کابوس اروپایی‌ها/آمریکا در مذاکره با روسیه منافع اروپا را نادیده می‌گیرد؟
مارک روته، دبیرکل جدید ناتو، نسبت به مذاکرات پیشنهادی ترامپ و پوتین واکنشی محتاطانه نشان داد و گفت: «باید ببینیم که این روند چگونه پیش می‌رود.» با این حال، او تأکید کرد که اوکراین باید به‌طور کامل در این مذاکرات حضور داشته باشد. اوکراین باید در موقعیتی قوی برای مذاکرات قرار گیرد. هر توافقی که امضا شود، باید تضمین کند که پوتین دیگر هرگز به فکر تصرف بخشی از اوکراین نیفتد.
اروپا از زمان آغاز حمله نظامی روسیه به اوکراین تلاش کرد تا جبهه‌ای متحد را برای حمایت از اوکراین به نمایش بگذارد اما با گفت‌وگوی اخیر رؤسای‌جمهوری آمریکا و روسیه، نگرانی‌ها از نادیده گرفته شدن نگرانی‌های امنیتی این قاره در مذاکرات پایان جنگ روزبه‌روز افزایش می‌یابد.
دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا روز چهارشنبه ۱۲ فوریه با ولادیمیر پوتین همتای روس خود به صورت تلفنی گفت‌وگو کرد. این گفت‌وگو اولین گفت‌وگوی رسمی و تأییدشده سران دو کشور از زمان آغاز جنگ اوکراین در فوریه ۲۰۲۲ به حساب می‌آید و ترامپ آن را «سازنده» و «طولانی» توصیف کرده است: «هر کدام از ما در مورد نقاط قوت کشورهایمان صحبت کردیم و در مورد فایده بزرگی که همکاری با یکدیگر می‌تواند نصیبمان شود. اما در مرحله نخست، همانطور که هر دوی ما توافق کردیم، می‌خواهیم به میلیون‌ها مرگی که در جنگ رخ می‌دهد، پایان دهیم.»
این گفت‌وگو یک روز پس از آن اتفاق افتاد که روسیه با آزادی یک معلم آمریکایی که به دلیل جرائم سایبری در روسیه بازداشت شده بود، موافقت کرد.
از نگاه آمریکایی‌ها، گفت‌وگو میان ترامپ و پوتین نقطه آغاز تلاش‌ها برای پایان دادن به جنگ در اوکراین و محقق ساختن یکی از مهم‌ترین وعده‌های رئیس‌جمهور ایالات متحده محسوب می‌شود اما برای اوکراین و برای اروپا دلیلی برای نگرانی از به حاشیه رانده شدن در گفت‌وگوهایی که تأثیر بسزایی بر آینده آنها دارد، است.
در نقطه مقابل، روس‌ها این گفت‌وگو را ضربه‌ای جدی بر کارزار منزوی کردن روسیه ارزیابی می‌کنند که همزمان با آغاز جنگ شروع شد و هدف از آن اعمال فشار بر مسکو برای پایان دادن به جنگ بود.
دمیتری پسکوف، سخنگوی کاخ کرملین روز پنجشنبه ۱۳ فوریه در توصیف این گفت‌وگوی یک‌ساعت‌و‌نیمه گفت: «رهبران روسیه و آمریکا موافق بودند که زمان همکاری دو کشور فرا رسیده است. آقای پوتین از آقای ترامپ دعوت کرد تا به مسکو سفر کند و درباره اوکراین نیز اعلام کرد که نیاز است ریشه‌های شکل‌گیری این مناقشه برطرف شود.»
مواضع مسکو نشان می‌دهد که خواسته پوتین در موقعیت فعلی، نه یک آتش‌بس ساده که یک توافق حداکثری با در نظر گرفتن تمام شروط روسیه شامل بی‌طرفی اوکراین، حفظ مناطق اشغال‌شده و لغو تحریم‌هاست.
