پاییز کم باران؟کارشناسان از احتمال بارندگی نزدیک به نرمال از انتهای پاییز خبر می‌دهند
روند کاهشی بارش‌ها در کشور به‌تدریج از پنج دهه گذشته ملموس شد، گرچه ایران در طول این چند دهه با رخدادهای خشکسالی و ترسالی مختلف مواجه بود اما حالا دست کم پنج سالی است که درگیر سال‌های خشک پی‌درپی شده است و به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ گرایش شدیدی به کم‌بارشی دارد.
روند کاهشی بارش‌ها در کشور به‌تدریج از پنج دهه گذشته ملموس شد، گرچه ایران در طول این چند دهه با رخدادهای خشکسالی و ترسالی مختلف مواجه بود اما حالا دست کم پنج سالی است که درگیر سال‌های خشک پی‌درپی شده است و به گفته رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی پاییز ۱۴۰۴ گرایش شدیدی به کم‌بارشی دارد.
شروع سال آبی جدید (۱۴۰۴ - ۱۴۰۵) با بارش در نوار شمالی کشور همراه بود. از ابتدای ماه جاری تا ۴ مهرماه، به‌طور میانگین ۰.۵ میلی‌متر بارش در سطح کشور دریافت شده البته این میزان در بلندمدت نیز ۰.۴ میلی‌متر بوده است؛ به عبارتی بارش ۱۹.۳ درصد بیش از میانگین بلندمدت ثبت شد. از ابتدای ماه جاری میانگین دما در سطح کشور نیز ۱.۳ درجه سلسیوس کمتر از میانگین بلندمدت خود بوده است، یعنی از ابتدای ماه، میانگین دما فقط در سه استان سیستان و بلوچستان، کرمان و هرمزگان بیش از میانگین بلندمدت خود بود، اما بر اساس پیش‌بینی پژوهشگاه هواشناسی و علوم جو کشور این شرایط پایدار نیست و نیمه مهر تا نیمه آبان میانگین دمای هوا در نیمه شرقی کشور و نوار ساحلی جنوب نرمال و برای سایر مناطق از نیم تا یک درجه بیش از نرمال خواهد بود. نیمه آبان تا نیمه آذر نیز میانگین دمای هوا در بخش‌هایی از نوار شرقی، نوار شمالی و استان‌ها در محدوده دشت کویر نرمال، در غرب و جنوب غرب ۱ تا ۲ درجه و در سایر مناطق نیم تا یک درجه فراتر از نرمال پیش‌بینی می‌شود.
هواشناسی چه می‌گوید؟
سرانه آب ایران از دو هزار و ۴۰۰ مترمکعب در سال ۱۳۷۰ به هزار مترمکعب کاهش یافته است که ادامه این روند می‌تواند ایران را در ردیف کشورهای بسیار کم‌آب قرار دهد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌دهد شرایط بارش در کشور نیز این‌چنین باقی نخواهد ماند. اگرچه پاییز با بارش در بخش‌های شمالی شروع شد و بر اساس اطلاعات پهنه‌ای بارش در استان‌ها در چند روز اخیر بارش‌ها در گلستان، مازندران، خراسان شمالی، البرز، سمنان و تهران به ترتیب ۱۲.۱ تا ۰.۱ میلی‌متر بیش از میانگین بلندمدت خود بود اما احد وظیفه، رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی سازمان هواشناسی کشور، به ایسنا درباره پیش‌بینی وضعیت بارش‌ها در سال آبی جاری، گفته است که با احتمال قابل توجه، پاییز ۱۴۰۴ گرایش شدیدی به کم‌بارشی دارد و در بازه ۱۰ روز تا ۲ هفته آینده نیز بارش موثری برای اغلب نقاط کشور پیش‌بینی نمی‌شود:«اگرچه در اولین روزهای پاییز مناطق شمالی کشور با بارش همراه شدند اما به‌طور کلی انتظار می‌رود که بارش‌ها در اغلب مناطق کمتر از نرمال باشد همچنین پیش‌بینی می‌شود که بارش‌ها دیرتر از موعد معمول و با تأخیر حدود ۱۰ تا ۱۵ روزه رخ دهد.
