بررسی اظهارات حسن روحانی و محمد مخبر درباره گـفت وگو با آمریکا در دولت‌های قبل/ تجربههای مذاکره
در پیش بودن جلسه اول گفت‌وگوی غیرمستقیم ایران و عمان، باعث ارائه تحلیل و نظرات مختلفی شده است. از جمله اینکه چه تجربیاتی از ادوار مختلف مذاکراتی در دست ایران وجود دارد و چه موانعی در این مسیر از سوی عوامل داخلی و خارجی ایجاد خواهد شد.
در پیش بودن جلسه اول گفت‌وگوی غیرمستقیم ایران و عمان، باعث ارائه تحلیل و نظرات مختلفی شده است. از جمله اینکه چه تجربیاتی از ادوار مختلف مذاکراتی در دست ایران وجود دارد و چه موانعی در این مسیر از سوی عوامل داخلی و خارجی ایجاد خواهد شد. دو سیاستمدار ارشد با دو نگاه متفاوت سیاسی طی دو روز گذشته تجربیات خود در خصوص موضوع مذاکره با آمریکا را بازخوانی کردند.
محمد مخبر، دستیار مقام رهبری و معاون اول دولت سیزدهم روز گذشته در بخشی از صحبت‌های خود در دیدار نوروزی کارگزاران دولت سابق با خانواده رئیس‌جمهور فقید به موضوع مذاکرات پرداخت. حسن روحانی، رئیس‌جمهوری ایران در دوره‌های یازدهم و دوازدهم نیز در جریان دیدار نوروزی خود با جمعی از وزرا و مدیران دولت‌های خود و فعالان سیاسی و رسانه‌ای چند نکته را تشریح کرد. با توجه به اینکه مذاکرات فعلی در شرایطی متفاوت و با رئیس‌جمهوری متفاوت انجام خواهد شد، بازخوانی تجربیات پیشین اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
مخبر: دو بار تا پای امضای توافق رفتیم
محمد مخبر، معاون اول سابق رئیس‌جمهور دولت سیزدهم، ضمن یادآوری این نکته که اگر تضاد وجود داشته باشد، با برخی اقدامات می‌شود این تضاد را مدیریت کرد، تاکید داشت که اگر دو تفکر با یکدیگر تناقض داشته باشند، قابل حل نیست. چون بودِ یکی به معنای نبود دیگری است. مخبر ادامه داد: «مسائل بین‌المللی ما نیز همین‌طور است. ما تناقض ماهوی داریم. آن‌هایی که فکر می‌کنند با مذاکره و این‌ها [مشکلات حل می‌شود] البته من مخالف مذاکره نیستم. در دوره شهید رئیسی، بیشترین وقت را ایشان برای مذاکره گذاشت. دو بار تا امضا رفتیم. در شهریور ۱۴۰۱ تا مرحله امضا رفتیم. پیش از شهادت شهید رئیسی هم به این نقطه رسیدیم. اما اسرائیلی‌ها نگذاشتند توافق شود.»
روحانی: حداقل ۴ کارت داریم
حسن روحانی، رئیس‌جمهور پیشین کشورمان با یادآوری اقدام ترامپ از توافق چندجانبه برجام و تاکید تهدیدهای اخیر او مبنی بر اینکه اگر مذاکره موفق نباشد، از قدرت نظامی استفاده می‌کند، گفت: «اشتباه ترامپ در این است که فکر می‌کند روی میز ایران کارتی وجود ندارد. درحالی‌که کارت آمریکا بسیار محدود است. یک کارت فشار اقتصادی بود که آن را مصرف کرده است و فعلاً یک کارت بیشتر روی میز ندارد. درحالی‌که برخلاف تصور آمریکا، ایران حداقل ۴ کارت مهم روی میز دارد که در زمان مناسب می‌شود آن‌ها را توضیح داد.
موافقت مسئولین جمهوری اسلامی ایران با انجام مذاکره قدم مهمی بود برای اینکه در منطقه صلح و آرامش برقرار شود. ما نباید بگذاریم نتانیاهو موفق شود. به نظر شخص من آمریکا و حتی ترامپ دنبال جنگ در منطقه نیستند. آن کسی که دنبال جنگ در منطقه است، نتانیاهو است و اوست که مرتب آمریکا را تحریک می‌کند. امروز باید نتانیاهو را شکست دهیم و نگذاریم او به اهداف شوم خود برسد.»
