ناتو به دنبال گسترش بیشتر است

رضا حقیقی

کارشناس روابط بین‌الملل

رصد آخرین تحولات سازمان پیمان آتلانتیک شمالی از زمان برگزاری اجلاس سالانه سران در لیتوانی (21-20 تیرماه 1402) تا نشست وزرای امور خارجه در بروکسل (8-7 آذرماه 1402) و ارزیابی اجمالی از میزان اجرای مصوبات گردهمایی رهبران این سازمان پس از چهار ماه از برگزاری این نشست، نشان می‌دهد رویدادهای مربوط به این نهاد سیاسی، نظامی در تطابق با اولویت‌های تعریف‌شده توسط سران و در چارچوب اهداف مدون در بیانیه پایانی بوده و در مسیر مطلوب به پیش می‌رود. اهم اولویت‌های تعریف‌شده در نشست ویلنیوس و موضوعات در دستور کار شامل: 1-تاسیس شورای ناتو-اوکراین به منظور انجام رایزنی‌های مداوم و تصمیم‌گیری‌های مشترک، کمک به بازسازی بخش‌های امنیتی و دفاعی اوکراین و تامین نیازهای حیاتی این کشور، 2- پیگیری روند الحاق سوئد به ناتو، 3-تعامل بیشتر با کشورهای همکار یا شرکاء و 4- برنامه‌ریزی برای مقابله جدی با «تهدیدات سایبری»، طی چند ماه اخیر به‌صورت تدریجی در حال عملیاتی شدن هستند و یا بعضاً بسترهای اجرا و ظرفیت‌سازی آنها فراهم شده است. نوشتار حاضر به شرح اقدامات انجام‌شده در قالب موارد پیش‌گفته پرداخته و تحلیلی برمجموعه تحولات مربوطه دارد:

در اجلاس دوروزه وزرای امور خارجه ناتو در بروکسل (هفتم و هشتم آذرماه 1402) نخستین نشست شورای ناتو- اوکراین در سطح وزرای امور خارجه و با حضور دیمیتری کولبا (Dmytro Kuleba) وزیر امور خارجه اوکراین برگزار شد. وزراء در این گردهمائی وضعیت اجرای بسته جامع حمایت سیاسی و عملی از اوکراین را ارزیابی کردند. دبیرکل ناتو پس از این نشست اظهار داشت: «اعضای ائتلاف یک برنامه کاری بلندپروازانه را برای سال آینده تصویب کرده بودند که امنیت انرژی، نوآوری و قابلیت همکاری را پوشش می‌دهد. ما اکنون بسته کمک جامع ناتو را به یک برنامه چندساله تبدیل نموده و به اوکراین کمک می‌کنیم تا دوران گذار از (ساختار) شوروی به تجهیزات و «استانداردهای» ناتو را سپری کند و نیروهای خود را به‌طور کامل با نیروهای ما سازگار نماید. وزرای خارجه همچنین در مورد مسیر عضویت اوکراین در ائتلاف گفت‌وگو کردند و توصیه‌هایی در مورد اصلاحات اولویت‌دار اوکراین از جمله مبارزه با فساد، تقویت حاکمیت قانون و حمایت از حقوق بشر و حقوق اقلیت‌ها ارائه نمودند.ینس‌استولتنبرگ در خصوص همکاری با کی‌یف در قالب شورای ناتو- اوکراین گفت: اوکراین بیش از هر زمان دیگری به ناتو نزدیک شده است و ما به حمایت از آن در مسیر عضویت ادامه خواهیم داد. شورای ناتو –اوکراین همچنین بیانیه‌ای سه‌ماده‌ای در خصوص چشم‌انداز همکاری‌ها صادر نمود.

