آیا نظر پوتین درباره جنگ تغییر خواهد کرد؟
استراتژی پرهزینه کی‌یف
روسیه آمار دقیقی از نیروهای درگیر در نبرد کورسک اعلام نکرده است اما بر اساس اعلام منابع اوکراینی در حال حاضر حدود ۳۳ تا ۳۵ هزار نفر از سربازان روس در منطقه کورسک حضور دارند که به زودی قرار است به ۶۰ الی ۷۰ هزار نفر افزایش پیدا کند. پنتاگون پیشتر در ارزیابی‌های خود اعلام کرده بود که روسیه برای بیرون راندن نیروهای اوکراین از منطقه کورسک به دست‌کم ۵۰ هزار سرباز احتیاج دارد.
اوکراین ماه گذشته طی حمله‌ای غافلگیرانه به منطقه کورسک در روسیه توانست بیش از ۳۰ کیلومتر درون خاک این کشور پیشروی کند.در شرایطی که از نگاه برخی کارشناسان این حمله پیروزی بزرگی برای کی‌یف به حساب می‌آمد اما با آغاز ضدحمله روسیه که به بازپس‌گیری بخش بزرگی از مناطق تحت تصرف اوکراین منجر شد و همچنین با توجه به تلفات انسانی و لجستیکی گسترده کی‌یف به نظر می‌رسد روزهای سختی در انتظار اوکراینی‌هاست.
وزارت دفاع روسیه روز چهارشنبه ۱۱ سپتامبر اعلام کرد که نیروهای نظامی روسیه وارد منطقه کورسک شده‌اند و دست‌کم ۱۰ شهرک و روستا را آزاد کرده‌اند. در مقابل، ولودیمیر زلنسکی، رئیس‌جمهوری اوکراین ضمن تأیید آغاز ضدحمله روسیه برای بازپس‌گیری کورسک مدعی شد که «همه چیز طبق برنامه‌ریزی ما پیش می‌رود.» زلنسکی جزئیات بیشتری پیرامون برنامه خود اعلام نکرد اما همزمان از کشورهای غربی خواست تا هرچه زودتر محدودیت استفاده از موشک‌های دوربرد برای هدف قرار دادن عمق خاک روسیه را لغو کنند.
به‌رغم این اظهارنظر زلنسکی، پیشروی‌های روسیه در روزهای پنجشنبه و جمعه نیز ادامه داشت. موج اصلی حمله روس‌ها از شمال غرب منطقه کورسک آغاز شد و با حملاتی از شمال، غرب، شرق و جنوب شرق کورسک ادامه یافت. مؤسسه مطالعات جنگ مستقر در واشنگتن درباره حمله روسیه نوشته است: «ضدحمله اخیر روس‌ها مقدمه یک حمله بزرگتر است. روسیه از نیروهایی زبده و واحدهای کاملاً آموزش‌دیده و حرفه‌ای ارتش برای هدایت حمله اخیر استفاده کرده اما بیشتر سربازان حاضر در میدان را نیروهایی با آموزش اندک و تجربه کم در جنگ تشکیل می‌دهند. فرماندهان نظامی روسیه تلاش دارند با دو نیم کردن نیروهای اوکراین، حمله‌ای بزرگتر را در آینده نزدیک سازماندهی کند.»
روسیه آمار دقیقی از نیروهای درگیر در نبرد کورسک اعلام نکرده است اما بر اساس اعلام منابع اوکراینی در حال حاضر حدود ۳۳ تا ۳۵ هزار نفر از سربازان روس در منطقه کورسک حضور دارند که به زودی قرار است به ۶۰ الی ۷۰ هزار نفر افزایش پیدا کند. پنتاگون پیشتر در ارزیابی‌های خود اعلام کرده بود که روسیه برای بیرون راندن نیروهای اوکراین از منطقه کورسک به دست‌کم ۵۰ هزار سرباز احتیاج دارد.
