پرت‌شدن از تردمیل فناوری/اینترنت پتابایتی، آغاز دورانی تازه از ارتباطات است و ما از بازی تقریباً بیرون هستیم
تصور کنید در خانه‌تان نشسته‌اید و با یک کلیک می‌توانید کل محتوای تمام سرویس‌های پخش فیلم و سریال جهان را در کمتر از یک‌ثانیه دانلود کنید.
گروه فناوری: تصور کنید در خانه‌تان نشسته‌اید و با یک کلیک می‌توانید کل محتوای تمام سرویس‌های پخش فیلم و سریال جهان را در کمتر از یک‌ثانیه دانلود کنید. سخت است چنین انگاره ذهنی، اما به لطف دستاورد شگفت‌انگیز محققان ژاپنی این دیگر رویایی دست‌نیافتنی نیست و جهان یک‌قدم به آینده‌ای متفاوت‌تر از همیشه نزدیک‌تر شده است.
چندروز پیش تیمی از مهندسان در مؤسسه ملی فناوری اطلاعات و ارتباطات ژاپن (NICT) موفق شدند به‌سرعت اینترنت فیبرنوری 1/02 پتابیت بر ثانیه برسند؛ آن هم بر بستر فیبر نوری و در مسیری به طول ۱۸۰۰ کیلومتر که رکوردی حیرت‌انگیز است. این پیش‌نمایشی از یک انقلاب در زیربنای دنیای دیجیتال است که میگوید ما رسماً وارد عصری شده‌ایم که فناوری مقیاس‌‌ها را جابه‌جا می‌کند، نیازها را شکل می‌دهد و به راه‌های عملی‌کردن ایده‌ها جهت می‌دهد.
شاهراه اطلاعاتی به‌جای جاده یک‌طرفه
سرعت 1/02 پتابیت بر ثانیه، به‌سختی قابل درک است. رسانه‌ها و خودِ موسسه تحقیقاتی توسعه‌دهنده این فناوری چندین شاخص و مقایس برای فهم بهتر این دستاورد جدیدشان داده‌اند. 1/02 پتابایت یعنی 1/2 میلیارد مگابایت که روی کاغذ و در عالم تئوری با این سرعت می‌توان به‌طور همزمان ۱۰ میلیون کانال ویدئویی باکیفیت فوق‌العاده 8K را استریم کرد یا کل متن ویکی‌پدیای انگلیسی را 10 هزار بار در ثانیه دانلود کرد.
در مقایسه با معیارهای فعلی، در تجربه مصرف‌کنندگان نیز تفاوت‌ها خیره‌کننده است. سرعت به‌دست‌آمده بیش از 3/7 میلیون برابر سریع‌تر از میانگین سرعت پهنای باند آمریکا (۲۹۰ مگابیت در ابتدای سال ۲۰۲۵)، حدود 17/2 میلیون برابر سریع‌تر از میانگین سرعت پهنای باند هند (63/55 مگابیت) و ۸۰ میلیون برابر متوسط پهنای باند ثابت ایران (13/58 مگابایت در سال ۲۰۲۳) است. این عدد از متوسط جهانی سرعت اینترنت خانگی، بیش از ۲۰ میلیون‌بار سریع‌تر است.
برای درک این پیشرفت، اینترنت امروزی را مانند یک جاده تک‌بانده در نظر بگیرید که داده‌ها در آن پشت سر هم حرکت می‌کنند، اما در اینترنت پتابایتی به‌جای جاده، ما با آزادراهی با صدها باند برای رفت‌وآمد روبه‌رو هستیم. این آزادراه همان کابل فیبرنوری و باندها نیز رشته‌های کابل است. درواقع کاری که مهندسان ژاپنی در کنسرسیومی با حضور محققانی از کشورهای اروپایی کرده‌اند، این است که همه این باندها را در دل یک کابل به‌باریکی یک تار موی انسان، جای داده‌اند. فناوری‌ای که «فیبر نوری چندهسته‌ای» نام دارد و از نظر فنی به‌جای یک‌هسته برای عبور نور، از چندین هسته مستقل استفاده می‌کند و در ادامه نیز با تکنیک‌های پیچیده تقسیم‌بندی امواج نوری، هرکدام از این هسته‌ها خود به چندین کانال مجزا تقسیم می‌شوند.
