گام سرنوشتساز کییف
اتحادیه اروپا پس از مخالفتهای طولانیمدت ویکتور اوربان، نخستوزیر مجارستان بالاخره موافقت کرد تا مذاکرات پیوستن اوکراین به این بلوک را آغاز کند. بهرغم نگرانیها نسبت به آمادگی و سوالها درباره معنای این عضویت، کییف در آرزوی پیوستن به اتحادیه اروپا یک گام به جلوتر برداشته است.
در صورت عضویت در اتحادیه اروپا، اوکراین پنجمین کشور پرجمعیت و در عین حال فقیرترین عضو این بلوک خواهد بود و بههمین ترتیب میتواند تحت قوانین کنونی آن سوبسیدهای قابل توجهی دریافت کند اما از سوی دیگر در بروکسل این حس فزاینده وجود دارد که عضویت اوکراین موازنه قدرت در اتحادیه اروپا را تغییر میدهد و بر بازار محصولات کشاورزی و بودجه این بلوک تاثیر میگذارد.
اتحادیه اروپا در آغاز از گروه کوچکی تشکیل شده بود که بیشتر کشورهای اروپای غربی را شامل میشد. در سالهای پس از فروپاشی دیوار برلین در سال 1989 این اتحادیه به سمت شرق هم گسترش پیدا کرد. حمله روسیه به اوکراین در سال 2022، محاسبات سود و زیان اتحادیه اروپا برای پذیرش کشورهای جدید را تغییر داد و حمایتها از دور دیگر مذاکرات برای گسترش این بلوک را بیشتر کرد. اتحادیه اروپا همچنین موافقت کرد علاوه بر اوکراین، مذاکرات با مولداوی را آغاز و نامزدی گرجستان را هم اعلام کند. چندین کشور دیگر مثل آلبانی و مونتهنگرو نیز در مراحل مختلفی در روند الحاق قرار دارند. عده بسیاری از رهبران و شهروندان کشورهای عضو اتحادیه اروپا حمله روسیه به اوکراین را 11سپتامبرِ این اتحادیه میدانند: رویدادی تاثیرگذار که تهدید فاجعهباری در برابر ارزشها و شیوه زندگی آنهاست. ثبت جایگاه اوکراین در اروپا به یک اولویت جدید تبدیل شده است. حتی برخی کشورهای بدبین مهمتر از همه فرانسه هم از این الحاق حمایت میکنند.
اگر روند الحاق این کشورها نتیجهبخش باشد، اتحادیه اروپا که دارای 27 عضو است به گروهی با بیش از 30 عضو تبدیل میشود و موازنه قدرت بلوک احتمالاً به سمت شرق تغییر جهت میدهد. اگر اوکراین امروز به اتحادیه اروپا بپیوندد، پرجمعیتترین عضو جدید از سالهای 1980 خواهد بود.
دور میز شورای اروپا، برخی از تصمیمات بهاتفاق آرا و برخی دیگر براساس «رای اکثریت واجد شرایط» گرفته میشود؛ سیستمی که در آن هر تصمیمی باید از سوی 55درصد از کشورهای عضو که حداقل 65درصد از جمعیت اتحادیه اروپا را تشکیل میدهند، تایید شود.
براساس تحلیل مؤسسه آلمانی امور بینالملل و امنیت، اوکراین 9درصد آرا را دارد که تقریباً با وزن امروز لهستان برابر است. سهم دیگر کشورهای عضو مثل آلمان از 6/18درصد به 9/16درصد کاهش پیدا کرده است. در نتیجه وزن رایدهی لهستان و اوکراین به اندازه آلمان خواهد بود.
در پارلمان اروپا، اوکراین میتواند چندین نماینده داشته باشد اما اضافه کردن نماینده برای اوکراین قطعاً به معنی فراتر رفتن از سقف کنونی 751 نماینده است. این پاییز، مقامات فرانسوی و آلمانی گزارشی را به نوشته گروهی از کارشناسان منتشر کردند که خلاف اضافه کردن کرسی جدید و بهنفع پیدا کردن راهی جدید برای تقسیم کردنشان استدلال میکرد.