امیل کاستهلمی، محقق فنلاندی جنگ و کارشناس مؤسسه مطالعاتی پرنده سیاه در فنلاند می‌نویسد: «به طور دقیق مشخص نیست که روسیه کدام بخش‌های کورسک را آزاد کرده است. آنچه قابل تأیید است این است که روس‌ها توانسته‌اند در برخی مناطق نیروهای اوکراینی را چندین کیلومتر عقب برانند. نگاهی به روند حرکت نیروهای روسیه هم نشان می‌دهد آن‌ها به‌دنبال در اختیار گرفتن نقاط استراتژیکی هستند که به آن‌ها امکان می‌دهد جلوی حملات اوکراین به پل‌های کلیدی را که برای انتقال گسترده نیرو به کورسک ضروری هستند، بگیرند. روسیه برای ادامه حمله به کورسک نیاز به پل‌های موقت دارد و این پل‌ها به شدت زیر آتش نیروهای اوکراینی بودند اما با ضدحمله اخیر این معضل رفع شد.»
سریهی استرنکو، یک بلاگر نظامی طرفدار اوکراین که در منطقه حضور دارد، نوشته است: «ضدحمله روسیه شرایط خطرناکی را برای سربازان اوکراینی ایجاد کرده است. شرایط چندان تحت کنترل نیست و ضعف سازماندهی و عدم هماهنگی در منطقه می‌تواند وضعیت را بدتر کند.»
تأثیر ضدحمله روسیه در منطقه کورسک بر آینده جنگ
کی‌یف همزمان با آغاز حمله به منطقه کورسک در روسیه، مجموعه‌ای از اهداف را برای خود تعریف کرد. مقام‌های ارشد اوکراین می‌خواستند از یک سو روسیه را وادار سازند که بخشی از نیروهای خود را از شرق اوکراین به منطقه کورسک منتقل کنند و از این طریق فشارها بر مدافعان اوکراینی در دونتسک، لوهانسک و سومی کاهش یابد. هدف دیگر اوکراینی‌ها ایجاد اهرم‌هایی بود که از طریق آن‌ها مسکو راضی به مذاکره شده و جنگ با حفظ تمامیت ارضی اوکراین پایان پیدا کند.
اوکراین مدعی است که توانسته است تا حدی به هدف خود در زمینه کاهش فشارهای روسیه در شرق اوکراین دست پیدا کند. به گفته ولودیمیر زلنسکی «روسیه ۶۰ هزار نفر از نیروهای خود را به منطقه کورسک منتقل کرده» و هدف ما برای فرستادن نیروهای نظامی روسیه به درون خاک خود محقق شده است. رئیس‌جمهور اوکراین مدعی شده است که در حال حاضر اوکراین مناطق کلیدی کورسک را در اختیار دارد و توانسته یک منطقه حائل در درون خاک روسیه ایجاد کند. او این اقدام اوکراین را بخشی از «طرح پیروزی» معرفی کرد که در نهایت قرار است روسیه را به «تبعیت از چارچوب سازمان ملل متحد» و «پذیرش قوانین بین‌المللی» وادار سازد.
روایت روس‌ها در این زمینه کاملاً متفاوت است. ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه هفته گذشته در نشست اقتصادی ولادی‌وستوک مدعی شد که اوکراین با حمله به کورسک «تنها خود را تضعیف کرده است.»
همزمان درگیری‌های شدیدی که در شرق اوکراین در جریان است نشان می‌دهد فشار ناشی از حمله اوکراین به کورسک به اندازه‌ای نبوده که روسیه حجم زیادی از نیروهایش را از جبهه شرق اوکراین به کورسک منتقل کند. هفته گذشته، نشریه اوکراینی کی‌یف ایندیپندنت در گزارشی نوشت که روس‌ها عملیات بزرگی را برای تصرف شهر وله‌دار در استان دونتسک آغاز کرده‌اند. همزمان درگیری‌هایی در منطقه سومی، استان لوهانسک و دیگر شهرهای استان دونتسک نیز در جریان است.
