طوفانی که خلیج‌فارس را با خود برد

روند متوقف شده از سال ۱۹۹۴ اما پس از ربع قرن و با تلاش‌های دونالد ترامپ و داماد یهودی‌اش، جرد کوشنر از سر گرفته شد و دو کشور عربی حاشیه خلیج‌فارس، امارات و بحرین و یک کشور عرب شمال آفریقا یعنی مراکش روابط خود را با اسرائیل در قالب پیمان ابراهیم علنی کردند. پیمان ابراهیم، مجموعه‌ای از توافق‌ها برای عادی‌سازی روابط بین اسرائیل و چندین کشور عربی است که همگی در نیمه دوم سال ۲۰۲۰ به امضا رسید و شامل یک بیانیه کلی در کنار توافق‌های دوجانبه بین اسرائیل و امارات متحده عربی، بحرین و مراکش است. این قرارداد با اشاره به جد مشترک فرضی یهودیان و اعراب، ابراهیم و به‌عنوان بیان برادری نام‌گذاری شده است.

عربستان

تک‌دوره‌ای شدن ریاست‌جمهوری ترامپ و پیروزی جو بایدن در نوامبر ۲۰۲۰ و همچنین تشکیل دولت راستگرا و افراطی بنیامین نتانیاهو در دسامبر ۲۰۲۲، سرعت پیوستن سایر کشورها به توافق ابراهیم را که عربستان در ابتدای صف آن قرار داشت با کندی مواجه کرد. با این حال محمد بن‌سلمان در ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳ در مصاحبه‌ای با فاکس‌نیوز، مذاکرات کشورش با اسرائیل را تائید و عنوان کرد که چشم‌انداز عادی‌سازی روابط بین دو کشور هر روز نزدیک‌تر می‌شود.

ریاض اما در ۱۵ اکتبر و ساعاتی پس از آغاز تحولات در نوار غزه، در بیانیه‌ای اعلام کرد که عربستان تحولات بی‌سابقه بین برخی از گروه‌های فلسطینی با نیروهای اشغالگر را که منجر به افزایش سطح خشونت در برخی از جبهه‌ها شده است، رصد می‌کند. این بیانیه تاکید کرد که «عربستان بار دیگر هشدارهای مکرر خود را درباره خطرات انفجار اوضاع در نتیجه ادامه اشغالگری و محروم ماندن ملت فلسطین از حقوق مشروع‌شان و همچنین تکرار اقدامات تحریک‌کننده هدفمند علیه مقدسات آن‌ها تکرار می‌کند.»

پس از این بیانیه بود که منابعی در اسرائیل و ایالات متحده اعلام کردند که سعودی‌ها به اطلاع واشنگتن رسانده‌اند که هرگونه مذاکره در ارتباط با عادی‌سازی روابط با تل‌آویو یا هرگونه اقدامی در قبال آن را متوقف می‌کند. ولیعهد عربستان در دیدار با آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا که برای اولین بار در پی تنش در اراضی اشغالی راهی کشورهای منطقه شده بود، با تاکید بر اینکه عملیات نظامی در غزه که افراد بی‌گناه قربانی آن شدند، باید متوقف شود، گفت: «عربستان برای ایجاد آتش‌بس و توقف تنش در غزه تلاش و با طرف‌های مختلف در تماس است.»

وی همچنین افزود: «باید به قوانین بین‌المللی و انسانی از جمله برداشتن حصر از نوار غزه احترام گذاشت. عربستان هدف قرار دادن غیرنظامیان و از کار انداختن زیرساخت‌ها در غزه را نمی‌پذیرد».

وزارت خارجه عربستان ۱۸ بهمن ۱۴۰۲، اعلام کرد که دولت آمریکا را از موضع ثابت خود درباره برقراری روابط دیپلماتیک بین ریاض و تل‌آویو مطلع کرده است و آن اینکه تا زمانی که دولت فلسطین در مرزهای ۱۹۶۷ به پایتختی قدس شرقی به رسمیت شناخته نشود و حمله به غزه متوقف نشود، روابط دیپلماتیکی با اسرائیل برقرار نخواهد شد.