ترامپ روز چهارشنبه با ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین نیز گفت‌وگویی تلفنی داشت. پس از این گفت‌وگو، زلنسکی تأکید کرد که او بخشی از پروسه مذاکرات خواهد بود. او همچنین نوشت: «ما در حال ترسیم گام‌های بعدی خود برای توقف تجاوز روسیه و تضمین صلح پایدار و قابل اعتماد هستیم. همانطور که رئیس‌جمهور ترامپ گفت، بیایید کار را تمام کنیم.» رئیس‌جمهور آمریکا هم این گفت‌وگو را مثبت ارزیابی کرد و افزود: «او هم همانند ما خواهان صلح است.»
زلنسکی روز جمعه عازم آلمان شد تا با هیئت آمریکایی به رهبری جی‌دی ونس، معاون رئیس‌جمهور ایالات متحده دیدار کند. در این دیدار، ونس موضع آمریکا را «دستیابی به صلح پایدار» و «پایان درگیری‌ها در شرق اروپا» اعلام کرد و زلنسکی نیز با تأکید بر اینکه این دیدار نه آخرین دیدار که اولین دیدار در این راستا بود و گفت‌وگو میان مقام‌های آمریکایی و اوکراینی ادامه خواهد داشت.
نخستین دیدار دونالد ترامپ در دوره دوم ریاست‌جمهوری‌اش با ولادیمیر پوتین احتمالاً در عربستان سعودی انجام می‌شود. ترامپ روز چهارشنبه در کاخ سفید و ساعاتی پس از گفت‌وگوی تلفنی خود با پوتین و توافق برای آغاز فوری مذاکرات صلح اوکراین به خبرنگاران گفت: «در واقع انتظار داریم او به اینجا بیاید و من هم به آنجا خواهم رفت. احتمالاً در عربستان سعودی هم دیداری خواهیم داشت.» رئیس‌جمهوری آمریکا ادامه داد: «اولین بار در عربستان سعودی دیدار خواهیم کرد.»
وزارت امور خارجه عربستان در بیانیه‌ای ضمن استقبال از برگزاری نشست قریب‌الوقوع میان ترامپ و پوتین در این کشور، تاکید کرد که به تلاش‌های خود در راستای دستیابی به صلح پایدار میان روسیه و اوکراین که از آغاز بحران میان دو کشور در ۲۴ فوریه سال ۲۰۲۲ میلادی شروع شده، ادامه خواهد داد. این وزارتخانه در بیانیه خود همچنین یادآور شد که محمد بن‌سلمان، ولیعهد عربستان در تماس تلفنی با رئیس‌جمهوری روسیه و رئیس‌جمهوری اوکراین در ماه مارس سال ۲۰۲۲، آمادگی کشورش جهت تلاش در راستای دستیابی به راه‌حل سیاسی برای بحران میان دو کشور را ابراز کرده بود.
چرخش سیاست آمریکا
مواضع فعلی دولت ایالات متحده تفاوت‌هایی جدی با مواضع دولت پیشین این کشور دارد. در دوره ریاست‌جمهوری جو بایدن، واشنگتن اعلام کرده بود که جنگ «تا هر زمانی که به طول بینجامد» آمریکا به حمایت از اوکراین ادامه خواهد داد. بایدن همچنین متعهد شده بود که آمریکا بدون حضور اوکراینی‌ها درباره آینده اوکراین مذاکره نخواهد کرد.
از زمان پیروزی دونالد ترامپ در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۰۲۴، شرایط تا حدی تغییر کرد. او انتقادهای زیادی را به حمایت‌های نظامی و اقتصادی از اوکراین مطرح کرده بود و تعهدی در راستای تداوم حمایت‌ها ارائه نداد.
علاوه بر این، بایدن به‌طور علنی از ایده صلح در مقابل پایان اشغالگری روسیه حمایت کرده بود اما از نگاه دولت فعلی آمریکا، ایده بازگشت به مرزهای پیش از جنگ ایده‌ای «غیرواقع‌بینانه» است.
