد با رویکرد ایران در قبال سوریه است. ایران نیروهای خود را در پائیز گذشته از سوریه خارج کرد. ایران اکنون با وجود بیش از یک دهه سرمایه‌گذاری در ایجاد زیرساخت‌های نظامی سوریه، هیچ پایگاهی در این کشور ندارد.
سوریه پس از کسب استقلال از فرانسه در سال ۱۹۴۶، تلاش کرد تا مسیری غیرمتعهد بین دموکراسی‌های غربی و بلوک شوروی در پیش بگیرد. این مسیر در نهایت منجر به تسلط پان‌عرب‌ها، به‌ویژه جمال عبدالناصر از مصر، بر این کشور شد. نزدیکی قاهره به دمشق منجر به اتحاد کوتاهی بین سوریه و مصر از سال ۱۹۵۸ تا ۱۹۶۱ شد که با نام، جمهوری متحد عربی مشهور شد.
پس از فروپاشی جمهوری متحد عربی در سال ۱۹۶۱، سوریه به عنوان وزنه تعادلی در برابر اسرائیل، به سمت بلوک شوروی متمایل شد، اما کمونیست‌ها و ملی‌گرایان سوریه برای کسب قدرت رقابت کردند و سوریه را خارج از شبکه کشورهای اقماری مسکو نگه داشتند. هنگامی که حافظ اسد در سال ۱۹۷۰ به قدرت رسید، روابط با اتحاد جماهیر شوروی را به عنوان رابطه با یک شریک و نه یک ضامن امنیتی، حفظ کرد و در همان سال پایگاه دریایی شوروی را در طرطوس تأسیس کرد.
او همچنین روابط عمیق‌تری با دیگر قدرت‌های غیرمتعهد و ضدغربی مانند ایران و چین برقرار کرد. سپس، هنگامی که اتحاد جماهیر شوروی در سال ۱۹۹۱ فروپاشید، حافظ اسد همچنان به روسیه به عنوان یک وزنه تعادل استراتژیک و مهم برای حفظ سیاست خارجی و موضع ضدغربی سوریه می‌نگریست. فروپاشی ناگهانی حکومت بشار در سال ۲۰۲۴ به این رویکرد سیاست‌خارجی سوریه پایان داد و الشرع به جای رویکرد قدیمی، سیاست دوری از رویارویی را در پیش گرفت. الشرع حتی با وجود حملات هوایی اسرائیل به نیروهایش، گام‌هایی برای کاهش تنش با اسرائیل برداشته است.
روابط سوریه با روسیه احتمالاً عملگرایانه باقی خواهد ماند، زیرا دمشق ثبات داخلی و روابط خارجی پایدار را در اولویت قرار می‌دهد و در عین حال پایگاه‌های نظامی روسیه را در داخل سوریه دست‌نخورده باقی می‌گذارد. نیروهای مسلح سوریه پس از ۱۳ سال جنگ داخلی و یک کمپین هوایی شدید اسرائیل که اندکی پس از سقوط اسد بخش زیادی از سلاح‌های سنگین باقی‌مانده در سوریه را نابود کرد، همچنان آسیب دیده‌اند و توان نظامی ندارند. علاوه بر این، اختلافات عمیق داخلی بین گروه‌های قومی در سوریه مانند کردها، دروزی‌ها و علوی‌ها، خطرات امنیتی جدی را برای دولت موقت احمدالشرع ایجاد می‌کند.
دولت الشرع عمدتاً تحت سلطه سنی‌ها و به رهبری شورشیان جهادی سابق اداره می‌شود. در حال حاضر، خشونت‌های متعددی در سوریه رخ داده است و خطر درگیری‌های بیشتر نیز وجود دارد، زیرا گروه‌های قومی مختلف به دنبال حفظ خودمختاری خود و دفاع از خود در برابر تهدیدات احتمالی از سوی نیروهای دولت الشرع هستند. بنابراین، دمشق در موقعیت ضعیفی قرار دارد و عملاً نمی‌تواند یک سیاست خارجی تقابلی با یک قدرت نظامی بزرگ، از جمله روسیه را در پیش بگیرد.