در این شرایط کشت پاییزه نیز با تأخیر مواجه خواهد شد.» به گفته او اثرگذاری بارش بر تولید و کشت محصول نه فقط به بارش‌های فصل پاییز که به شرایط زمستان و بهار آینده نیز وابسته است؛ با این حال این شرایط احتمالا بر چرخه تولید اثرگذار باشد. وظیفه با تاکید بر اینکه پیش‌بینی‌های فصلی همواره با عدم قطعیت همراه هستند، بارش‌های زمستان را پیش‌بینی کرد و گفت: با توجه به مدل‌سازی‌های عددی، احتمال متوسطی وجود دارد که در انتهای پاییز و اوایل زمستان، بارش‌ها به شرایط نرمال نزدیک شود. زمستان سهم عمده‌ای از بارش‌های کشور را به‌ویژه در نواحی جنوبی دارد. بر این اساس در صورت تحقق بارش مناسب، می‌توان بر خلاف شرایط وخیم سال گذشته، به شرایط آبی در عرض‌های جنوبی امیدوار بود.
به گفته وظیفه سال گذشته بارش در اغلب مناطق جنوبی ۵۰ تا ۷۵ درصد کمتر از معمول بود و مجموع کم‌بارشی پاییز، زمستان و بهار سال گذشته موجب شد سال آبی ۱۴۰۳ - ۱۴۰۴ یکی از خشکسالی‌های استثنایی ایران باشد. رئیس مرکز ملی اقلیم و مدیریت بحران خشکسالی با اشاره به تداوم خشکسالی طی پنج سال گذشته گفت: ایران طی این مدت با خشکسالی پی در پی روبرو بود.
سال‌های خشک پی در پی اثر انباشته‌ای بر یکدیگر دارند و گذراندن ترسالی میان چند خشکسالی، اگر چه شرایط مطلوبی نیست اما با این حال امید است که سال جاری با بارش مناسب‌تری همراه باشد:«بدترین سال از خشکسالی‌های پی در پی پنج سال اخیر، به ترتیب سال‌های ۱۳۹۹ - ۱۴۰۰ و ۱۴۰۳ - ۱۴۰۴ بود. در این میان البته سه سال دیگر از وضعیت بهتری برخوردار بودند که به عنوان مثال فصل بهار سال ۱۴۰۲- ۱۴۰۳ شرایط مناسبی داشت و بارندگی ۶۰ درصد بیشتر از نرمال بود. پیش‌بینی از حالا برای فصل بهار با عدم قطعیت قابل توجهی همراه است اما امید است که از یک سو بارش‌های مطابق یا نزدیک به نرمال زمستانه محقق شود. از سوی دیگر پیش‌بینی‌های آینده حاکی از بارش مناسب در بهار باشد.»
علاوه بر وظیفه، روز گذشته صادق ضیائیان، رئیس مرکز ملی پیش‌بینی و مدیریت بحران مخاطرات وضع هوای سازمان هواشناسی کشور هم به ایلنا گفته بود که بر اساس پیش‌بینی‌ها، انتظار می‌رود که بارش‌ها در پاییز سال جاری نسبت به میانگین بلندمدت کمتر باشد. البته به این معنا نیست که در پاییز هیچ بارشی نخواهد بود بلکه مجموع بارش‌های رخ‌داده از میانگین بلندمدت ۳۰ساله کمتر خواهد بود.
به گفته او این وضعیت در اکثر مناطق کشور به جز برخی مناطق محدود در استان‌های ساحلی دریای خزر و بخش‌هایی از شمال غرب، صدق می‌کند:«انتظار می‌رود دمای کشور در پاییز امسال نسبت به میانگین بلندمدت کمی بالاتر رود، هرچند هوا همچنان سرد خواهد بود، اما دما از حالت متوسط پاییز در ۳۰ سال گذشته بیشتر می‌شود.با توجه به اینکه در سال‌های گذشته بسیاری از بارش‌ها کمتر از حد نرمال بود، به ویژه سال زراعی گذشته یعنی از اول مهر تا پایان شهریور سال قبل نزدیک به ۴۰ درصد کاهش بارش را داشتیم، همه این موارد موجب می‌شود منابع آبی کشور مصرف شود و مشکلات در تأمین آب برای مصارف مختلف رخ دهد. این وضعیت می‌تواند در شهرهای پرجمعیت بیشتر باشد و مشکلات بیشتری ایجاد کند.»