در خصوص گسترش همکاری‌ها با کی‌یف، پیش از این نیز نخستین جلسه شورای ناتو-اوکراین در هیئت «نمایندگان نظامی» کشورهای عضو و اوکراین در تاریخ 16 نوامبر 2023 (25 آبان‌ماه 1402) به ریاست «راب بوئر» رئیس کمیته نظامی ناتو در بروکسل برگزار شد. در این نشست ژنرال سالکوتسان (Salkutsan) نماینده نظامی اوکراین نزد ناتو، گزارشی از فعالیت‌های نظامی در حال انجام به منظور عقب راندن نیروهای روسیه، الزامات توانایی فعلی برای ادامه جنگ و... را به همتایان خود از کشورهای عضو ناتو ارائه نمود و رئیس جلسه هم بر ضرورت حمایت مستمر بلکه تقویت‌شده اوکراین تأکید کرده و افزود: «حمایت از اوکراین در چارچوب منافع امنیتی ماست، زیرا اگر رئیس‌جمهور پوتین از طریق استفاده از زور به آنچه می‌خواهد، برسد، جهان جای خطرناک‌تری خواهد بود. ناتو باید به ارائه حمایت از اوکراین متعهد باقی بماند تا بتواند به‌عنوان یک کشور مستقل پیروز شود».

در رابطه با پروسه پیوستن «سوئد» به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی: روز سه‌شنبه دوم آبان‌ماه 1402 دبیرکل ناتو در استکهلم با کریسترسون نخست‌وزیر سوئد دیدار کرد. در این سفر آقای استولتنبرگ ضمن استقبال از تصمیم رجب طیب اردوغان برای ارائه پروتکل الحاق سوئد به ناتو گفت: «اسناد تصویب (از سوی دولت) ارائه شده و منتظر پاسخ مثبت پارلمان است». وی افزود: «سوئد هم به تعهدات خود عمل کرده، قانون اساسی خود را اصلاح نموده، همکاری‌های ضدتروریسم خویش را افزایش داده و جریان صدور سلاح به ترکیه را از سر گرفته است. (قبلاً سیاست دولت عدم فروش سلاح به آنکارا بود). ناتو متعهد به مبارزه علیه تروریسم است. برنامه اقدام خود در این خصوص را به روز کرده و دستیار دبیرکل را به‌عنوان هماهنگ‌کننده ویژه مبارزه با تروریسم منصوب نموده است». روز دوشنبه ششم آذر نیز استولتنبرگ در آستانه برگزاری نشست دوروزه وزرای خارجه ناتو، از ترکیه و مجارستان خواست با توجه به اینکه زمان مربوطه فرا رسیده است، پروسه الحاق سوئد به ناتو را کامل کنند.

ارزیابی این است که ناتو با جدیت هر چه تمام‌تر، پروژه تسریع پیوستن سوئد به خود را دنبال می‌کند. از طرفی به نظر می‌رسد فشارها بر ترکیه روزبه‌روز بیشتر می‌شود. یورونیوز طی گزارشی در این زمینه می‌نویسد: روز سه‌شنبه هفتم آذرماه و در جریان نشست وزرای خارجه ناتو، چندتن از وزرای خارجه ناامیدی خود را از ترکیه ابراز کردند. به گفته آنها با وجود ماه‌‌ها مذاکره، ترکیه در تصویب الحاق سوئد به سازمان پیمان آتلانتیک شمالی کُند عمل می‌کند. «آنتونی بلینکن»، وزیر خارجه آمریکا در حاشیه نشست مذکور با «هاکان فیدان»، همتای ترک خود گفت‌وگو نموده و بار دیگر تاکید کرد که آنکارا باید عضویت سوئد را «در اسرع وقت» تصویب کند. این در حالی است که بلینکن پیش از این، مفصل با او صحبت کرده بود. به این ترتیب واشنگتن و سایر کشورهای این اتحاد، ترکیه را به طولانی کردن فرایند الحاق متهم کردند. همچنین «کاترین کولونا»، وزیر امور خارجه فرانسه به رسانه‌ها گفت: «ما از ترکیه و مجارستان انتظار داریم که این الحاق را بدون تاخیر بیشتر تصویب کنند.» وی افزود: «قدرت و اعتبار اتحاد ما در خطر است. ما نباید روز دیگری را از دست بدهیم».