سی‌ان‌ان در تحلیلی پیرامون حمله اوکراین به کورسک نوشته است: «این حمله یک بمب روحیه برای اوکراینی‌ها بود. آن‌ها توانستند مناطقی از روسیه را که یکی از بزرگترین ارتش‌های جهان است به تصرف خود دربیاورند و پیشروی‌هایی داشته باشند. اما این دستاورد که به گفته ویلیام برنز، رئیس سازمان سیا یک پیروزی تاکتیکی است به قیمت و هزینه گزافی به دست آمد.»
به نوشته سی‌ان‌ان یکی از سربازان اوکراینی که در عملیات کورسک مشارکت داشت در این خصوص گفته است: «ما اولین واحد از نیروهایی بودیم که از مرز روسیه عبور کردیم و وظیفه داشتیم نخستین خطوط دفاعی و موانع را از پیش روی نیروها برداریم. این عملیات بسیار سخت بود. شما اگر پوتین را مورد آزمایش قرار دهید، صدها نمونه DNA روی آن خواهید یافت. متاسفانه بله؛ DNA اوکراینی.»
روزنامه نیویورک‌تایمز پیشتر نوشته بود که به علت پیچیدگی عملیات و اهمیت آن برای ارتش اوکراین، از زبده‌ترین و حرفه‌ای‌ترین نیروها در آن استفاده شد. از دست رفتن تعداد زیادی نیروی زبده و تجهیزات در شرایطی که دست‌کم از نظر نیروی انسانی امکان جایگزینی نیروهای تازه‌نفس با آن‌ها وجود ندارد، شرایط را در ادامه جنگ برای اوکراین سخت‌تر خواهد کرد. در خصوص هدف وادار کردن روسیه به مذاکره نیز سرگئی شویگو، دبیر شورای امنیت ملی روسیه در گفت‌وگویی که هفته پیش با رسانه‌ها داشت اعلام کرد تا زمانی که «آن‌ها را از خاک خود بیرون نکنیم» مذاکره‌ای در کار نخواهد بود. به‌رغم این موارد مقام‌های اوکراینی اصرار دارند که حملات‌شان موفق بوده و به اهداف خود رسیده است. ولودیمیر زلنسکی روز جمعه ۱۳ سپتامبر نیز در گفت‌وگویی با فرید زکریا، کارشناس و مجری شبکه خبری سی‌ان‌ان اعلام کرد که سرعت پیشروی روسیه در دونتسک بسیار کم شده است: «پیش از حمله ما به کورسک سرعت پیشروی روس‌ها در دونتسک و همچنین مناطق دیگر بسیار بیشتر از این بود. حالا سرعت آن‌ها کم شده است.»
هرچند کاهش سرعت پیشروی روس‌ها در نیمه نخست ماه سپتامبر صحت دارد اما بررسی گزارش‌ها و تحلیل‌های کارشناسان نظامی نشان می‌دهد روسیه هیچ واحد بزرگ و مهمی را از جبهه شرق اوکراین به کورسک منتقل نکرده و صرفاً در برخی از مناطق خط مقدم (که طول آن نزدیک به ۱۰۰۰ کیلومتر است) برخی از واحدهایی را که انتقال آن‌ها آسیبی به موقعیت روس‌ها در شرق نمی‌رساند به کورسک منتقل کردند. مجموعه تحولات نشان می‌دهد برای کرملین، هدف ادامه پیشروی در دونتسک از اولویت بالاتری در مقایسه با آزادسازی کورسک برخوردار است و مسکو اطمینان دارد که در آینده نزدیک قادر است کورسک را آزاد کند.