با این حال اما به نظر می‌رسد تعجیل عربستان برای عادی‌سازی روابط و استفاده از مواهب آن و همچنین نزدیکی به انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا موجب شده است تا ریاض پیش از پایان جنگ در غزه و تعیین سرنوشت فلسطین براساس خواست اعلام‌شده سعودی مبنی بر ایجاد دو دولت، بار دیگر به میز مذاکره بازگردد؛ میدل ایست‌نیوز روز شنبه در گفت‌وگو با یک منبع آگاه، جزئیات توافق امنیتی و نظامی و سیاسی آمریکا و عربستان و رژیم صهیونیستی را که به عادی‌سازی روابط ریاض و تل‌آویو ختم می‌شود فاش کرد؛ به گفته این مقام آگاه، توافق امنیتی دیپلماتیک آمریکا، عربستان، اسرائیل و فلسطین به مراحل نهایی خود رسیده و دولت آمریکا درباره آن با ولیعهد عربستان به توافق رسیده است.

این مقام افزود که این توافق ابعاد گوناگونی دارد اما سه محور اصلی آن امضای توافق دفاع مشترک میان عربستان و آمریکاست که در آن هرگونه ابهام درباره کاری که آمریکا در صورت هرگونه حمله از جانب ایران در دفاع از عربستان انجام می‌دهد و همچنین بر عکس آن، یعنی آنچه عربستان در صورت حمله به منافع آمریکا انجام می‌دهد، برطرف شده است.

این مقام به میدل ایست‌نیوز گفت، محور دوم توافق تسهیل دستیابی عربستان به سلاح‌های پیشرفته آمریکاست و در محور سوم، دو کشور درباره برنامه هسته‌ای غیرنظامی تابع نظارت شدیدی توافق کرده‌اند که به موجب آن عربستان می‌تواند از منابع اورانیوم خود برای راکتورهای هسته‌ای استفاده کند؛ در برابر، عربستان متعهد شده که سرمایه‌گذاری‌های چین در خاک عربستان و نیز روابط نظامی خود را با چین محدود کند و سامانه‌های پدافندی جدید خود را کاملاً با تسلیحات آمریکایی نوسازی کند؛ تعهدی که منافع بسیاری برای تولیدکنندگان سلاح آمریکایی خواهد داشت و به ارتش‌های دو کشور امکان همکاری متقابل را می‌دهد. این مقام آگاه افزود که عربستان با انرژی ارزان و وسعت خاک خود می‌کوشد که مراکز بزرگ پردازش اطلاعات را که شرکت‌های بزرگ فناوری آمریکا برای گسترش هوش مصنوعی نیاز دارند، در خاک داشته باشد؛ چون هزینه این‌گونه اماکن و هزینه تأمین سوخت آنها در خود آمریکا بسیار گزاف است.

براساس این خبر، عربستان در ازای همه این توافقات روابط خود را با رژیم صهیونیستی برقرار خواهد کرد با این شرط که بنیامین نتانیاهو متعهد به همکاری برای برقراری راه‌حل دوکشوری با همکاری تشکیلات خودگردان فلسطینی پس از اصلاح آن باشد.

روز شنبه همچنین برخی رسانه‌های اسرائیلی گزارش دادند که یک هواپیمای شخصی متعلق به این رژیم در ریاض، پایتخت عربستان سعودی به زمین نشست و اخیراً برای انتقال مقامات ارشد موساد از آن استفاده شده است. این رسانه‌ها این گمانه را مطرح کردند که احتمالا مقامات ارشد اسرائیلی در این هواپیما حضور داشته باشند تا در مورد عادی‌سازی مذاکرات با عربستان سعودی گفت‌وگو کنند.