تعامل بیشتر با کشورهای همکار یا شرکاء: توسعه همکاری‌ها با شرکای ناتو با هدف تضمین امنیت فرامرزی، توسعه حوزه نفوذ و تسلط بر گستره جغرافیایی مورد نظر ناتو همراه با کاهش هزینه‌ها صورت می‌گیرد. این موضوع در دستور کار مستمر بوده و در اجلاس امسال هم مقامات بلندپایه‌ای از کشورهای کره‌جنوبی (رئیس‌جمهور)، ژاپن، استرالیا و نیوزیلند (در سطح نخست‌وزیر) حضور داشتند. شرکای ناتو در قالب چهار ساختار با این سازمان همکاری دارند: نخست «شورای یورو آتلانتیک (EAPC)؛ شامل 18 کشور (بدون روسیه)، «گفت‌وگوی مدیترانه»؛ شامل 7 کشور، «ابتکار همکاری استانبول»؛(ICI) شامل 4 کشور (کویت، امارات متحده عربی، قطر و بحرین) و «شرکاء در سراسر جهان» شامل 9 کشور. در این راستا در ماه نوامبر دیدارها و نشست‌های متعددی در حوزه‌ها و سطوح مختلف برگزار شده است. در مهمترین آن «راب بوئر» رئیس کمیته نظامی ناتو به همراه دستیار دبیرکل در امور سیاسی و سیاست‌های امنیتی، در روزهای 26 تا 28 آبان‌ماه (17 تا 19 نوامبر) در برنامه گفت‌وگوی «منامه» مؤسسه بین‌المللی مطالعات راهبردی (IISS) در بحرین شرکت کردند. پیام کلیدی ناتو در این برنامه یافتن راه‌هایی برای تعمیق مشارکت «همسایگان جنوبی» بود و نمایندگان ناتو نشست‌های دوجانبه‌ای با مقاماتی از کشورهای عربستان‌سعودی، بحرین، عراق، فرانسه و آلمان داشتند. رئیس کمیته نظامی ناتو در این سفر بر «امنیت مشارکتی» که دو هدف اساسی ائتلاف یعنی: «دفاع جمعی» و «مدیریت بحران» را پشتیبانی می‌کند، تاکید کرد. به‌زعم وی در وضعیت ناپایدار امنیتی، ناتو نیاز دارد در قالب «مشارکت» در سراسر جهان بیشتر سرمایه‌گذاری کند. ژنرال بوئر افزود: «منطقه منا (MENA) برای ما مهم است. ملت‌های ناتو با چالش‌های مشترکی، نظیر گروه‌های افراطی تروریستی و موضوع اشاعه هسته‌ای، مواجهند». در نشست سران در ویلنیوس، دبیرکل، گروهی از کارشناسان مستقل را برای بازنگری رویکرد ناتو نسبت به «همسایگان جنوبی»اش در منطقه خاورمیانه، شمال آفریقا و منطقه ساحل منصوب کرده که هدف آن ارائه پیشنهادات مشخص برای نشست آتی سران در سال 2024 است. همچنین در تاریخ 24 آبان‌ماه (15 نوامبر)، دستیار دبیرکل ناتو در چالش‌های نوظهور، دیدار سه‌روزه‌ای از «ژاپن» داشت. تعمیق همکاری‌های ناتو و ژاپن در حوزه دفاع سایبری، فناوری‌های پیشرفته و دفاع در برابر تهدیدات ‌هیبریدی محور گفت‌وگوها با مقامات ژاپنی بود. در نشست ویلنیوس، ناتو و ژاپن برنامه مشارکت جدیدی را به امضاء رساندند که همکاری‌ها را در زمینه‌های کنترل تسلیحات، امنیت دریایی و فضا و علم برای صلح و امنیت مدنظر قرار می‌داد. ژاپن یکی از 9 کشوری است که در چارچوب تعریف‌شده «شرکاء در سراسر جهان» با ناتو همکاری دارد. همانگونه که در بالا اشاره شد، در اجلاس امسال سران، نخست‌وزیر ژاپن نیز حضور داشت.