تهران در میان استان‌های بحرانی
در مجموع پرونده سال آبی ۱۴۰۴-۱۴۰۳ کشور با کاهش بیش از ۹۰ میلی‌متری بارش نسبت به نرمال بسته شد این خبری است که سحر تاجبخش مسلمان، رییس سازمان هواشناسی پنجم مهر امسال اعلام کرده بود. طبق گفته‌های او بیشترین کم‌بارشی‌ها از نظر درصد کاهش بارش مربوط به استان‌های هرمزگان و سیستان و بلوچستان با بیش از ۷۰ درصد کاهش است، اما از نظر میزان بارش بیشترین کم‌بارشی‌ها مربوط به استان‌های واقع در حاشیه رشته کوه زاگرس مانند چهارمحال بختیاری، کهگیلویه بویراحمد و لرستان بوده است.
تاجبخش از کاهش شدید بارش‌ها در حاشیه زاگرس خبر داده و گفته بود که به دلیل اینکه سرچشمه تأمین برخی از منابع آبی برای مناطق غربی و مرکزی ایران است، نگران‌کننده است:«میانگین بارش در استان‌های حاشیه زاگرس بالاست. برای مثال میانگین سالانه برخی مناطق حدود ۷۰۰ تا ۸۰۰ میلی‌متر است که امسال حدود ۴۰۰ میلی‌متر کاهش یافته است. کم‌بارشی یعنی کاهش منابع آب‌های سطحی و آب‌های زیرزمینی چراکه وقتی آب سطحی کاهش یابد و یا آب سطحی نداشته باشید، برای تأمین نیازهای آبی حوزه‌های مختلف به منابع زیرزمینی رجوع می‌کنید که این موضوع سبب فشار مضاعف به منابع آب‌های زیرزمینی می‌شود.»
آنطور که رئیس سازمان هواشناسی کشور اعلام کرده بود، استان تهران هم از استان‌هایی با بدترین شرایط بارشی در کشور بوده است:«شاید از لحاظ مقدار جزو بدترین‌ها نباشد ولی با توجه به جمعیت و نیاز آبی که در استان متمرکز است، کمبود ۴۰ درصدی بارش نیز اثرات خیلی بیشتر و سنگین‌تری را در تنش‌های اقتصادی اجتماعی ما خواهد گذاشت. در شهرهای بزرگ مثل تهران و مشهد که ممکن است از لحاظ عدد بارشی کم‌بارشی خیلی سنگینی نداشته باشیم ولی به لحاظ اینکه منابع خیلی زیادی برای مصرف آب وجود دارد، با مشکلات بیشتری مواجه هستیم.
از نظر دمایی نیز سال نسبتاً گرمی تجربه شد و دمای کل کشور حدود ۱.۲ درجه از میانگین‌های بلندمدت بالاتر بود اما میزان افزایش دما به اندازه سال آبی قبل از آن نبود چراکه سال قبل به‌خاطر تأثیرات ال‌نینو سال گرم‌تری را تجربه کرده بودیم.» طبق گفته‌های رییس سازمان هواشناسی، با این‌وجود به‌صورت موردی امواج گرمایی برخی از مناطق کشور را تحت تأثیر قرارداد که طولانی‌مدت شد و در برخی مناطق کشور گرما تا اواخر شهریور نیز ادامه یافت. امسال اگرچه رکورد دمایی ثبت نشد اما گرمای هوا دنباله‌دار و مداوم بود و مردم این را بیشتر احساس کردند.
پایان پرونده بارش یک‌ساله با کاهش ۳۹.۴ درصدی
براساس داده‌های سازمان هواشناسی، آمارهایی که در آخرین روز سال آبی منتشر شد (پاییز ۱۴۰۳ تا آخر تابستان ۱۴۰۴) از کاهش قابل توجه میزان بارش نسبت به میانگین بلندمدت حکایت داشت. بر همین اساس پرونده بارش یک‌ساله با کاهش ۳۹.۴ درصدی نسبت به شرایط نرمال بسته شد. سال آبی آخر تابستان (۳۱ شهریور) به پایان رسید و اول پاییز (اول مهر) سال آبی جدید از راه رسیده است.