به گزارش واشنگتنپست در بروکسل، بسیاری از کشورها معتقدند که اتحادیه اروپا با جذب اوکراین و دیگر کشورها باید اصلاحاتی در نهادهای کلیدی خود، از جمله در درون پارلمان انجام دهد اما ابتدا باید بر سر چگونگی اعمال این اصلاحات بهتوافق برسند.
اوکراین نیز برای رسیدن به آرزوی خود باید لیست بلندبالایی از اصلاحات را در قوانین داخلی خود اعمال کند تا همراستای قوانین اتحادیه اروپا باشد و شایستگی خود را بهعنوان کشوری با اقتصاد بازار دموکراتیک ثابت کند. کشورهای عضو اتحادیه اروپا نیز با چالشهای بیشماری برای عضویت اوکراین دستوپنجه نرم میکنند چون کییف علاوه بر اینکه قطب کشاورزی نسبتاً فقیری است در موازنه ظریف کشورهای تصمیمگیر و تامینکننده بودجه اتحادیه تاثیر میگذارد.
جذب غول کشاورزی
الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا احتمالاً نیازمند بازنگری در سیاستهای رایج کشاورزی این بلوک است. کشاورزان اتحادیه اروپا هماکنون به ازای هر هکتاری که کشت شود، بیش از 200 دلار دریافت میکنند. اوکراین با وجود اراضی وسیع قابل کشتی که دارد، شرایط کافی برای دریافت میلیاردها دلار را دارد.
حتی با اینکه عضویت اوکراین چندین سال دیگر به وقوع میپیوندد، مسئله ورود محصولات صادراتی اوکراین به بازار اتحادیه اروپا تظاهراتهایی را در اتحادیه اروپا و در میان کشاورزان کشورهای همسایه بهدلیل نگرانی از اشباع غلات در بازار راه انداخته است.
در لهستان، تاثیر اوکراین بر قیمت غلات به یک مشکل سیاسی بزرگی تبدیل شده و کشاورزان لهستانی نسبت به میزان عرضه محصولات اوکراین در بازار هشدار دادهاند.
طبق دادههای سازمان خواربار و کشاورزی سازمان ملل، اوکراین پیش از جنگ سالانه حدود 20 میلیون تن غلات صادر میکرد که بیش از یکسوم صادرات کل غلات اتحادیه اروپا را شامل میشد. در این میان لهستان سالانه 4 میلیون تن صادر میکند. این بحثها روابط اوکراین و لهستان را در مرحله آزمایش قرار داده است. لهستان یکی از سرسختترین حامیان اوکراین است و این بگومگوها از نظر خیلیها نشانه احتمالی جنگ کشاورزی در آینده است.
واقعاً همهچیز به پول برمیگردد
مسئله فقط غلات نیست. به گفته تحلیلگران، همانطور که اتحادیه اروپا درباره عضویت اوکراین تصوراتی دارد، پول یکی از مشکلات اصلی است. طبق گزارشها سرانه تولید ناخالص داخلی اوکراین در سال 2021، 4هزار و 872 دلار بود. در همان سال، تولید ناخالص داخلی در بلغارستان، فقیرترین کشور اتحادیه اروپا، 11هزار و 683 دلار بود.
جنگ روسیه، اقتصاد اوکراین را نابود کرده و نیازهای اقتصادی این کشور را عمیقتر. ارزیابیهای مشترک کمیسیون اروپا، بانک جهانی و سازمان ملل نشان میدهند که هزینه بازسازی و احیای اوکراین بیش از 400 میلیارد دلار باشد و این ارزیابیها فقط براساس سال اول جنگ اعلام شدهاند.
با وجود آنکه جنگ همچنان ادامه دارد و روند عضویت میتواند سالها، اگر نه، دههها طول بکشد، همچنان به سختی میتوان تاثیر اقتصادی عضویت اوکراین را تخمین زد.