قدری پیش از آن در روزهای 8 تا 10 نوامبر (17 تا 19 آبان 1402) اعضای کمیته نظامی ناتو سفری به گرجستان داشتند. در این سفر بازدیدی از مرکز آموزش و ارزیابی مشترک ناتو- گرجستان انجام شد و در خصوص پیاده‌سازی اصلاحات دفاعی در گرجستان بحث و تبادل‌نظر صورت گرفت. همچنین بر اجرای بسته تقویت‌شده ناتو- گرجستان - که در نشست سران در مادرید مورد تایید قرار گرفته بود و در اجلاس ویلنیوس و «مفهوم نوین استراتژیک» نیز بدان اشاره شده بود- تاکید شد. در این سفر «راب بوئر» رئیس کمیته نظامی ناتو با رئیس پارلمان و وزیر دفاع گرجستان ملاقات نمود. تفلیس در قالب شورای مشارکت یوروآتلانتیک با ناتو همکاری می‌کند.

در موضوع «تهدیدات سایبری»، بند 66 بیانیه پایانی اجلاس امسال سران به این موضوع اختصاص داشته که حاوی نکات قابل تأملی است: اینکه ناتو مصمم است مجموعه‌ای از توانمندی‌های خود را برای بازدارندگی، دفاع و مقابله با طیف گسترده‌ای از تهدیدات سایبری و با در نظر داشتن «پاسخ دسته‌جمعی» به کار گیرد. بیانیه از این هم فراتر رفته و اضافه می‌کند: یک یا مجموعه‌ای از فعالیت‌های سایبری مخرب می‌تواند به سطح «حمله مسلحانه» برسد و شورای آتلانتیک شمالی را به سمت استناد به ماده 5 اساسنامه (حمله به یکی برابر با حمله به همه) سوق دهد.

در بخشی از بند 66 آمده است: «امروز ما بر مفهومی جدید جهت تقویت مشارکت دفاع سایبری برای وضعیت دفاعی و بازدارندگی کلی خودمان صحه می‌گذاریم. این (مفهوم)، سه سطح «نظامی»، «سیاسی» و «فنی» را ادغام نموده و همکاری‌های نظامی و مدنی را در همه زمان‌ها اعم از دوران صلح، بحران و منازعه و در صورت لزوم تعامل با بخش خصوصی تضمین می‌کند. ناتو براساس بیانیه امسال، برنامه موسوم به قابلیت جدید، پشتیبانی از رویدادهای سایبری مجازی (VCISC) را راه‌اندازی کرده است که تلاش‌های کشورهای عضو برای کاهش تهدیدات سایبری و در پاسخ به فعالیت‌های مخرب سایبری را حمایت می‌کند. همکاری با بخش‌های صنعت و دانشگاه کشورهای عضو و شرکاء و مشارکت سودمند در این زمینه از برنامه‌های ناتو در مقابله با چالش تهدیدات سایبری است.

در راستای اجرای مصوبات نشست سران، در تاریخ نهم نوامبر (18 آبان‌ماه)، نخستین کنفرانس سالیانه دفاع سایبری ناتو در برلین برگزار شد. در این کنفرانس، ینس استولتنبرگ گردهم آمدن سیاستگذاران و تصمیم‌سازان این حوزه در سه سطح: سیاسی، فنی و نظامی را حائز اهمیت دانسته و افزود: «ناتو در موقعیتی است که کاملاً می‌تواند در فضای سایبری هماهنگی «دفاع جمعی» را به منصه ظهور بگذارد، اطلاعات را به اشتراک گذاشته و نوآوری در حوزه سایبری را افزایش دهد. فضای سایبری رقابت راهبردی (میان کشورها) را رهبری می‌کند. رژیم‌های اقتدارگرا از جمله چین و روسیه منافع، ارزش‌ها و امنیت ما را به چالش می‌کشند. آنها مصمم هستند آینده فضای سایبری را در تصویر دلخواه خود، با شفافیت کم و بدون توجه به حقوق بشر شکل دهند». فضای سایبری بخشی از وظیفه اصلی بازدارندگی و دفاعی ناتو است و جنگ روسیه و اوکراین اهمیت استفاده از سایبر در جنگ‌های مدرن را برجسته کرد. ائتلاف ناتو یک مرکز عملیاتی فضای سایبری دارد و تیم واکنش سریع آن برای کمک به متحدین و در جهت مواجهه با تهدیدات سایبری آماده است.