حالا با پایان سال آبی و جمع‌بندی پایش‌های انجام‌شده، به نظر می‌رسد در هیچ‌یک از ۱۲ ماه تغییر مطلوبی در میانگین بارندگی اتفاق نیفتاده است، به‌طوری‌که در ماه‌های گذشته بحران و تنش آبی از دیگر سال‌ها ملموس‌تر و پیامدهای کم‌بارشی نیز بیش از زمان‌های دیگر دیده شد. آمارهای رسمی نشان داد سطح آب‌های زیرزمینی و ذخیره سدها کاهش یافته است و تنش آبی در مناطق پرجمعیت، تهدید امنیت آبی، افزایش احتمال فرونشست زمین و تشدید خشکسالی بیش از پیش احساس می‌شود. داده‌های سازمان هواشناسی با پایش دقیق بارش‌ها نشان می‌دهد طی هفت روز گذشته منتهی به ۳۱ شهریور، با شدت‌گرفتن بارش در نقاط مختلفی از کشور دو میلی‌متر بارش دریافت شده که این میزان در بلندمدت ۱.۲ میلی‌متر بوده است و بر همین اساس بارش در هفت روز پایانی سال آبی ۷۶.۹ درصد بیش از میانگین بلندمدت بود.
بااین‌حال از ابتدا تا پایان ۳۱ شهریور میانگین بارش با روند کاهشی همراه بوده است و بارش هفت روز پایانی نیز این کسری را جبران نکرد. از ابتدای فصل تابستان تا ۳۱ شهریور نیز مجموع بارش کشوری هشت میلی‌متر ثبت شد که نسبت به بارش ۱۱.۱ میلی‌متری در بلندمدت، کاهش ۲۷.۹ درصدی بارش اتفاق افتاد. در مجموع نیز آمار سال آبی با کاهش نسبت به میانگین بلندمدت همراه بود، به‌طوری‌که از ابتدای سال آبی جاری تا ۳۱ شهریور به‌طور میانگین ۱۴۲.۳ میلی‌متر بارش در کشور ثبت شده که نسبت به میانگین بلندمدت ۲۳۴.۹ میلی‌متر، کاهش ۳۹.۴ درصدی یافته است. جدول اطلاعات پهنه‌ای بارش استان‌ها از ابتدای سال آبی جاری (اول مهرماه سال گذشته) نشان می‌دهد بارش در تمامی استان‌ها کمتر از حد نرمال بوده است.
در این زمینه سیستان و بلوچستان بدترین وضعیت را تجربه می‌کند، چراکه ۷۲.۵ درصد کمتر از حد نرمال طی سال آبی جاری بارش دریافت کرده است. استان هرمزگان نیز با اختلاف کمی، ۷۰.۲ درصد کاهش بارش را تجربه کرده است. استان تهران نیز از جمله استان‌هایی است که با کم‌بارشی روبه‌رو بوده است. در حالی که میانگین بارش تهران در بلندمدت ۲۸۰.۴ میلی‌متر است، ولی در سال آبی جاری تنها به‌طور میانگین ۱۴۴.۲ میلی‌متر بارش دریافت کرده که نشان‌دهنده کاهش ۴۸.۶ درصدی بارش در این استان است. پایش بارش‌ها و کاهش ۳۹.۴ درصدی بارش نسبت به میانگین بلندمدت حاکی از مواجهه گسترده وسیعی از کشور با کم‌بارشی و کسری منابع آبی است.
ورودی آب به مخازن سد‌های کشور در سال آبی جاری با کاهش ۴۰ درصدی نسبت به سال گذشته مواجه شده است. مدتی پیش فیروز قاسم‌زاده، مدیرکل دفتر اطلاعات و داده‌های آب کشور، با هشدار نسبت به تداوم خشکسالی هیدرولوژیکی، اعلام کرد که این کاهش بی‌سابقه، تنش آبی در ماه‌های آینده را به شدت تشدید خواهد کرد. وی با استناد به آمار ایستگاه‌های باران‌سنجی وزارت نیرو افزود: میزان بارندگی کشور در سال جاری حدود ۳۸ درصد کمتر از میانگین بلندمدت بوده و از نظر آماری، سال آبی جاری در رتبه ۵۶ از ۵۷ سال گذشته قرار دارد. این شرایط، نشان‌دهنده وضعیتی بی‌سابقه و نگران‌کننده برای منابع آبی کشور است.