در چارچوب رایزنی‌ها برای پایان جنگ در غزه و همچنین مسئله عادی‌سازی روابط نیز آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا هفتمین دور سفر منطقه‌ای خود را با حضور در عربستان آغاز و روز گذشته وارد ریاض شد. یک مقام وزارت خارجه آمریکا به فرانس ۲۴ گفت که انتظار می‌رود در عربستان سعودی، بلینکن مذاکرات جدیدی درباره عادی‌سازی بالقوه روابط با اسرائیل داشته باشد.

برگزاری مجمع جهانی اقتصاد در ریاض نیز موجب شده تا رهبران بسیاری از کشورهای عربی و اروپایی نیز در جریان سفر وزیر امور خارجه آمریکا به این کشور، در پایتخت عربستان حضور داشته باشند. یک مقام آگاه وزارت امور خارجه آمریکا همچنین به این رسانه فرانسوی گفته که بلینکن در خصوص فردای پس از پایان جنگ و روند بازسازی نیز با رهبری عربستان گفت‌وگو خواهد کرد.

امارات متحده عربی

 امارات متحده عربی با یک روز فاصله و در روز ۸ اکتبر نسبت به عملیات حماس واکنش نشان داد؛ این کشور حملات انجام‌شده توسط این گروه مقاومت فلسطینی علیه شهرهای اسرائیل را تشدید جدی خشونت توصیف کرد. وزارت خارجه امارات همچنین در بیانیه‌ای اعلام کرد که گزارش‌هایی که نشان می‌دهد غیرنظامیان اسرائیلی از خانه‌های خود به گروگان گرفته شده‌اند، وحشتناک است. این وزارتخانه افزود: «غیرنظامیان در هر دو طرف باید همواره تحت حمایت کامل حقوق بشردوستانه بین‌المللی باشند و هرگز نباید هدف درگیری باشند».

ریم الهاشمی، وزیر دولت امارات در امور همکاری‌های بین‌المللی نیز ۲۵ اکتبر در نشست شورای امنیت سازمان ملل گفت: «درحالی‌که ما تکرار می‌کنیم حملات حماس در ۷ اکتبر حملاتی وحشیانه و شنیع بوده است، خواستار آزادی فوری و بدون قید و شرط گروگان‌های اسرائیلی هستیم تا خونریزی متوقف شود و همه غیرنظامیان، از رنج بیشتر در امان بمانند».

وزیر تجارت امارات متحده عربی نیز در همان روزهای آغازین جنگ در پاسخ به این سوال که آیا درگیری بین اسرائیل و حماس بر توافقات اقتصادی تأثیر می‌گذارد یا خیر؟ گفت: «امارات متحده عربی تجارت را با سیاست مخلوط نمی‌کند».

بحرین

 پارلمان بحرین نیز هرچند دوم نوامبر ۲۰۲۳ و در بیست‌وهفتمین روز عملیات طوفان‌الاقصی و حملات شدید ارتش رژیم صهیونیستی به نوار غزه، اعلام کرد که روابط اقتصادی خود را با این رژیم متوقف می‌کند، همینطور منامه سفیر خود را از تل‌آویو فراخواند و از سفیر رژیم صهیونیستی خواست خاک این کشور را ترک کند اما سلمان‌بن حمد آل‌خلیفه، ولیعهد بحرین ۲۸ آبان در سخنرانی‌ای که در افتتاحیه نوزدهمین همایش امنیت منطقه‌ای با عنوان کنفرانس منامه ۲۰۲۳ داشت، عملیات طوفان‌الاقصی را محکوم و این جنبش را به کشتن افراد بی‌گناه متهم کرد. ولیعهد بحرین گفت: «آشکارا حماس را محکوم می‌کنم، حملات هفتم اکتبر وحشیانه، هولناک و بی‌هدف بود، زنان، کودکان و سالمندان را به قتل رساندند اما از نظر ما اینها محکوم هستند و ما هشتم و نهم اکتبر نیز این اقدامات را محکوم کردیم».