ارزیابی

مواضع اعلامی توسط مقامات ناتو حاکی از آن است که به‌رغم اینکه اوکراین درگیر جنگ با روسیه است و مسکو و غرب چالش‌های جدی برای یکدیگر ایجاد کرده‌اند، سازمان پیمان آتلانتیک شمالی همچنان مصمم به الحاق اوکراین به خود در یک چشم‌انداز میان‌مدت است. در این مسیر، شورای ناتو- اوکراین به صورت مرحله‌به‌مرحله در حال به اجرا درآوردن نقشه راهی است که درچارچوب برنامه مصوب ملی سالانه اوکراین و سازگار با درخواست‌ها و توصیه‌های ناتو عملیاتی می‌شود و ناتو بر آن نظارت دارد. ناتو به‌دنبال توسعه پروژه‌های جدید برای افزایش ظرفیت «صنعتی» و دفاعی اوکراین است و از هرگونه امکاناتی که شائبه رویارویی نظامی مستقیم با روسیه را تقویت نکند، جهت پشتیبانی همه‌جانبه از اوکراین استفاده می‌کند. اهداف یادشده همگی در ظرفیت شورای ناتو- اوکراین و در چهار سطح (سران، وزرای امور خارجه، وزرای دفاع و کمیته نظامی ناتو (در سطح بالاترین رده‌های نظامی اعضاء و اوکراین) اجرائی می‌شوند.

قدری عجیب به نظر می‌رسد که اعضای ناتو به‌خصوص آمریکا و فرانسه تا این حد برای «الحاق سوئد به ناتو» تعجیل دارند. جنگ اوکراین سبب شده تا ناتو منسجم‌تر عمل کند و وزن خود را افزایش دهد. اجلاس وزرای خارجه در بروکسل نشان داد ترکیه و مجارستان در خصوص تصویب موضوع الحاق در پارلمان‌های خود تحت فشار قرار گرفته‌اند و لذا به‌رغم مخالفت‌های داخلی، در آینده‌ای نه‌چندان دور این قضیه به نتیجه خواهد رسید.

همکاری با شرکاء وارد فاز جدیدی شده است. مقامات سازمان بر اهمیت حوزه ایندو- پاسیفیک اصرار می‌ورزند. توسعه روابط با کشورهای حوزه غرب آسیا و آفریقا که در ادبیات خود، آن‌ها را «همسایگان جنوبی» می‌نامند، در دستور کار جدی است. دو چارچوب همکاریِ «گفت‌وگوی مدیترانه» و «ابتکار همکاری استانبول»، زمینه را برای فعالیت ناتو در برخی کشورهای حوزه غرب آسیا و شمال آفریقا فراهم کرده است. در مجموع همانطور که پیشتر نیز اشاره شد، سیاست جذب و تعامل نزدیک با شرکاء برای ناتو در راستای افزایش حوزه نفوذ و تسلط بر گستره جغرافیایی بیشتر و تامین امنیت اعضای ائتلاف در قبال چالش‌های فرامرزی همراه با کاهش هزینه‌هاست.

از مفاد بیانیه پایانی سران امسال تا کنفرانس سالیانه دفاع سایبری در برلین و اخیراً رزمایش سایبری ناتو در تالین استونی (6 تا 10 آذرماه 1402) چنین برمی‌آید که دفاع جمعی یا پاسخ دسته‌جمعی به حملات و تهدیدات سایبری در حال حاضر یک اولویت برای ناتو است. ناتو بیشتر تهدیدات در این حوزه را از جانب روسیه و چین می‌داند که زیرساخت‌های حیاتی اعضا را نشانه می‌روند. از این جهت است که بخش قابل‌توجهی از سرمایه‌گذاری ناتو در جهت تقویت سازوکار‌های مقابله با این تهدیدات است.