فرصتی برای روسیه
از نگاه برخی تحلیلگران و رسانه‌های غربی، آغاز مذاکرات رسمی آمریکا و روسیه نقطه عطف مهمی پس از نزدیک به سه سال جنگ است.
روزنامه نیویورک‌تایمز درباره گفت‌وگوی پوتین و ترامپ نوشته است: «پیام این گفت‌وگو برای پوتین انعکاسی از مهم‌ترین دیدگاه‌های رئیس‌جمهور روسیه بود؛ اینکه روسیه و ایالات متحده دو قدرت بزرگ هستند که باید مستقیماً درباره سرنوشت اوکراین مذاکره کنند و حتی به گفت‌وگو و حل مسائل دیگر در جهان هم بپردازند.»
این یکی از مهم‌ترین نشانه‌ها برای مسکو بود که می‌تواند در پایان جنگی که خسارت بسیار زیادی بر اقتصاد روسیه تحمیل کرد و روابط سیاسی این کشور را با غرب تا مرز نابودی کامل برد، دستاوردهایی داشته باشد.
پیت هگست، وزیر دفاع آمریکا درست در همان روزی که گفت‌وگو میان ترامپ و پوتین اتفاق افتاد، درباره شرایط مد نظر آمریکا برای پایان جنگ در اوکراین گفت که ایالات متحده از ایده پیوستن اوکراین به ائتلاف ناتو حمایت نخواهد کرد. او همچنین بازگشت به مرزهای پیش از سال ۲۰۱۴ را «غیرواقع‌گرایانه» توصیف کرد. او که در نشست وزرای دفاع کشورهای عضو ناتو که با حضور وزیر دفاع اوکراین برگزار می‌شد سخنرانی می‌کرد، تصریح کرد: «هدف رئیس‌جمهور این است که با دیپلماسی به جنگ پایان دهد و اوکراین و روسیه را بر سر میز مذاکره بیاورد. برای اوکراین، تلاش برای بازپس‌گیری تمام مناطقی که روسیه از سال ۲۰۱۴ به این سو اشغال کرده، هدفی است که تنها به طولانی شدن جنگ و افزایش خسارت‌ها منجر خواهد شد.»
اظهارات وزیر دفاع آمریکا نشانه‌ای از پذیرش دو خواسته اصلی روسیه از سوی ایالات متحده بود که پیروزی سیاسی مهمی برای مسکو محسوب می‌شود.
هگست درباره ایده آمریکا ارائه تضمین امنیتی به اوکراین هم گفت که مسئولیت تأمین امنیت اوکراین در آینده بر عهده یک نیروی اروپایی خواهد بود که در مأموریتی خارج از چارچوب ناتو در آن کشور مستقر می‌شوند و چتر حمایتی ماده ۵ ناتو برای آنها وجود نخواهد داشت. او در تناقض با اظهارات پیشین خود افزود: «آمریکا برنامه‌ای برای کاهش نیروهای خود در هیچ کجای جهان ندارد.»
پوتین پیشتر در سخنرانی ۱۴ ژوئن ۲۰۲۴ در جمع دیپلمات‌های روس این شروط را برای گفت‌وگو و توافق با اوکراین مطرح کرده بود: «شرایط ما برای شروع چنین گفت‌وگویی ساده است و به موارد زیر خلاصه می‌شود. این شرایط بسیار ساده است و در ابتدا نیروهای اوکراینی باید به طور کامل از مناطق دونتسک، لوهانسک، زاپوریژیا و خرسون خارج شوند. یکی دیگر از شروط مذاکرات باید بیانیه‌ای از کی‌یف مبنی بر انصراف از قصد خود برای پیوستن به ناتو باشد. به محض اینکه آنها در کی‌یف اعلام کردند که برای چنین تصمیمی آماده هستند و خروج واقعی نیروها را از این مناطق آغاز کنند و همچنین رسماً لغو برنامه‌های پیوستن به ناتو را اعلام کنند، طرف ما بلافاصله و به معنای واقعی کلمه در همان لحظه دستور آتش‌بس و آغاز مذاکرات را اعلام خواهد کرد.»