برخی از تخمینها حاکی از آن است که عضویت اوکراین بسیاری از دریافتکنندگان خالص بودجههای اتحادیه اروپا را به پرداختکنندگان خالص تبدیل میکند. مرکز بینالمللی دفاع و امنیت در یکی از مقالههای اخیر درباره سیاستگذاری تخمین میزند که اگر اوکراین همین امروز به عضویت اتحادیه اروپا درآید، میتواند از بودجه آن 20 میلیارد دلار در سال دریافت کند و اسپانیا هم از یک دریافتکننده خالص به یک پرداختکننده خالص تبدیل میشود.
مایکل امرسون، نویسنده این گزارش و دستیار محقق ارشد در مرکز مطالعات سیاست اروپا، اندیشکدهای در بروکسل میگوید، دورهای قدیمی گسترش بلوک نشان میدهند که میتوان اعضای جدید را ملحق کرد. امرسون میگوید: «در 20 سال اخیر، 13 عضو جدید که به این اتحادیه ملحق شدهاند از نظر اقتصاد کلان با حاشیههای قابلتوجهی رشد کردهاند که سریعتر از میانگین اروپا بوده است.»
ایلکه تویگو، مدیر مرکز نوآوری در اقتصاد و سیاستهای جهانی در دانشگاه بینالمللی اسپانیا میگوید، اروپا در سالهای آینده درباره این موضوع گفتوگو خواهد کرد. تویگو میگوید: «برای من صحبت درباره بودجه مهمترین گفتوگوست. اگر از من بپرسید مهمترین و تنهاترین مشکلی که کشورهای عضو اتحادیه اروپا باید درباره آن صحبت کنند، چیست، جواب من بودجه است.»
مشکل امنیت هم هست
سالهاست که رهبران اروپایی میگویند نزدیکتر شدن اوکراین به حلقه، خود اقدامی تحریکآمیز و خطرناک است. با اینکه حمله تمامعیار روسیه محاسبات آنها را تغییر داد، این بلوک باید حالا اثرات امنیتی عضویت اوکراین را در نظر بگیرد؛ بهویژه از زمانی که ناتو به وضوح اعلام کرده تا بعد از پایان جنگ، اوکراین را نمیپذیرد. این اولین باری است که اتحادیه اروپا تصمیم گرفته کشوری را به عضویت بپذیرد که حمایت ناتو را ندارد و در بحبوحه جنگ بزرگی قرار گرفته است. سوفیا بش و اریک کیاراملا در مقالهای که در اندیشکده کارنگی منتشر شد استدلال میکنند، اتحادیه اروپا ابعاد امنیتی این تصمیم را بهطور کامل در نظر نگرفته است.
آنها مینویسند، اتحادیه اروپا ابتدا باید ارزیابی کند که با وجود تهدیدهای شدید روسیه و نبود حمایتهای ناتو، اوکراین شرایط کافی برای عضویت را دارد یا نه. به گفته این نویسندگان، اتحادیه اروپا توانایی تامین منافع خود در اوکراین و در نهایت دفاع از مجموعه گستردهای از مرزها در برابر حمله روسیه را ندارد. حتی همانطور که رهبران اتحادیه اروپا چراغ سبز مذاکرات الحاق را نشان دادند امسال نتوانستند بر سر تامین بودجه حدوداً 50میلیارد دلاری اوکراین توافق کنند و سوالهایی را درباره توانایی اتحادیه برای ادامه عملیات نظامی کنونی اوکراین مطرح کنند؛ چه برسد به سالهای آینده.
طبق ماده 7/42 پیمان اتحادیه اروپا، این بلوک به کشورهای عضو، ضمانت دفاعی متقابلی را ارائه میدهد که مشابه حمایتی است که متحدان ناتو از آن برخوردارند. اما اتحادیه اروپا نمیتواند بدون ناتو از مرزهای خارجی خود دفاع کند. این معضل مدتهاست که در حد تئوری باقی مانده اما عضویت اوکراین میتواند آن را به مرحله عملی برساند.