بن‌حمد در این کنفرانس با تاکید بر لزوم توقف خشونت میان حماس و رژیم صهیونیستی، آزادی شهرک‌نشین‌ها و سربازان صهیونیستی به اسارت درآمده را بدون چیزی در ازای آن خواستار شد.

بحرین به عنوان کشوری کوچک در حاشیه خلیج‌فارس اهدافی متفاوت را از امارات در برقراری روابط با اسرائیل دنبال کرده است؛ منامه با اقتصادی کمتر از ۱۰ درصدِ اقتصادِ امارات، بیش از آنکه در پی تبادلات تجاری با تل‌آویو باشد، به‌دنبال برقراری توافقات امنیتی و نظامی است و به همین جهت نیز بسیاری از تحلیلگران تنش در روابط این کشور با ایران را اصلی‌ترین محرک بحرین برای پیوستن به توافق ابراهیم دانستند.

دیگر تفاوت بحرین با امارات در موضوع عادی‌سازی روابط با اسرائیل این است که رژیم منامه در میان مردم محبوبیت کمتری دارد و جمعیت آن به‌طور علنی عقاید سیاسی متفاوتی را نسبت به خاندان حاکم دارند و به همین دلیل نیز برعکس آنچه در امارات شاهد بودیم، روزهای نخست پس از امضای توافق، بحرین شاهد تظاهرات، تحصن و راهپیمایی‌های اعتراضی در خارج از منامه، به‌ویژه در مناطق شیعه‌نشین بود.

قطر

 قطر به‌عنوان میزبان رهبران گروه‌ فلسطینی حماس که به‌شدت مخالف عادی‌سازی روابط با اسرائیل است، در نخستین واکنش، نسبت به تحولات نوار غزه ابراز نگرانی عمیق کرد. در بیانیه‌ای که از سوی وزارت امور خارجه منتشر شد، اسرائیل تنها مسئول تشدید تنش‌ها به دلیل نقض مستمر حقوق مردم فلسطین، از جمله تجاوزات مکرر اخیر به مسجد مقدس الاقصی تحت حمایت اسرائیل عنوان شد.

این بیانیه از جامعه بین‌المللی خواسته است که اسرائیل را وادار کند که نقض آشکار قوانین بین‌المللی را متوقف کند، آن را برای احترام به تصمیم‌های مشروع بین‌المللی و حقوق تاریخی مردم فلسطین مسئول بداند. در بیانیه وزارت امور خارجه قطر بار دیگر بر موضع ثابت دوحه در حمایت از آرمان فلسطین و حقوق مشروع مردم فلسطین، از جمله ایجاد کشور مستقل خود براساس مرزهای ۱۹۶۷ با پایتختی بیت‌المقدس شرقی، تاکید کرد.

برخی مقامات و رسانه‌های اسرائیلی از همان روزهای نخست پس از عملیات طوفان‌الاقصی، علاوه بر ایران، قطر را نیز متهم کردند که به واسطه حضور رهبران حماس، از این عملیات مطلع بوده است؛ مقامات دوحه هرچند هیچ‌گاه پاسخ مستقیمی به این اتهام ندادند اما نخست‌وزیر قطر در ۱۳ اکتبر اعلام کرد: «تعهد قطر به نقش خود به‌عنوان یک شریک در روند صلح و میانجی در مناقشات نباید با تلاش برای بدنام کردن شهرت این کشور مورد سوءاستفاده قرار گیرد».

همچنین یک رسانه رسمی قطر در پاسخ به گزارشی که شبکه تلویزیونی فرانس۲۴ با عنوان «قطر، ایران، ترکیه و دیگران: شبکه متحدان حماس» منتشر کرد، اعلام کرد که «قطر حامی مالی حماس نیست» و کمک‌های دوحه به غزه به‌طور کامل با اسرائیل، سازمان ملل و ایالات متحده هماهنگ شده است. این کمک‌ها شامل ۱۰۰ دلار است که به فقیرترین خانواده‌ها در غزه پرداخت می‌شود تا نیازهای اولیه غذا و دارو و گسترش شبکه برق را پوشش دهد... این کمک‌ها برای حفظ ثبات و نفع خانواده‌های فلسطینی در غزه است.