در عوض، سوریه روابط عملگرایانه با روسیه را در اولویت قرار خواهد داد. این امر شامل دست‌نخورده ماندن پیمان‌های دیپلماتیک دوران اسد با روسیه، به‌ویژه در مورد پایگاه‌های نظامی روسیه در سوریه، خواهد بود. دمشق همچنین به دنبال بهبود روابط شخصی با دولت روسیه برای تضمین توافقات تجاری حیاتی در زمینه انرژی و مواد غذایی خواهد بود. این کالاها برای یک کشور جنگ‌زده که هنوز به شدت به بازسازی نیاز دارد و منتظر لغو کامل تحریم‌های ایالات متحده است، بسیار مهم است.
سوریه همچنین ممکن است در نهایت به روسیه به عنوان یک وزنه امنیتی دیگر در برابر تجاوزات اسرائیل امید داشته باشد، زیرا اسرائیلی‌ها به دنبال ایجاد یک منطقه حائل غیررسمی تحت سلطه دروزی‌ها در جنوب سوریه هستند. روسیه پیش از این در طول جنگ داخلی سوریه به عنوان یک بازیگر کاهنده تنش در جنوب سوریه عمل می‌کرد. اگر سوریه چنین توقعی از روسیه داشته باشد، احتمالاً به حمایت ایالات متحده نیاز دارد، زیرا ایالات متحده همچنان به دنبال انعقاد یک پیمان امنیتی اسرائیل و سوریه برای کمک به ثبات سوریه است.
بیشتر نیروی هوایی، تجهیزات زرهی و توپخانه سوریه یا در طول جنگ داخلی نابود شدند یا اندکی پس از سقوط اسد توسط نیروی هوایی اسرائیل بمباران شدند. این امر باعث شده است که دولت فعلی به مجموعه‌ای از سلاح‌های سبک و وسایل نقلیه غیرنظامی مسلح مجهز باشد و در صورت تصمیم کرملین برای بازگشت به سوریه با توسل به زور، دولت سوریه توانانی برای مقابله نخواهد داشت.
سوریه همچنین به دلیل کاهش برداشت محصول با کاهش امنیت غذایی روبه‌رو است. خشکسالی، فروپاشی دولت اسد، کمبود نهاده‌های ضروری کشاورزی و سال‌ها بی‌توجهی به بخش کشاورزی، همگی در ایجاد این بحران نقش داشته‌اند و وابستگی دمشق به واردات مواد غذایی را افزایش داده‌اند. علاوه بر این، اقتصاد سوریه همچنان در وضعیت نابسامانی قرار دارد و وابستگی آن به کشورهای دوست مانند ترکیه، عربستان سعودی و امارات متحده عربی به شدت زیاد است.
نگاه ترکیه به نزدیکی روسیه و سوریه
ترکیه هم ممکن است مشکلی با نزدیکی سوریه به روسیه نداشته باشد. اگرچه ترکیه از نظر تاریخی با دخالت روسیه در سوریه مخالف بوده اما در شرایط فعلی احتمالاً بهبود روابط مسکو با دمشق را به عنوان یک تحول مثبت برای ثبات سوریه ارزیابی خواهد کرد. ترکیه مدت‌ها بود که به حضور روسیه در سوریه با دیده منفی نگریسته بود. این مخالفت ناشی از حمایت کرملین از اسد بود. چراکه این حمایت به بحران پناهندگان و خلأ امنیتی دامن زده و مستقیماً بر ترکیه تأثیر منفی گذاشته بود. درگیری ۱۳ ساله در سوریه باعث ورود سه میلیون پناهنده سوری به ترکیه و تبدیل‌شدن سوریه به بستری برای تحرکات شبه‌نظامیان کُرد و سنی اسلام‌گرا شد که برخی از آنها حملاتی را در خاک ترکیه انجام دادند.
اما با رفتن اسد و خروج روسیه از موضع خصمانه با دولت موقت الشرع که متحد ترکیه است، حالا آنکارا می‌تواند آشتی بین سوریه و روسیه را به عنوان گامی مثبت در جهت تأمین امنیت مرزهای جنوبی ترکیه و ایجاد شرایط مطلوب برای بازسازی سوریه و بازگشت حدود یک میلیون پناهنده سوری که هنوز در ترکیه زندگی می‌کنند، قلمداد کند. علاوه بر این، ترکیه و روسیه در مخالفت با برنامه‌های اسرائیل برای ایجاد یک منطقه حائل در جنوب سوریه، هم‌راستا هستند. آنکارا و مسکو این اقدام اسرائیل را گامی بالقوه در جهت بی‌ثبات کردن سوریه و تضعیف نفوذشان در سوریه می‌دانند. در نتیجه، بعید است که ترکیه متحدان خود را در دمشق برای برچیدن پایگاه‌های نظامی روسیه در کوتاه‌مدت تحت فشار قرار دهد.