با اینکه اوکراین امسال توانست موفقیتهای محدودی کسب کند که نتیجه آن در تابستان در دریای سیاه و در پاییز، مسدود کردن پلی در منطقه خرسون در شرق رود دنیپرو دیده شد، کمبود دستاوردهای منطقهای قابل توجه مثل قرص تلخ و بدمزهای است که کییف باید آن را قورت دهد. به گفته عده بسیاری از کارشناسان نظامی غربی با وجود این پسرفتها ولی با چیرگی بر تابوهای ارسال ادوات مورد نیاز برای پیروزی در جنگ که شامل ارسال تسلیحات سنگین و افزایش قابلیتهای موشکهای دوربرد است، مسیر درگیری همچنان به نفع اوکراین پیش میرود فقط تا زمانی که ائتلاف کشورهای دموکراتیک، اقتصاد دوران جنگ اوکراین را قوی نگه دارند و ارسال تسلیحات همواره ادامه داشته باشد.
پیروزی متحدان ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه در انتخاباتهای اروپا مثل رابرت فیتسو در اسلواکی و خیرت وایلدرز در هلند احتمالاً موانع بیشتری را برای بستههای کمکی مالی و نظامی اتحادیه اروپا ایجاد میکند. حتی اگر بهرغم مخالفتهای ویکتور اوربان، رئیسجمهور مجارستان با آغاز مذاکرات الحاق اوکراین به اتحادیه اروپا بهطور موفقیتآمیز توسط بلوک هدایت شود اما مجارستان حالا اهرمهای بیشتری در تلاش برای اختلال سیاست بلوک در قبال اوکراین دارد که شامل معطل کردن دور جدیدی از تحریمها علیه روسیه و بسته کمکی پیشنهادی به ارزش 50 میلیارد یورو (54.9 میلیارد دلار) میشود.
به گفته اوز کاتری، روزنامهنگار فریلنس بریتانیایی-لبنانی در فارنپالیسی، اوربان قبلاً در تابستان در داخل اتحادیه اروپا ایزوله شده بود تا اینکه در ارسال کمکها به اوکراین از آمریکا بهعنوان بزرگترین اهداکننده پیشی گرفت. اگر وایلدرز بتواند یک ائتلاف در دولت تشکیل دهد و نخستوزیر شود، نهتنها میتواند ارسال برنامهریزیشده جنگندههای اف-16 به اوکراین را بهخطر بیاندازد بلکه به تهدید بزرگی برای ارسال بستههای کمکی اتحادیه اروپا در آینده تبدیل شود.
نقشه راه تضمینشده
اتحادیه اروپا و رهبران کشورهای عضو آن باید مسیر معتبر و پایداری را طراحی کنند که توانایی کییف در دفاع از خود را تضمین میکند؛ چه در سالهایی که روند الحاق مورد بررسی قرار دارد و چه در زمانی که عضو این بلوک میشود. به گزارش اندیشکده کارنگی این موضوع در همکاری با آمریکا باید صورت بگیرد. نقش منحصر به فرد واشنگتن در تامین امنیت اروپا اصلاً قابل مقایسه نیست، بهویژه اینکه آمریکا بزرگترین اهداکننده و تسهیلگر کمکهای نظامی دهها کشور دیگر به اوکراین است؛ حتی با اینکه نتیجه رایگیری انتخابات ریاستجمهوری 2024 فردی باشد که حفظ برتری قطعی قدرت آمریکا را کاهش دهد.
اتحادیه اروپا همچنین باید در نظر بگیرد که الحاق اوکراین چگونه تعهدات امنیتی آینده بلوک را تغییر میدهد. اتحادیه اروپا برای تبدیل شدن به یک بازیگر امنیتی منسجمتر تاکنون گامهایی را برداشته اما اگر اروپاییها میخواهند به مسئولیت باارزشی که آنالنا بائربوک، وزیر امور خارجه آلمان بیان کرده برسند، راه درازی در پیش دارند: «تضمین منطقهای از صلح و رفاه از لیسبون تا لوهانسک».