او با بیان اینکه شرایط مذاکره که مستقیم باشد یا غیرمستقیم به شرایط سیاسی و نقشه طرف مقابل بستگی دارد، اظهار داشت: «من با تجربه خودم همواره دیده‌ام مذاکراتی مفیدتر است که مستقیم باشد. اصل هم بر مذاکره مستقیم است.» وی افزود: «زمانی ممکن است شرایطی باشد که با طرف بخواهیم مذاکره غیرمستقیم داشته باشیم اما مذاکرات مستقیم معمولاً می‌تواند مفیدتر باشد. در بعضی از شرایط اگر بخواهیم به مسائل راهبردی و مهم دست پیدا کنیم، هرچه سطح مذاکره بالاتر باشد، مفیدتر است و گاهی ضروری است که در بالاترین سطح سیاسی مذاکره انجام شود.»
روحانی با اشاره به گفت‌وگوی تلفنی خود با باراک اوباما، رئیس‌جمهور پیشین آمریکا گفت: «در مهر ۹۲ که به نیویورک رفتم اصرار آقای اوباما بر مذاکره بود. قبل از حرکت من از تهران آقای اوباما سه بار از طریق نمایندگی ایران در نیویورک پیغام داده بود که من مایلم با رئیس‌جمهور ایران که به نیویورک می‌آید مذاکره کنم. من این موضوع را خدمت مقام معظم رهبری مطرح کردم. ایشان موافق نبودند. در این زمینه خیلی با هم صحبت کردیم که مصلحت ما هست یا نه، مذاکره بکنیم یا نکنیم؟ تا اینکه در نهایت پیشنهادی دادم که ایشان پذیرفتند.
من گفتم اگر اوباما شرایط مرا بپذیرد، من مذاکره می‌کنم و ایشان این را رد نکردند و گفتند این شرایطی که شما می‌گویید بعید است طرف مقابل قبول کند. مذاکره عملاً انجام نگرفت اما در لحظات آخری که ما در نیویورک بودیم به تماس تلفنی آقای اوباما به دلایلی پاسخ دادم که اگر لازم باشد دلایلش را زمانی توضیح می‌دهم. آن مذاکره کوتاه بود، یک ربع تا بیست دقیقه بیشتر طول نکشید اما در آن مذاکره کوتاه ۵ مسئله مهم مطرح شد.
در دو مسئله ما با هم توافق کردیم و در سه مسئله بنا شد بعداً درباره آن‌ها صحبت کنیم. این تماس توانست فضا را تلطیف کند. از آن طرف هم مذاکرات مستقیم وزرای خارجه توانست راه را باز کند. زحماتی که آقای ظریف و تیم همراه‌شان کشیدند در طول این مدت، اگر بنا بود مذاکرات غیرمستقیم باشد، نه در دو سال که شاید در ۲۰ سال هم به توافق نمی‌رسیدیم.»
اسرائیل تنها مخالف جدی توافق ایران و آمریکاست
حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر ارشد سیاست خارجی در تحلیل تجربیات مذاکره در دولت سیزدهم که توسط محمد مخبر یادآوری شد، به خبرنگار هم‌میهن گفت: «من در جریان ریز مواردی که آقای مخبر به عنوان نزدیک شدن به امضای توافق و کارشکنی اسرائیلی‌ها مطرح کردند، نیستم. یک مورد در دولت سیزدهم را خاطرم هست که در اسفند ۱۴۰۰ آقای سیدمحمود نبویان نماینده مجلس اطلاعاتی جزئی از متن توافقی که هنوز قطعی نشده بود را انتشار داد و مدعی شد این از برجام هم بدتر است.
فضاسازی خیلی سنگینی در آن زمان صورت گرفت. همه چیز به هم ریخت و توافقی به دست نیامد. قطعاً اسرائیل مخالف هر گونه توافق بوده و هست اما اینکه اسرائیل در این میان کاری کرده من در جریان نیستم. چرا نتوانستند جلوی برجام را بگیرند؟ دولت بایدن چه ملاحظاتی داشت که به خاطر اسرائیل یک توافق در آستانه اجرا را نپذیرد.»
او اضافه کرد: «ما در آن دوران هم مذاکرات غیرمستقیم انجام می‌دادیم. آقای باقری در یک اتاق می‌نشست و برت مک‌گورگ در اتاق دیگر قرار داشت. مبادله پیام به صورت شفاهی یا کتبی از طریق طرف عمانی انجام می‌شد. آن زمان به ما می‌گفتند با آن‌ها مذاکره مستقیم نمی‌کنیم چون از برجام خارج شدند و تا بازنگردند و تعهدات‌شان را انجام ندهند برنامه همین است.
اینکه چه حُسنی داشت من درباره آن توجیه نیستم. اگرچه بین بایدن و ترامپ تفاوت زیاد است اما طبیعی بود که طرف آمریکایی هم نمی‌خواست به دلایل متعدد به برجام برگردد. پس چرا مذاکرات غیرمستقیم می‌کردیم؟ برای اینکه معتقد بودیم ادامه این روند به زیان ایران است. چون آمریکا که چیزی به خاطر تحریم‌ها از دست نمی‌دهد، ادامه تحریم‌ها به ضرر ایران است.»