ترکیه و روسیه در طول جنگ داخلی چندین درگیری نظامی بزرگ را تجربه کردند. از جمله یک درگیری بزرگ در فوریه سال ۲۰۲۰ که منجر به حمایت روسیه از حمله علیه نیروهای ترکیه در استان ادلب شد. ترکیه در سال ۲۰۱۵ پس از ادعای نقض حریم هوایی خود توسط روسیه، یک جت روسی را سرنگون کرد. این رخداد منجر به رویارویی بزرگ دیگری بین دو کشور شد. اما هر کدام از این رویارویی‌ها در نهایت به کاهش تنش منجر شد، زیرا نه روسیه و نه ترکیه، نمی‌خواستند وارد یک جنگ بزرگ بر سر آینده سوریه شوند.
جایگاه جهانی روسیه در سوریه از زمان حمله‌اش به اوکراین در سال ۲۰۲۲، که موجب شد مقادیر زیادی از سخت‌افزارها و نیروهای نظامی روسیه مشغول شوند، هم به لحاظ دیپلماتیک و هم به لحاظ نظامی تضعیف شده است. این وضعیت هم توانایی روسیه برای نفوذ در سوریه را محدود می‌کند و هم وابستگی روسیه به ترکیه را که یکی از معدود شرکای تجاری باقی‌مانده این کشور است که در ناتو عضویت دارد، افزایش می‌دهد.
بهرغم وجود تنش میان روسیه و آمریکا بر سر اوکراین، ایالات متحده همچنان روسیه را به دلیل سابقه‌اش در کاهش تنش‌ها بین دولت اسد و شورشیانی نظیر نیروهای دموکراتیک سوریه (SDF) که تحت حمایت ایالات متحده هستند، یک نیروی ثبات‌بخش در سوریه محسوب می‌کند. در نتیجه، با وجود لغو تحریم‌های ایالات متحده علیه سوریه، همچنان در مورد آینده پایگاه‌های روسیه تا حد زیادی موضع نگرفته است.
اسد مسترد می‌شود؟
در خصوص سرنوشت بشار اسد باید گفت که بعید است روسیه، بهرغم درخواست‌های دولت موقت سوریه، اسد را به سوریه تحویل دهد. از آنجایی که اسد پس از فرار از سوریه در دسامبر ۲۰۲۴ در مسکو باقی مانده است، سوریه احتمالاً همچنان خواستار استرداد او و همچنین استرداد سایر مقامات عالی‌رتبه‌ای که به روسیه پناهنده شده‌اند، خواهد بود تا بتواند به اتهام جنایات مرتکب‌شده در طول جنگ داخلی محاکمه‌شان کند. با این حال، روسیه هیچ سابقه‌ای برای استرداد متحدان سابق برای چنین دادگاه‌هایی ندارد، زیرا از تأثیر آن بر روابط دیپلماتیکش با سایر کشورهای طرفدار روسیه می‌ترسد.
با توجه به اینکه دولت موقت سوریه برای تهدید نظامی پایگاه‌های نظامی روسیه بسیار ضعیف است و تمایلی به شروع رویارویی با روسیه بر سر اسد ندارد، دمشق هم در عوض بدون توسل به تهدید یا تلاش برای استفاده از پایگاه‌های نظامی روسیه به عنوان بخشی از چنین مذاکره‌ای، همچنان بر استرداد اسد اصرار خواهد کرد. بنابراین اسد تا اطلاع ثانوی در روسیه باقی خواهد ماند. روس‌ها معمولاً اهل استرداد نیستند. تصوراتی که برخی مطرح می‌کنند مبنی بر اینکه روسیه ممکن است اسد را بر سر پایگاه‌های نظامی‌اش در سوریه معامله کند، از سر غفلت از الگوهای رفتاری روسیه در گذشته است.