ترکیب این دو نوآوری، ظرفیت انتقال داده را به‌شکلی انفجاری افزایش می‌دهد. به زبان ساده‌تر، محققان راهی پیدا کرده‌اند تا حجم غیرقابل تصوری از داده‌ها را به‌طور همزمان و بدون تداخل داده‌ها، از یک کابل عبور دهند. این نوع جدید فیبرنوری شرکت سومیتومو الکتریک را معماری کرده و ساخته، بااین‌حال اهمیت آن جز انقلابی‌بودن فناوری‌اش، اهمیتی استراتژیک هم دارد: با وجود داشتن ۱۹ مسیر داده، این فیبر قطر پوشش خارجی استاندارد صنعتی 0/125 میلی‌متر را حفظ می‌کند؛ ضخامتی که معادل ضخامت فیبرهای تک‌هسته‌ای رایج امروزی است که همه ما از آن استفاده می‌کنیم.
به‌عبارت‌دیگر، ما فناوری‌ای را به چشم‌مان می‌بینیم که انطباق‌پذیری و سازگاری بالایی دارد. زیرساخت جهانی فعلی ارتباطات و اطلاعات مجموعه‌ای با تریلیون‌ها دلار سرمایه‌گذاری در کابل‌های زیردریایی، کانال‌های زیرزمینی و تجهیزات تخصصی نصب و تعمیر همگی براساس استاندارد 0/125 میلی‌متر طراحی شده‌اند و محققان می‌گویند، آینده ارتباطات و مخابرات را می‌توان با همین سنگ‌بنای فعلی ساخت. یعنی اینکه امکان ارتقای ظرفیت شبکه به‌میزان چندین‌برابر، صرفاً با جایگزینی رشته فیبر و بدون نیاز به حفر کانال‌های جدید یا نصب کابل‌های زیردریایی جدید فراهم می‌شود.
چرا این سرعت برای ما مهم است؟
شاید اولین چیزی که درباره اینترنت محققان ژاپنی به ذهن ما برسد، دانلود آنی فیلم‌ها و بازی‌‌کردن با کمترین تأخیر و بیشترین سرعت باشد، اما اهمیت این فناوری بسیار فراتر از سرگرمی‌های روزمره است. واقعیت این است که دستاورد جدید درواقع پاسخی به عطش روزافزون جهان برای داده است. با گسترش اینترنت اشیاء، هوش مصنوعی و فناوری‌های ارتباطی، زیرساخت‌های فعلی به‌زودی به‌مرز ظرفیت خود خواهند رسید، درحالی‌که دستاورد محققان ژاپنی، راه را برای عبور از این بحران احتمالی هموار می‌کند.
این ظرفیت بی‌سابقه و تمام‌ناشدنی، سوخت توسعه نسل‌های آینده هوش مصنوعی، شبکه‌های فراتر از 5G و 6G، اینترنت اشیاء، شهرهای هوشمند و تحقق متاورس، اینترنت سه‌بعدی و در یک‌کلام رسیدن بشر به سطح تازه‌ای از پیشرفت فناورانه خواهد بود. این یعنی اینکه بسیاری از چیزهایی که امروز علمی ـ تخیلی به‌نظر می‌رسند، به بخشی از واقعیت روزمره تبدیل می‌شوند.
دستاورد جدید محققان، وعده‌ای رو به آینده برای کاهش چشمگیر هزینه‌های بلندمدت توسعه ارتباطات و مقرون‌به‌صرفه بودن توسعه اینترنت در آینده است، در دام خوش‌‌خیالی هم نباید گرفتار شد. تا زمان تجربه چنین سرعتی در خانه‌هایمان، راه درازی در پیش است. رسیدن به این سرعت در سطح جهانی، نیازمند یک بازسازی اساسی در زیرساخت‌های اینترنت است.
این کار چیزی فراتر از تعویض چند کابل ساده است و شامل چندین لایه پیچیده می‌شود که اولین و گران‌ترین آن، جایگزینی کابل‌های فیبر نوری فعلی با کابل‌های چندهسته‌ای جدید است. کابل‌های فعلی فیبرنوری که هم‌اکنون شاهراه‌های اصلی داده در جهان هستند، در کف اقیانوس‌ها و در مسیرهای طولانی بین‌قاره‌ای کشیده شده‌اند و جایگزینی‌شان با نسل جدید کابل‌ها، نیازمند سرمایه‌گذاری‌های تریلیون دلاری و سال‌ها زمان خواهد بود.