این تحلیلگر حوزه سیاست خارجی در توضیح اینکه با استفاده از تجربیات پیشین چه اقداماتی باید در داخل و خارج انجام دهیم، گفت: «در داخل کشور تابویی از مذاکره ساخته‌اند. درحالی‌که مذاکره در نفس خود اقدامی است برای یافتن راه‌حل و حل مشکلات دیپلماتیک میان کشورها. نمی‌توانیم به دیپلمات بگوییم مذاکره نکن، اما مشکل را حل کن. کار دیپلمات مذاکره است.
حالا این مذاکره می‌تواند محرمانه، علنی، مستقیم یا غیرمستقیم باشد. این مسائل در جهان امروز خیلی مهم نیست. ما این‌ها را در کشورمان بزرگ می‌کنیم و روی آن مانور می‌دهیم. نمی‌دانم می‌خواهیم به کجا برسیم اما احساس می‌کنم بیشتر این موضوع، مسئله جناحی و سیاست داخلی است. مثلاً الان اگر دولت آقای رئیسی سرکار بود و وزیر خارجه آقای امیرعبداللهیان و طرف مذاکره‌کننده آقای باقری‌کنی بود، شاید اصلاً اینجور مسائل از طرف بعضی جناح‌ها مطرح نمی‌شد.»
او با تائید بر این نکته که بسیاری از رسانه‌ها و شخصیت‌های سیاسی مثل گذشته به نفی مذاکره نپرداختند و صرفاً بعضی طرف‌ها چنین رویکردی را در پیش گرفتند، اظهار داشت: «به نظر می‌رسد حداقل این موضوع پذیرفته شده است که راه پایان دادن به تحریم‌ها از مسیر مذاکره می‌گذرد.
درست است که ما باید مجموعه اقدامات دیگری را انجام دهیم که از لحاظ اقتصادی پیشرفت کنیم و بتوانیم اثربخشی تحریم‌ها را کاهش دهیم، یا در حوزه هسته‌ای به دستاوردهایی برسیم اما اصل قضیه این است که در هر شرایطی حتی اگر خیلی موفق هم بودیم، باید برای پایان دادن به تحریم‌ها به سمت گفت‌وگو و مذاکره برویم. مذاکره خوب یا بد نیست. مهم این است که چه کسی مذاکره را در چه شرایطی و تحت رهبری چه کسی انجام می‌دهد. چه اهداف و رویکردی داریم. بنده به عنوان یک پژوهشگر راهی جز مذاکره نمی‌شناسم.»
او در خصوص بحث مراقبت از این روند در برابر اقدامات خارجی نیز گفت: «تجربه نشان داده است که اسرائیل با همه امکانات سیاسی، نظامی و امنیتی خود تلاش می‌کند تا قبل از اینکه ایران موضع خود را در قبال آن مشخص کند، توافقی به امضا نرسد یا دو طرف در خصوص یک چهارچوب کلی با یکدیگر کنار نیایند. بنابراین، ایران باید تکلیف مسئله اسرائیل را مشخص کند. اسرائیلی‌ها هم در این مسیری که می‌دانیم طی می‌کنند، علاوه بر امکاناتی که گفتم از فضای رسانه هم خیلی استفاده می‌کنند. چون نگاه‌شان این است که نباید این روند در شرایط فعلی به نتیجه برسد.»
وی افزود: «برخلاف دوران برجام، کشورهایی از جمله عربستان سعودی دنبال این بودند که توافق را به هم بزنند تا موقعیت ایران تثبیت نشود. اما در حال حاضر به نظر می‌رسد طرف‌های عربی هم به خاطر خطری که درگیری ایران و آمریکا برای کل منطقه دارد، مخالفتی ندارند و همراهی می‌کنند. روسیه و چین هم که با ایران در حال گفت‌وگو و همکاری هستند. اتحادیه اروپا هم به نظر من کارشکنی نخواهد کرد. بنابراین، تنها مخالف جدی این روند اسرائیل است که از تمام امکانات خود به‌خصوص رسانه برای تخریب استفاده می‌کند.»
ایران با نظم جهانی در تناقض نیست
ساسان کریمی، مدرس دانشگاه درباره بخشی از صحبت مخبر مبنی بر وجود تناقض ماهوی ایران، به خبرنگار هم‌میهن گفت: «این صحبت را قبول ندارم. ما یکی از اعضای باثبات نظام بین‌الملل هستیم. نظام بین‌الملل هم اتفاقاً پایدار و دارای جمود نیست. شاکله آن در حال تغییر است. البته این کلمه در حال حاضر خیلی صحیح نیست.