برای مثال، ویکتور یانوکوویچ، رئیس‌جمهور سابق اوکراین نیز پس از برکناری توسط فعالان ضدروسی و طرفدار اروپا در اعتراضات یورومیدان اوکراین در سال ۲۰۱۴، همچنان در روسیه باقی مانده است. مسکو مدت‌هاست که به دنبال استفاده از تبعیدیان برای ایجاد دولت‌های سایه یا تقویت وجهه دیپلماتیک خود بوده است و میزبانی از اسد نشان‌دهنده تمایل روسیه برای محافظت از متحدانش حتی در صورت از دست دادن قدرت در دیگر کشورها است.
نیم‌نگاه الشرع به ایران
در خصوص ایران نیز باید گفت که، بهبود روابط روسیه و سوریه ممکن است دولت سوریه را تشویق کند تا برای برقراری ارتباط با یکی دیگر از رقبای سابقش در جنگ داخلی سوریه، یعنی ایران، تلاش کند اما واقعیت این است که اختلافات و بی‌اعتمادی میان ایران و دولت الشرع، روند هرگونه آشتی بین دو طرف را کُند خواهد کرد. دولت الشرع در روابطش با روسیه، مسائلی نظیر اختلافات مذهبی و فرقه‌ای و قومیتی را مانع نمی‌داند. اما در خصوص روابط با ایران، بی‌اعتمادی فرقه‌ای و مذهبی و همچنین نیاز ایران به ایجاد مجدد کریدور زمینی از طریق سوریه به جنوب لبنان، روند آشتی را کُند خواهد کرد.
ایران در اواخر سال ۲۰۲۴ به سرعت از سوریه خارج شد و از آن زمان تاکنون هیچ تلاش آشکاری برای تضعیف دولت موقت سوریه صورت نداده است. اکنون ایران هیچ شریک مشخص و قابل اعتمادی در سوریه ندارد. البته ایران درهای احیای روابط با سوریه را باز گذاشته است و دو طرف در مورد حمایت از اقلیت‌های مذهبی مانند زائران شیعه و امنیت اماکن مقدس شیعه در سوریه مذاکراتی داشته‌اند. در نتیجه، ممکن است که دمشق به دنبال عادی‌سازی روابط با ایران باشد تا عواملی را که ممکن است ایران را مجبور به حمایت از گروه‌های شورشی در طول گذار سیاسی سوریه کنند، تضعیف کند.
اما این روند با موانع قابل توجهی روبه‌رو خواهد شد؛ از بی‌اعتمادی ایران به دولت سوریه تحت سلطه تحریرالشام گرفته تا نگرانی سوریه از اینکه ایران تنها به دنبال بهبود روابط باشد تا خطوط تدارکاتی به حزب‌الله را از طریق خاک سوریه دوباره برقرار کند. این کار سوریه را در معرض اقدامات نظامی بیشتر اسرائیل و بازگشت احتمالی تحریم‌های ایالات متحده قرار می‌دهد. در نتیجه، درحالی‌که سوریه احتمالاً به عنوان بخشی از تلاش‌هایش برای عادی‌سازی روابط، بر ایران تمرکز خواهد کرد، اما پیشرفت در این مسیر به طور قابل توجهی کُندتر از پیشرفت در روابطش با روس‌ها خواهد بود.
از زمان جنگ بین حزب‌الله و اسرائیل در اواخر سال ۲۰۲۴، حزب‌الله بر تجدید ظرفیت تسلیحاتی و جذب نیرو برای بازیابی قدرت سابق خود تمرکز کرده است. جنگ با اسرائیل به طور قابل توجهی حزب‌الله را از مداخله برای نجات اسد در همان سال باز داشت و منجر به از دست رفتن مسیر زمینی سوریه شد. سال‌ها بود که این مسیر کانال اصلی ارسال سلاح از ایران به جنوب لبنان بود.
شبکه گسترده شبه‌نظامیان و پایگاه‌های ایران در سوریه، که در ابتدا برای بازدارندگی در مقابل اسرائیل در نظر گرفته شده بود، به‌طور غیرمستقیم باعث ایجاد جنگ سایه اسرائیل علیه سوریه و ایران شد که در سال ۲۰۱۸ با شروع یک کمپین هوایی گسترده‌تر توسط اسرائیل، تشدید شد. با این حال، هنگامی که دولت اسد در سال ۲۰۲۴ سقوط کرد، این پایگاه‌ها رها شدند و شبه‌نظامیان عقب‌نشینی کردند.