در همین حال داشتن یک آزادراه چندبانده و پیشرفته، بدون خودروهایی که بتوانند در آن با سرعت حرکت کنند، بی‌فایده است. برای اینترنت پتابیتی، نسل جدیدی از تجهیزات در دو سر کابل باید توسعه و ساخته شود و جز این، به لیزرهای قدرتمند برای تولید نور، دستگاه‌های فوق‌سریع برای تبدیل داده به سیگنال نوری و گیرنده‌های حساس دریافت و خواندن سیگنال‌ها، و مجموعه‌ای از تقویت‌کننده‌ها و پردازنده‌های هوشمند در طول مسیر انتقال داده‌های سریع احتیاج است.
همه این‌ها را که انجام دادیم، به چالش آخر می‌رسیم که رساندن سرعت به دست کاربر است. یعنی حتی اگر تمام شریان‌های اینترنت جهان توسعه یابند، غلبه بر چالش «آخرین مایل» یا تحویل نهایی اینترنت پتابایتی به‌دست مصرف‌کننده نهایی، به‌دشواری ممکن است. به‌عبارتی، تمام مراکز داده محلی، شرکت‌های ارائه‌دهنده اینترنت و زیرساخت‌های داخل خیابان‌ها و کوچه‌ها هم باید به‌طور کامل نوسازی شوند و استانداردهای مخابراتی نیز به‌روزرسانی شوند. در زنجیره ارتقاء، تمام این مراحل بغرنج و دشوار، زمان‌بر و هزینه‌بر هستند.
مرز پتابیت رویا نیست
حال که می‌دانیم مرز پتابیت به هدف مهندسی ارتباطات و اطلاعات تبدیل شده، ناخوادآگاه و بنا به عادت، خودمان را هم در این وضعیت تصور می‌کنیم. اینکه در ایران مسئولان و سیاست‌گذاران درگیر فیلترینگ، مسدودسازی و اختلال در اینترنت و بستن پروتکل‌ها هستند، اما در جهان دانشمندان زیربنای عصری جدید از فناوری را بنا نهاده‌اند که ما در هیچ‌کجای آن، جایی را حتی نمی‌توانیم برای خودمان تصور کنیم. فیلترینگ و محدودیت‌های شبکه‌های اجتماعی همچنان پابرجاست، اختلال در اینترنت به شدیدترین شکل دنبال می‌شود، هیچ نشانه‌ای از ثبات شبکه دیده نمی‌شود و در یک‌کلام، کیفیت رگولاتوری و مدیریت فضای آنلاین، زیر تیغ تیز انتقاد است. وضعیت به‌گونه‌ای است که مهم‌ترین خواسته کاربران و کارشناسان در حال حاضر دستیابی به اینترنتی آزاد و باکیفیت است.
مسعود زمانی، کارآفرین و پژوهشگر حوزه فناوری معتقد است، در عصر هوش مصنوعی، اینترنت پتابایتی و...، دغدغه برخورداری از خواسته‌های ابتدایی و بدیهی، اندوهناک است. او میگوید در تاریخ هرزمان که قدرت ارتباطی دوطرفه بشر در مقیاس بالا افزایش یافته، اتفاقات بزرگی بعد از آن رخ داده است: «به‌سختی می‌توان پیش‌بینی کرد با این میزان سرعت بالا و پهنای باند، آینده چه خواهد شد، ولی حتماً کسب‌وکارهای جدید و ظرفیت‌های تازه‌ای ایجاد می‌شود و حتی کسب‌وکارهای فعلی نیز توسعه می‌یابند.