در نظم جهانی در حال تغییر که ما به آن نظم پساقطبی می‌گوییم، بازیگرانی هستند که همه منافع، امنیت و آبرویی دارند که بخواهند آن را حفظ کنند و ما هم یکی از همین بازیگران هستیم. در این محیط جهانی دولت‌ها بخشی از بازیگران هستند. اینکه بگوییم تناقض ماهوی داریم و یا ما باقی خواهیم ماند یا بخواهیم کلاً دنیا را به هم بریزیم، تلقی من این است. احتمالاً منظور آقای مخبر هم این نبوده یا برداشت ما اشتباه است.»
او ادامه داد: «به قول آقای دکتر ظریف ۶ ماه آینده دنیای دیگری داریم و الان دنیای دیگری برقرار است. بنابراین، این شما نیستید که انتخاب می‌کنید که چه زمانی کنشگری بکنید. کما اینکه وقتی شما انتخاب می‌کنید که الان نه و بعداً مناسب است، بعداً دیگرانی هستند، منافعی دارند و شرایطی وجود دارد که تغییر می‌کند. به نظرم در اوایل دولت سیزدهم ما به این سمت نرفتیم که کار را تمام کنیم.
اواخر دولت آقای روحانی و اوایل دولت آقای رئیسی کار پیش رفته بود. بعد کار به اسفند ۱۴۰۰ رسید و حمله روسیه به اوکراین اتفاق افتاد و شرایط تغییر کرد.» کریمی یادآور شد: «نقاط زمانی که آقای مخبر درباره نقش مخرب اسرائیل گفتند نمی‌دانم تا چه حد دقیق است. اما در هر صورت اسرائیلی‌ها کنشگر مزاحمی در منطقه و جهان هستند که همیشه دسیسه کردند و خواهند کرد.
آن دو مقطعی که من مطلعم کار پیشرفت داشت این دو مقطع نیست اما آقای مخبر اطلاعات بیشتری دارند. اما همیشه دسیسه‌کننده‌هایی مثل اسرائیل هستند که هیچ‌وقت خیر ما را نخواستند. نمی‌توانیم منتظر دسیسه نکردن آن‌ها بمانیم. ما فرصت‌هایی را به دلایل مختلف به بهانه سیاست داخلی و طمع‌های دیگر از دست دادیم که می‌توانست منافع زیادی داشته باشد. به تعبیر مولا علی، فرصت مثل ابر می‌گذرد. اما الان دیگر وقت این صحبت‌ها نیست. الان زمان پشتیبانی از تیم مذاکره‌کننده است که بسیار حرفه‌ای هستند. هیچ نقطه آسیبی در این تیم از جهت تخصصی وجود ندارد. این تیم از طرف مقابل بر موضوع مسلط‌تر هستند. به همین جهت می‌تواند بسیار موفق باشد.»
این مدرس دانشگاه تهران درباره تجربه کارشکنی‌ها در دوران مذاکرات برجام یادآور شد: «این شعار حتماً مطرح می‌شود که همه حمایت کنیم و منافع کشور را گروگان مسائل جناحی نکنیم. اما در عمل کم‌تر این اتفاق می‌افتد. مذاکره‌کنندگان برجام بسیار و به‌ناحق تحت فشار قرار گرفتند. علیه آن‌ها فیلم و سریال ساختند. آقای عراقچی مشغول مذاکره بود که گاندوی ۲ را پخش کردند و بعد مجبور شدند چند قسمت متوقفش کنند.
این رفتارها هیچ کمکی به تیم مذاکره‌کننده نمی‌کند. فقط تخریب‌شان می‌کند. همانطور که مردم - نه یک اقلیت خاص - از آقای ظریف و مذاکره‌کنندگان برجام حمایت کردند، این بار نیز به همین صورت است. اگر گروه‌های سیاسی و نهادهایی که منافع خودشان را در تند شدن شرایط می‌بینند، تصویر واضح‌تر داشته باشند و بدانند که منافع خودشان نیز در گروی بهانه‌زدایی از طرف خارجی و رفع تحریم است، به تغییر فضا کمک خواهد کرد.» او یادآور شد: «هر تلاشی ممکن است تا حدی موفق باشد یا نباشد. اما به هر حال کار درست این است که هر طور می‌توانیم سنگ تحریم را از مقابل پای کشور برداریم. مهمترین چیز این است که به تیم مذاکره‌کننده کمک کنیم و یکپارچگی داشته باشیم.
در عین حال دبیرخانه شورای عالی امنیت ملی باید بتواند فضا را به نحوی کنترل کند و جلوی هر گونه فعالیت تخریبی و شائبه انداختن پشت تیم مذاکره‌کننده حداقل برای سه سال آینده چه در موقع مذاکرات و چه بعد از آن و نتیجه‌ای که خواهد داشت را بگیرد. به این دلیل که مذاکره‌کننده ما با آرامش و بدون نگرانی از آنچه که بر سر امثال آقای دکتر ظریف آمد، بتواند کار خود را به درستی انجام دهد.»