دوحه در سال ۲۰۱۲ میزبان دفتر سیاسی حماس شد. خالد مشعل، رئیس دفتر سیاسی جنبش حماس در آن زمان، پس از آغاز جنگ داخلی سوریه و به دلیل حمایت از مخالفان دولت بشار اسد ناچار شد سوریه را به مقصد دوحه ترک کند.

در چارچوب جنگ، برجسته‌ترین نقش قطر این بوده است که به عنوان میانجی بین اسرائیل و آمریکا و حماس، با توافق صریح یا ضمنی همه طرف‌ها عمل کند. دوحه همراه با قاهره به تعدادی میانجیگری اساسی دست یافت و توانست منجر به تبادل برخی اُسرای اسرائیلی و فلسطینی شود که طی آن حماس ۸۱ اسیر اسرائیلی را در ازای آزادی ۲۸۰ زندانی فلسطینی، آزاد کرد.

 به نظر می‌رسد که دوحه به سرعت اهمیت رویداد ناگهانی در خاورمیانه را درک کرده و سیاستی سریع برای حرکت رو به جلو در پیش گرفته است.

تقریباً یک هفته پس از ۷ اکتبر، آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه ایالات متحده از دوحه بازدید کرد. در کنفرانس مطبوعاتی مشترک با محمدبن عبدالرحمن آل‌ثانی، نخست‌وزیر و وزیر امور خارجه قطر، وی نقش کشورش را اینگونه تعریف کرد: «در قطر، ما به میانجیگری و گفت‌وگو اعتقاد راسخ داریم».

با این حال اما مشخص نیست با پایان جنگ و آغاز مذاکرات دوحه همچنان به میزبانی از رهبران حماس و دفتر سیاسی این جنبش ادامه دهد چراکه برخی اخبار حکایت از آن دارد که تحولات ماه‌های آینده ممکن است مقامات بلندپایه این گروه مقاومت فلسطینی را راهی یکی دیگر از کشورهای منطقه کند.

وال استریت‌ژورنال ماه آوریل گزارش داد که رهبری سیاسی جنبش حماس در حال بررسی امکان انتقال مقر خود به خارج از قطر است و حداقل با دو کشور منطقه تماس گرفته است که یکی از آنها سلطان‌نشین عمان است. هدف رهبران حماس این است که ببیند آیا این کشورها آماده میزبانی از رهبران سیاسی این گروه هستند.

عمان

 وزارت خارجه عمان در واکنش به عملیات «طوفان‌الاقصی» با انتشار بیانیه‌ای، ضمن دعوت طرف‌های درگیر به خویشتن‌داری، خواستار دخالت فوری جامعه بین‌المللی برای توقف تنش‌ها شد. در این بیانیه همچنین آمده است: «جامعه بین‌المللی و طرف‌های جهانی که از تلاش‌ها برای از سرگیری روند صلح حمایت می‌کنند، باید فوراً در جهت توقف تشدید تنش‌ها مداخله کنند و به قواعد حقوق بین‌الملل متوسل شوند».

مسقط طی ۶ ماه گذشته بر تعهد تاریخی خود برای کنترل تنش در خاورمیانه و حفظ کانال ارتباطی میان ایران و ایالات متحده تمرکز کرده و درحالی‌که قطر در این مدت به عنوان میانجی بین اسرائیل و حماس در تلاش‌ها برای دستیابی به آتش‌بس در غزه بیشترین توجه‌ها را به خود جلب کرده است، عمان بی‌سروصدا برای جلوگیری از تبدیل شدن جنگ به یک آتش‌بس منطقه‌ای تلاش کرده است. عمان همچنین یک کانال پشتیبان بین ایالات متحده و حوثی‌های یمن ایجاد کرده است که در نوامبر ۲۰۲۳ با یکسری حملات موشکی و پهپادی به کشتی‌ها در خلیج عدن و جنوب دریای سرخ وارد میدان شدند.