ترکیب این موضوع با فناوری‌هایی مانند هوش مصنوعی، در آینده با بلوغ فناوری‌های AR، VR و دستگاه‌های ارزان‌تر، قطعاً قابلیت‌هایی ایجاد می‌کند که مثلاً چه‌بسا در صنعت سرگرمی، آموزش، پزشکی، تولید و... ظرفیت‌هایی ایجاد شود که اکنون دوست داریم ولی خلأ ارتباطی اجازه دستیابی به آن را نمی‌دهد. بهترین پاسخ این است که نمی‌دانیم چه خواهد شد، اما فکر می‌کنم نسل‌های جدید با خلاقیت‌هایی که دارند، پاسخ‌های بهتری به این نوع اینترنت می‌دهند.»
زمانی وضعیت فعلی شبکه ارتباطی کشور را «در تضاد کامل با مفهوم واقعی اینترنت» می‌داند و هشدار می‌دهد که سیاست‌های مبتنی بر محدودسازی، ایران را در مسیر یک «عقب‌ماندگی جبران‌ناپذیر» در حوزه‌های دانش، نوآوری و فناوری قرار داده است. زمانی تاکید می‌کند، باید به مفهوم واقعی واژه‌ها وفادار ماند: «نباید به واژه‌ها خیانت کرد، چراکه این خیانت نقطه آغاز نامناسبی برای هر روایتی است. یقیناً آنچه در حال حاضر در ایران به‌عنوان اینترنت ارائه می‌شود، شایسته این نام نیست و قابل مقایسه با اینترنت سایر کشورها نیست.»
ما روی تردمیل ایستاده‌ایم
زمانی معتقد است، شبکه فعلی ایران با سرعت بسیار پایین، دسترسی‌های محدود، در تضاد کامل با مفهوم واقعی اینترنت است و تمام پروتکل‌های آن ـ چه از نظر فنی و چه از منظر سیاست‌گذاری ـ با هدف ایجاد محدودیت طراحی شده‌اند. او میگوید: «تمام سیاست‌هایی که بر این شبکه اعمال می‌شود مبتنی بر محدودسازی است، نه افزایش دسترسی و بهبود تجربه کاربران. برخلاف دوره‌ای کوتاه که ظرفیت شبکه به‌طور مستمر افزایش می‌یافت و سیاست‌ها تا حدی انعطاف‌پذیرتر بود، این روند معکوس شده و اکنون تعریف مخدوشی از اینترنت در کشور حاکم است و هیچ تطابقی با استانداردهای جهانی ندارد. هرروز که ما به چنین شبکه محدودی به‌عنوان اینترنت دسترسی داریم و برای برقراری ارتباط با فردی در داخل کشور ناچار به استفاده از صدها ترفند و دورزدن محدودیت‌ها هستیم، فرصت‌های بسیاری برای نوآوری و ارتقای آگاهی از بین می‌رود.»
زمانی برای تشریح عمق محدودیت‌ها، وضعیت کاربر ایرانی را با شهروندان سایر کشورها مقایسه کرد و گفت: «دسترسی به یوتیوب را در نظر بگیرید؛ پلتفرمی که هزاران نفر در آن محتوا تولید می‌کنند و منبعی سرشار از آموزش و یادگیری است. اما یک‌فرد در ایران برای دسترسی به آن باید انواع روش‌های دورزدن محدودیت‌ها را امتحان کند. در مقابل، کودکی در بنگلادش با چهار کلیک ساده، به همان محتوا دسترسی پیدا می‌کند. من حتی از کشورهای پیشرفته‌ای در حوزه آی‌تی مانند امارات، قطر یا عربستان نام نمی‌برم، چراکه ما بسیار عقب‌تر از آنها هستیم.»
او با تشبیه جهان به «تردمیل» میگوید: «جهان مانند تردمیلی است که اگر روی آن توقف کنی، تو را به عقب پرتاب می‌کند و انتهای آن، دره‌ای است که سقوط در آن جبران‌ناپذیر خواهد بود. وضعیت فعلی دانش و دسترسی به اطلاعات در ایران، شبیه کسی است که می‌خواهد روی تردمیل بایستد.»
به گفته زمانی، محدودیت‌های اینترنت در ایران به هزاران عقب‌ماندگی در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، اینترنت اشیاء و سایر فناوری‌ها منجر شده و در نبود زیرساخت‌های مناسب، هزاران راه‌حل که می‌توانست به‌نفع کشور باشد، اجرایی نمی‌شود و هزاران نفر که می‌توانستند نسبت به گذشته توانمندتر شوند، این فرصت را از دست داده‌اند.