شروط دیگر طرح‌شده از سوی روسیه برای پایان جنگ، اعلام وضعیت بی‌طرفی، غیرمتعهد، عاری از سلاح هسته‌ای برای اوکراین و نازی‌زدایی و غیرنظامی‌سازی این کشور است.
واکنش‌ها در مسکو پس از گفت‌وگوی تلفنی رهبران آمریکا و روسیه نشان از آن داشت که روس‌ها اتفاقات اخیر را یک تغییر بسیار مثبت می‌دانند.
اسلو تسکی، یکی از نمایندگان پارلمان روسیه یک روز پس از تماس تلفنی میان پوتین و ترامپ در این باره در کانال تلگرام خود نوشت: «این گفت‌وگو محاصره‌ای را که با هدف منزوی کردن روسیه شکل گرفته بود شکست.» یک نماینده دیگر در گفت‌وگو با رسانه‌ها اعلام کرد که «اروپایی‌ها با ترس و وحشت پست‌های ترامپ در شبکه‌های اجتماعی را دنبال می‌کنند و نمی‌توانند آنچه را که می‌بینند باور کنند.» نماینده‌ای دیگر از پارلمان روسیه این روز را «روز خبرهای خوب» خواند.
پارامترهای اقتصادی در روسیه هم خوشحالی روس‌ها از روند کنونی را تأیید می‌کند. روز پنجشنبه، یک روز پس از گفت‌وگوی رئیس‌جمهور روسیه با همتای آمریکایی، بازار بورس این کشور با رشدی ۵ درصدی، بالاترین شاخص خود را از تابستان ۲۰۲۴ به این سو به ثبت رساند. ارزش روبل در برابر دلار آمریکا نیز افزایش پیدا کرد و به بهترین رکورد خود از سپتامبر گذشته دست یافت.
تاتیانا استانووایا، پژوهشگر ارشد مرکز اوراسیا در اندیشکده کارنگی نوشته است: «پوتین بازی هوشمندانه‌ای را دنبال می‌کند. او تمام تمرکز خود را بر فریب دادن ترامپ معطوف کرده و در این راستا موفق هم بوده است.»
نگرانی فزاینده در بروکسل و کی‌یف
همزمان با تحولات سریع دیپلماتیک در زمینه جنگ اوکراین، اروپایی‌ها نگرانند در شرایطی که نقش چندان موثری در گفت‌وگوهای پایان جنگ برای آنها تعریف نشده، تکالیف زیادی نظیر تأمین امنیت اوکراین پس از جنگ یا پرداخت هزینه بازسازی این کشور بر آنها تحمیل شود.
روزنامه فایننشال‌تایمز روز جمعه در گزارشی نوشت که ۷ دیپلمات اروپایی به این روزنامه گفته‌اند که انتظار دارند دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا از کشورهای اروپایی بخواهد تا نیروی نظامی در اوکراین مستقر کنند و هزینه بازسازی اوکراین را بپردازند. یک مقام ارشد اروپایی در این خصوص گفت: «آمریکایی‌ها نقش مهمی را برای اروپا در تحولات بزرگ ژئوپلیتیکی قائل نیستند و حوادث پیش رو یک آزمون واقعی اتحاد در اروپا خواهد بود.» او افزود: «ترامپ ما را به شکل پول می‌بیند و در واقع ما نیز به اندازه کافی در این خصوص که در ازای این پول جایگاه ما در میز مذاکره چه خواهد بود، صریح نبوده‌ایم.»