عمان حملات تلافی‌جویانه آمریکا و انگلیس علیه پایگاه‌های حوثی‌ها در یمن را محکوم کرد و هشدار داد که چنین اقداماتی خطر تشدید بیشتر تنش‌های منطقه‌ای را به‌دنبال دارد. با این حال مقامات عمانی پیام‌های ایالات متحده را هم به ایران و هم به حوثی‌ها داده‌اند. در۳۰ ژانویه، بدر البوسعیدی، وزیر امور خارجه عمان، میزبان دیوید کامرون، وزیر خارجه بریتانیا بود تا درباره بحران دریای سرخ گفت‌وگو کنند.

کانال عمان همچنین پس از حمله اسرائیل به کنسولگری ایران در سوریه، برای جلوگیری از هرگونه تشدید تنش فعال شد و حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه یک هفته پس از این حمله، در اولین مقصد از تور منطقه‌ای خود به عمان سفر کرد.

پیش از پرتاب رگبار پهپادها و موشک‌ها به سوی اسرائیل در۱۳ آوریل ۲۰۲۴، طبق گزارش‌ها، ایران به واشنگتن خبر داده بود که در پاسخش به حمله اسرائیل، به‌دنبال جلوگیری از تشدید تنش است و این پیام از طریق عمان مخابره شد. پادشاهی عمان پس از پایان حمله ایران نیز در بیانیه‌ای اعلام کرد: «ما با جدیت بالا تحولات مربوط به تشدید تنش‌های نظامی در منطقه و عواقب جدی آن را دنبال می‌کنیم و خواستار خویشتن‌داری هستیم و بر اهمیت آن تاکید می‌کنیم».

کویت

 کویت از جمله کشورهای مسلمانی است که از ابتدا با هرگونه برقراری روابط با اسرائیل حتی به‌صورت مخفیانه مخالف بود؛ این کشور در پی توافق اسرائیل با امارات مجدداً بر موضع خود تاکید کرد و وب‌سایت روزنامه کویتی القبس به نقل از منابع دولتی نوشت که «موضع کویت در قبال عادی‌سازی روابط با رژیم صهیونیستی ثابت است و تغییر نخواهد کرد». این روزنامه تیتر زد که «کویت آخرین کشوری خواهد بود که روابطش را با اسرائیل عادی می‌کند».

پس از عملیات طوفان‌الاقصی نیز کویت نگرانی شدید خود را از تحولات بین اسرائیل و فلسطینی‌ها ابراز کرد و اسرائیل را مسئول آنچه «حملات آشکار» خواند، دانست. وزارت امور خارجه این کشور در بیانیه‌ای از جامعه بین‌الملل خواست تا اقدامات تحریک‌آمیز توسط اشغالگران و «سیاست گسترش شهرک‌سازی» را متوقف کند.

طلال خالد احمدالصباح وزیر کشور کویت گفت: «ما در جنگ با صهیونیست‌ها قرار داریم». وی افزود: «پیام من از طرف دولت و ملت کویت به مردم، برادران مقاوم فلسطین در برابر اشغالگران صهیونیست جنایتکار است و با عزت و افتخار اعلام می‌کنم که ما مخالف هرگونه اشغالگری صهیونیست‌ها و حامی آرمان ملت فلسطین هستیم. ما به حکم حکومتی صادره در سال ۱۹۶۷ افتخار می‌کنیم که کویت در جنگ با باندهای صهیونیستی در فلسطین اشغالی قرار دارد و این مسئله تا امروز همچنان به قوت خود باقی است که بیانگر ثبات موضع کویت در پیروزی از حق است».

پس از حمله تلافی‌جویانه ایران به اسرائیل نیز گلوبال آی‌نیوز مدعی شد که کویت همراه با قطر به دولت آمریکا اطلاع داده‌اند که اجازه نخواهند داد از آسمان این کشورها و پایگاه‌های واقع در خاک آنها برای حمله علیه ایران استفاده شود.

عکس: Afp