گزینه‌های غرب برای حمایت از اوکراین
در شرایطی که اتحادیه اروپا آماده تغییرات گسترده می‌شود و جریان‌های راست افراطی قدرت بیشتری در اتحادیه گرفته‌اند، انتظار ارسال کمک‌های بیشتر از سوی اتحادیه اروپا چندان منطقی نیست. همزمان در ایالات متحده که کاندیداهای ریاست‌جمهوری رقابتی شانه به شانه را تجربه می‌کنند و احتمال پیروزی دونالد ترامپ، کاندیدایی که حاضر به حمایت از اوکراین نیست هنوز بالاست، شانس تصویب یک بسته حمایتی جدید نزدیک به صفر است. در این وضعیت، تنها گزینه‌ای که پیش روی کشورهای غربی قرار دارد، تغییر در سیاست‌هاست. از جمله این سیاست‌ها ممنوعیت استفاده از موشک‌های بالستیک دوربرد غربی برای هدف قرار دادن عمق خاک روسیه است که تغییر آن می‌تواند در وضعیت جنگ اثرگذار باشد.
آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا و دیوید لامی، وزیر امور خارجه بریتانیا که روز پنجشنبه ۱۱ سپتامبر به کی‌یف سفر کرده بودند، حمایت قاطع‌شان را از تلاش‌های اوکراین اعلام کردند با این حال روشن نساختند که آیا سیاست غرب در خصوص استفاده اوکراین از تسلیحات غربی برای هدف قرار دادن عمق خاک روسیه تغییر کرده است یا نه. دنیس شمیهال، نخست‌وزیر اوکراین در دیدار با بلینکن و لامی بار دیگر درخواست اوکراین برای تغییر این سیاست غرب را مطرح کرد اما پاسخ مشخصی دریافت نکرد.
دو مقام آگاه آمریکایی در این خصوص به وال استریت ژورنال گفتند که دولت بایدن همچنان به سیاست پیشین خود پای‌بند است و اجازه استفاده از موشک‌های هدایت‌شونده دوربرد آمریکایی را برای هدف قرار دادن عمق خاک روسیه به اوکراین نمی‌دهد. با این حال این مقام‌ها تأکید کردند که این موضوع مرتباً در درون دولت مورد بحث و بررسی مجدد قرار می‌گیرد. یک مقام ارشد ناشناس هم به سی‌ان‌ان اعلام کرده است که در حال حاضر هیچ رویکرد مثبتی به برداشتن محدودیت‌ها وجود ندارد. با این حال زمانی که روز ۱۰ سپتامبر از جو بایدن، پرسیده شد آیا محدودیت‌های آمریکا برداشته می‌شود؟ او اعلام کرد که «ما در حال کار کردن روی این موضوع هستیم.» مسکو اعتقاد دارد غرب در حال زمینه‌سازی برای اعطای مجوز استفاده از تسلیحات دوربرد غربی برای هدف قراردادن عمق خاک روسیه است. واسیلی نبنزیا، سفیر روسیه نزد سازمان ملل متحد در نیویورک در جلسه شورای امنیت گفت: «اگر واقعاً تصمیم بر رفع محدودیت‌ها گرفته شود، این بدان معنا خواهد بود که کشورهای عضو ناتو از این لحظه به‌طور مستقیم با روسیه وارد جنگ خواهند شد. در این صورت ما نیز تصمیماتی در این رابطه می‌گیریم که پیامدهای آن گریبان‌گیر متخاصمان غربی خواهد شد. سفیر روسیه در ادامه عنوان کرد که آمریکا در تلاش است تا تمامی تقصیرها را به گردن دیگران بیاندازد اما به دلیل وجود «اطلاعات از ماهواره‌های آمریکا و اتحادیه اروپا» موفق به انجام این کار نخواهد شد. نبنزیا در بخش دیگری از سخنان خود با اشاره به اینکه، غرب از چندماه پیش صحبت‌ها در خصوص استفاده از تسلیحات دوربرد برای هدف قرار دادن روسیه را آغاز کرده است، بیان کرد: «به‌عنوان بهانه‌ای برای این اقدام، تحریفات بی‌اساس درباره ارسال احتمالی موشک‌های بالستیک ایران مطرح شده است.»