ترامپ اعلام کرده که اوکراین در مذاکرات صلح حضور خواهد داشت، اما از نظر اروپایی‌ها این مسئله اطمینان‌بخش نیست. آنتونیو کاستا، رئیس شورای اروپا در این خصوص گفت: «هر مذاکره‌ای که خواسته‌های بروکسل و کی‌یف در آن نادیده گرفته شوند، محکوم به شکست است. هیچ راه معتبر و موفقی، هیچ صلح پایداری و هیچ مذاکره راهگشایی بدون مشارکت اتحادیه اروپا و اوکراین در کار نخواهد بود.»
اروپایی‌ها از پذیرش برخی خواسته‌های روسیه پیش از آغاز مذاکرات رسمی صلح نیز ناراضی‌اند. بوریس پیستریس، وزیر دفاع آلمان روز پنجشنبه اعلام کرد اینکه واشنگتن پیش از آغاز گفت‌وگوهای صلح امتیازاتی به روسیه داده از جمله کنار گذاشتن ایده پیوستن اوکراین به ناتو، جای نگرانی دارد: «به نظر من بهتر بود درباره عضویت احتمالی اوکراین در ناتو یا از دست دادن بخشی از سرزمین‌های این کشور، مستقیماً سر میز مذاکره بحث می‌شد و نه اینکه این موضوعات پیش از آن کنار گذاشته شوند.» او همچنین هشدار داد که خطر روسیه برای امنیت اروپا با یک توافق صلح از بین نخواهد رفت. وزیر دفاع آلمان تأکید کرد که کشورهای اروپایی باید در این مذاکرات حضور داشته باشند، چراکه آنها بخش مهمی از نظم جدید جهانی خواهند بود و نباید نقش حاشیه‌ای داشته باشند.
مارک روته، دبیرکل جدید ناتو، نسبت به مذاکرات پیشنهادی ترامپ و پوتین واکنشی محتاطانه نشان داد و گفت: «باید ببینیم که این روند چگونه پیش می‌رود.» با این حال، او تأکید کرد که اوکراین باید به‌طور کامل در این مذاکرات حضور داشته باشد. اوکراین باید در موقعیتی قوی برای مذاکرات قرار گیرد. هر توافقی که امضا شود، باید تضمین کند که پوتین دیگر هرگز به فکر تصرف بخشی از اوکراین نیفتد.
اوکراین هم به شدت از روند موجود احساس نگرانی می‌کند. یک فرد نزدیک به رئیس‌جمهور اوکراین در این خصوص به واشنگتن‌پست گفت: «رئیس‌جمهور اوکراین از تماس ترامپ و پوتین بی‌خبر بود تا اینکه ترامپ با او تماس گرفت. این جای نگرانی دارد که پیش از شما با دشمن شماره یک شما تماس گرفته باشند.»
کی‌یف در هفته‌های اخیر برای اینکه رضایت دونالد ترامپ را جلب کند به واشنگتن پیشنهاد داد که در ازای تداوم حمایت آمریکا، منابع معدنی با ارزش اوکراین در اختیار ایالات متحده قرار بگیرند. با این حال، به گزارش رویترز، گفت‌وگوهای ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهور اوکراین، و جی‌دی ونس، معاون رئیس‌جمهور آمریکا، جمعه در مونیخ بدون اعلام یک توافق درباره معادن اوکراین پایان یافت. این مواد معدنی مورد بحث شامل انواع خاک‌های کمیاب و همچنین تیتانیوم، اورانیوم و لیتیوم است.
ترامپ که تعهدی به ادامه کمک‌های نظامی حیاتی به اوکراین نداده، گفته است که ۵۰۰ میلیارد دلار مواد معدنی کمیاب از کی‌یف می‌خواهد تا حمایت واشنگتن از اوکراین «تضمین» شود. سه منبع آگاه به رویترز گفتند که زلنسکی در نشست نود دقیقه‌ای خود با یک گروه دو حزبی از سناتورهای آمریکایی پشت درهای بسته در مونیخ، نگرانی خود را در مورد محتوای پیش‌نویس ایالات متحده ابراز کرده است. یکی از آنها که خواست نامش فاش نشود، گفت: «زلنسکی احساس می‌کرد به‌طور غیرمنطقی از او خواسته می‌شود چیزی را امضا کند که فرصت خواندنش را نداشته است.»