به گزارش اقتصادآنلاین، قاسم‌زاده همچنین به افت ۲۲ درصدی پرشدگی سد‌های کشور اشاره کرد و گفت: در حال حاضر، تنها ۵۲ درصد ظرفیت مخازن سد‌های کشور پر است و این میزان باید نیازهای آبی کشور را تا شروع بارش‌های پاییزه تأمین کند. سد‌های کلیدی در استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قم، هرمزگان، زنجان، کرمان و مرکزی در وضعیت بحرانی قرار دارند و برخی از آنها مانند سد زاینده‌رود با کاهش ۵۳ درصدی ذخایر نسبت به سال گذشته و سد‌های تهران با کسری ۳۰۰ میلیون مترمکعبی نسبت به شرایط نرمال مواجه‌اند. کاهش بارندگی‌ها و افزایش دمای بی‌سابقه در سال‌های اخیر، جریان رودخانه‌ها و چشمه‌ها را به شدت کاهش داده و منابع آب زیرزمینی را تحت فشار قرار داده است.
طبق داده‌های وزارت نیرو، تا ۱۰ اسفند ۱۴۰۳، حجم آب موجود در مخازن سد‌های کشور به ۲۲.۲۶ میلیارد مترمکعب رسیده که نسبت به سال قبل‌تر از خود ۵ درصد کاهش نشان می‌دهد. این در حالی است که ورودی آب به سدها در مقایسه با میانگین پنج‌ساله، ۴۴ درصد کاهش یافته است. کاهش منابع آبی، پیامدهای گسترده‌ای در حوزه‌های زیست‌محیطی، اقتصادی و اجتماعی به دنبال داشته است. افت تولیدات کشاورزی به دلیل کمبود آب، مهاجرت گسترده روستاییان به شهر‌ها را در پی داشته و تنش‌های اجتماعی را در مناطقی مانند اصفهان، یزد و خوزستان تشدید کرده است. به گفته سمیه رفیعی، رئیس فراکسیون محیط‌زیست مجلس، در اردیبهشت ۱۴۰۴، وضعیت ۴۴ سد کشور بحرانی است و این شرایط، تأمین برق از نیروگاه‌های برق‌آبی را نیز با چالش مواجه کرده است.
علاوه بر این، فرونشست زمین ناشی از برداشت بی‌رویه آب‌های زیرزمینی در مناطقی مانند فلات مرکزی، امنیت زیرساخت‌های شهری و روستایی را تهدید می‌کند. گزارش‌های اخیر نشان می‌دهد که در برخی از مناطق مانند سیستان و بلوچستان و هرمزگان، بارش‌ها بیش از ۵۰ درصد کاهش یافته و این امر، تأمین آب شرب، کشاورزی و صنعت را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.
واقعیت‌های آماری بر اساس آخرین اطلاعات وزارت نیرو نشان می‌دهد تا سال ۱۴۰۳، اما کل هدررفت آب در شبکه‌های توزیع (شامل مصارف خانگی، تجاری و عمومی) حدود ۲۵ تا ۳۰ درصد است. از این میزان، حدود ۱۵ درصد هدررفت واقعی (نشتی لوله‌ها و فرسودگی زیرساخت) و ۱۵.۵ درصد هدررفت ظاهری (انشعابات غیرمجاز، خطای کنتور و مصارف بدون درآمد) است. با توجه به اینکه بخش خانگی تنها ۶ تا ۸ درصد از کل مصرف آب کشور را تشکیل می‌دهد، هدررفت مستقیم در این بخش (عمدتاً به دلیل نشتی داخلی یا مصارف غیرضروری) بسیار ناچیز و در حد ۱ تا ۲ درصد از کل هدررفت آب برآورد می‌شود.
اما در بخش کشاورزی با مصرف ۹۰ درصد آب کشور، به دلیل روش‌های سنتی مانند آبیاری غرقابی، تا ۶۵ درصد هدررفت دارد. همچنین در بخش صنعت (۲ درصد مصرف) نیز به دلیل استفاده ناکارآمد، هدررفت محدودی دارد. در تهران، هدررفت واقعی شبکه به ۱۱ درصد رسیده، اما در سطح کشور همچنان بالاست. برای کاهش هدررفت، بازسازی زیرساخت‌ها، استفاده از آبیاری مدرن، و مدیریت انشعابات غیرمجاز ضروری است؛ بنابراین به نظر می‌رسد تمرکز صرف بر صرفه‌جویی خانگی تأثیر محدودی دارد، زیرا هدررفت بیشتر در بخش کشاورزی و شبکه‌ها اتفاق می‌افتد.