مقامات اروپایی استدلال میکنند بهترین تضمین برای تامین امنیت اتحادیه اروپا ارائه عضویت است. برای اوکراین، اصلاحات جامع و بلندمدت مورد نیاز برای طی شدن روند الحاق، مقاومت این کشور را در برابر اجبار روسیه تقویت خواهد کرد. اوکراین تا زمانی که به اتحادیه اروپا بپیوندد، سالها باید برای تقویت قوه قضائیه، رسانههای مستقل، مبارزه با فساد، اصلاح ساختار امنیتی و ایجاد نهادهای عمومی بیعیب و نقض تلاش کند. اوکراین در صورت عضویت در شبکههای انرژی و زنجیره تامین اروپا ادغام خواهد شد. اتحادیه اروپا هم تلاشهایی برای حمایت از مقاومت سایبری و دیجیتالی اوکراین انجام داده است. اما در نهایت کشورهای عضو اتحادیه اروپا باید اقداماتی فراتر از تضمین مقاومت اوکراین انجام دهند و در عوض جهانی را تصور کنند که در آن احتمال دارد برای دفاع از یک مرز خارجی جدید در برابر حمله روسیه آماده شوند.
اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن از انجام این گفتوگوی دشوار طفره میروند و میگویند که دفاع از اوکراین در آینده ممکن است مثل امروز کار غیرممکنی نباشد. برای این خوشبینی سه سناریو وجود دارد. اول اینکه، آنها خیلیها امیدوارند که اوکراین قبل از الحاق به اتحادیه اروپا به ناتو میپیوندد؛ همانطور که در مورد کشورهای اروپای شرقی و مرکزی در سال 2004 اتفاق افتاد. در این سناریو به جای اتحادیه اروپا، ناتو ملزم به دفاع از اوکراین خواهد بود. دوم اینکه، خیلی از اروپاییها تصور میکنند حمله به اتحادیه اروپا حتی اگر قلمرو مورد حمله بخشی از ائتلاف نباشد، پای ایالات متحده را هم باز میکند چون بسیاری از کشورهای این بلوک عضو ناتو هستند. سناریوی سوم هم این است که بعضیها روی امضای توافقنامه صلح پایدار با روسیه حساب باز کردهاند.
اما این سناریوها چندان محتمل نیستند. در حال حاضر، تا زمانی که جنگ تمام نشود اعضای ناتو تصمیمی برای پذیرش عضویت اوکراین به این ائتلاف ندارند. اعضای ناتو بهویژه آمریکا هیچ تعهدی برای پذیرش درگیری مستقیم با روسیه مجهز به سلاح هستهای را نمیپذیرند. این موضوع نه غافلگیرکننده است نه احتمالاً به این زودیها تغییری میکند جون تغییرات سیاسی چشمگیری در روسیه دیده نمیشود. با توجه به اینکه سربازان اوکراینی در نبرد هزینهبر و فرسایشی با نیروهای سنگرگرفته روسیه گرفتار شدهاند، آزادسازی کامل قلمرو اوکراین در بهترین حالت، راهی بسیار طولانی است. چشمانداز توافق صلح با ولادیمیر پوتین، رئیسجمهور روسیه هم که هیچ تمایلی به پایان دادن تجاوزات خود علیه اوکراین نشان نداده، به همان اندازه دور بهنظر میرسد.
برخی الحاق قبرس در سال 2004 به اتحادیه اروپا را نشانهای از عضویت جدید بدون ضمانت ناتو در بحبوحه درگیریها بر سر تمامیت ارضی اشاره میکنند که شامل یک طرف سوم، در این مورد ترکیه بوده است.
با وجود این واقعیت که تنشها بین قبرس و ترکیه به دردسرهای مداوم سیاستگذاران اتحادیه اروپا تبدیل شده، این مورد همچنین از جنبههای مهمی با اوکراین متفاوت است. قبرس زمانی که به اتحادیه اروپا ملحق شد سه دهه عاری از خشونت را طی کرده بود و عضویت ترکیه در ناتو راههایی برای ارتباط و مدیریت بحرانی فراهم کرده که این راهها با روسیه وجود ندارد.