ولودیمیر کولیک، استاد علوم سیاسی مدرسه اقتصاد کی‌یف، در تحلیلی پیرامون این موضوع نوشته است: «ترامپ واقعاً ثابت کرده به اندازه‌ای بد است که ما از آن می‌ترسیم. او می‌خواهد با پرداخت هزینه از جیب اوکراینی‌ها توافقی با پوتین امضا کند که در آن منافع اوکراین دیده نشده اما باز هم از اوکراین می‌خواهد تا منابع معدنی خود را در اختیار آمریکا قرار دهد. سوال اصلی این است که اروپا و اوکراین در واکنش به این وضعیت چه کار خواهند کرد.»
کاخا کالاس، مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا درباره «توافق سریع» یا «توافق کثیف» برای پایان جنگ هشدار داده و نوشته است که بدون حضور اروپا و اوکراین هیچ توافقی اجرایی نخواهد بود. او نوشته است که هیچ گزینه‌ای برای اوکراین نباید پیش از شروع مذاکرات کنار گذاشته شود.
بریتانیا هم در موضعی که نشان می‌داد لندن از مواضع ترامپ ناراضی است، بر حمایت خود از اوکراین تأکید کرد. کی‌یر استارمر، نخست‌وزیر انگلیس روز جمعه به رئیس‌جمهور اوکراین گفت که اوکراین در مسیر «بی‌بازگشت» برای پیوستن به ناتو قرار دارد و این سخنان به نوعی پاسخ به موضع‌گیری دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا محسوب می‌شود. به گفته دفتر نخست‌وزیری بریتانیا، استارمر در گفت‌وگوی تلفنی با رئیس‌جمهور اوکراین در صبح جمعه، تأکید کرد که بریتانیا از عضویت اوکراین در این ائتلاف حمایت می‌کند.
اروپایی‌ها باور دارند آنچه از سوی آنها تاکنون برای حمایت از اوکراین انجام گرفته، اروپا را شایسته حضور فعال و موثر در مذاکرات می‌کند. دوویله شاکالیینه، وزیر دفاع لیتوانی روز پنجشنبه با اعلام اینکه تاکنون اروپا ۱۲۵ میلیارد دلار و آمریکا ۸۸ میلیارد دلار به اوکراین کمک کرده، گفت: «ما جایگاه خود را در میز مذاکره به دست آورده‌ایم. یا باید باور کنیم که آقای ترامپ و آقای پوتین می‌توانند راه‌حلی برای همه ما پیدا کنند (که این امر تله‌ای مرگبار است) یا به عنوان اتحادیه اروپا باید ظرفیت اقتصادی، مالی و نظامی خود را به کار گیریم.» در گذشته، ایالات متحده «برای امنیت ما هزینه می‌کرد»، اما اکنون نیاز است این رویکرد بازنگری شود.
در این میان نظرات متفاوتی هم در اروپا وجود دارد. ویکتور اوربان، نخست‌وزیر مجارستان روز جمعه با اشاره به گفت‌وگوهای میان رؤسای‌جمهور روسیه و آمریکا اظهار کرد که این گفت‌وگوها می‌تواند بار دیگر به ادغام روسیه در اروپا بینجامد. او گفت: «اگر رئیس‌جمهور ترامپ نتواند راه‌حلی پیدا کند، این جنگ به راحتی می‌تواند به افغانستانی برای اتحادیه اروپا تبدیل شود.» علاوه بر مجارستان، کشورهای دیگر در اتحادیه اروپا هستند که صلح با روسیه و لغو تحریم‌ها علیه مسکو به‌ویژه در حوزه انرژی را در راستای منافع خود می‌دانند.
عکس: AP