جنگ در اوکراین باعث تغییر در تفکر اتحادیه اروپا در مورد نقش خود بهعنوان یک بازیگر امنیتی شده است. اتحادیه اروپا اگرچه در ابتدا پس از جنگ جهانی دوم بهعنوان یک پروژه صلح راهاندازی شد، اما با مناقشات ژئوپلیتیکی مکرر بیشتر به این سمت حرکت کرد که این اتحادیه بیشتر شبیه به یک اتحادیه دفاعی است. حمله روسیه به اوکراین تا حدی این تحول را تسریع کرده است.
اتحادیه اروپا تجربه و برنامهریزی نظامی و داراییهای کنترل و فرماندهی ناتو را ندارد. بیشتر دولتهای اروپایی علاقهای به بحث درباره ماده 7/42 در سناریوی دفاعی ارضی کلاسیک ندارند و علاقه بسیار کمی به سرمایهگذاری در تواناییهای پشتیبانی نظامی از این تعهد نشان دادهاند.
کشورهای عضو در واقع برنامهریزی بسیار کمی برای معتبر کردن این ماده انجام دادهاند که بخش بزرگی از آن به این دلیل است که اتحادیه اروپا همیشه مسائل مربوط به دفاع قارهای و بازدارندگی را به ناتو و بنابراین آمریکا برونسپاری میکند. واشنگتن به نوبه خود از گفتوگوهای اروپاییها درباره «استقلال استراتژیک» جلوگیری میکند چون بیم آن دارد که توانایی نظامی اروپاییها خارج از ساختار فرماندهی ناتو منجر به تضعیف این ائتلاف و تضعیف قدرت ایالات متحده شود.
وقتی صحبت از دفاع ارضی میشود، حمله روسیه بهطور متناقضی جاهطلبیهای اتحادیه اروپا را کاهش داده است. فنلاند و سوئد زمانی در میان برجستهترین قهرمانان اهمیت دادن به ماده 7/42بودهاند اما تصمیم آنها برای عضویت در ناتو پس از حمله روسیه نشان داد که ضمانتهای اتحادیه اروپا چقدر ممکن است پوچ باشد. زمانی که سوئد به ناتو بپیوندد فقط 4 کشور اتحادیه اروپا خارج از ائتلاف ناتو باقی میمانند. جدیدترین نسخه از استراتژی دفاعی و امنیتی اتحادیه اروپا که تنها چند هفته پس از حمله روسیه به اوکراین منتشر شد، برای عملیاتی کردن ماده 7/42 کار چندانی انجام نمیدهد.
تلاشهای اخیر برای آزمایش بند کمکهای متقابل با تمرینهایی بهرهبری اتحادیه اروپا فقط روی رویدادهای مربوط به جنگهای سایبری و فضایی متمرکز بوده است.
به گزارش اندیشکده کارنگی از آنجایی که اتحادیه اروپا در حال حاضر نه توانایی و نه حکم سیاسی برای رسیدگی به رویاروییهای نظامی با شدت بالا را دارد، اروپاییها احتمالاً به جای آن بر ائتلافهای نظامی منطقهای یا موقت چندملیتی مثل نیروهای واکنش سریع اعزامی مشترک JEF به رهبری بریتانیا برای رسیدگی به شرایط اضطراری امنیتی آینده تکیه میکنند. دولتهای درگیر در این فرمتها باید به این فکر کنند که اوکراین را چگونه در این تلاشها ادغام کنند.
واشنگتن به نوبه خود نقش مهمی در شکافهای مذاکرات اتحادیه اروپا درباره عضویت جدید بازی میکند. آمریکا در حالت ایدهآل باید ماهیت تعهد بلندمدت به آموزش و تجهیز نیروهای مسلح اوکراین را روشن کند. در عین حال، باید خطوط قرمز خود را در مورد گسترش ناتو اعلام کند. امیدهای نابجای اروپاییها برای تغییر عقیده در واشنگتن فقط بلوغ اتحادیه اروپا بهعنوان یک بازیگر امنیتی را متوقف میکند. علاوه بر این، آشفتگی اخیر در کنگره آمریکا بر سر کمک به اوکراین یادآوری بهموقع است از اینکه سیاست آمریکا در قبال امنیت آمریکا پس از انتخابات ریاستجمهوری 2024 ممکن است اساساً تغییر کند.