هفته گذشته ولادیمیر پوتین هشدار داده بود که دادن چنین اجازه‌ای به اوکراین از سوی قدرت‌های غربی به منزله دخالت مستقیم ناتو در جنگ اوکراین و اعلان جنگ کشورهای عضو این پیمان به روسیه خواهد بود و چنین تحولی ماهیت جنگ را تغییر خواهد داد. رئیس‌جمهوری روسیه سپس افزوده است که در این صورت پاسخ مسکو نیز متناسب با تهدیدهای جدید تعریف خواهد شد. به نظر می‌رسد بریتانیا یکی از کشورهایی است که اصرار زیادی بر این موضوع دارد. نتایج گفت‌وگوهای لندن و واشنگتن در این زمینه چندان روشن نیست. کی‌یر استارمر، نخست‌وزیر بریتانیا به تازگی در سفری به ایالات متحده با جو بایدن دیدار و پیرامون این مسئله گفت‌وگو کرد. وب‌سایت انگلیسی بی‌بی‌سی به نقل از استارمر این گفت‌وگوها را «سازنده» توصیف کرده اما همزمان گفته مذاکرات اخیر بیش از آنکه درباره «تاکتیک‌ها» باشد درباره «استراتژی‌ها» بود.
حمله به کورسک یا موشک‌های دوربرد نظر پوتین را تغییر می‌دهد؟
بسیاری از کارشناسان شاخص نظامی معتقدند اوکراین توانایی پیروزی نظامی نهایی در جنگ را ندارد. رابرت رز از اندیشکده جنگ‌های مدرن وابسته به وست پوینت می‌گوید: «اوکراین نمی‌تواند یک پیروزی نهایی و پایان‌بخش جنگ را در برابر روسیه به دست بیاورد. آنچه آن‌ها می‌توانند انجام دهند شناسایی نقاط ضعف روسیه و وارد آوردن ضرباتی است که بتواند روسیه را تحت تأثیر قرار دهد.» متیو اشمیت، استاد علوم سیاسی در دانشگاه New Haven نیز معتقد است: «مسئله اصلی اینجاست که اوکراین چگونه می‌تواند بر روی فرایند تصمیم‌گیری پوتین اثر بگذارد و او را قانع کند که زمان پایان جنگ فرا رسیده است. آیا حمله به کورسک یا حمله به مناطقی در عمق خاک روسیه می‌تواند اوکراین را به این هدف برساند؟ آیا این‌ها پوتین را مجبور به مذاکره خواهند کرد؟ آیا او به عقب‌نشینی یا توقف در دونتسک فکر خواهد کرد؟»
پاسخ به این سوال چندان ساده نیست اما پیتر شرودر، تحلیلگر سابق سازمان سیا در مقاله‌ای که در فارن افرز منتشر کرده، نکات مهمی را پیرامون این مسئله مطرح کرده است. شرودر نوشته است: «دو سال و نیم از زمان حمله روسیه به اوکراین می‌گذرد و و استراتژی ایالات متحده از آن زمان تغییری نکرده است؛ آن استراتژی این است که به اندازه‌ای هزینه بر روسیه تحمیل شود که پوتین را متوجه کند هیچ گزینه‌ای به جز توقف جنگ پیش روی خود ندارد. در راستای تلاش برای تأثیرگذاری بر محاسبات هزینه و فایده پوتین، واشنگتن تلاش کرده تا نوعی توازن را براساس فهم خود میان حمایت از اوکراین و کاهش ریسک‌های افزایش ناگهانی و قابل توجه تنش‌ها برقرار سازد. هرچند این استراتژی منطقی به نظر می‌رسد اما بر این پایه بنا شده است که تفکر پوتین قابل تغییر خواهد بود. با این وجود شواهد نشان می‌دهد پوتین قانع نمی‌شود. او با تمام کارت‌هایی که در اختیار دارد وارد این بازی شده و برای او جلوگیری از تبدیل شدن اوکراین به ابزاری برای غرب که بتواند از آن برای تهدید روسیه استفاده کند یک ضرورت استراتژیک است.او به‌طور کامل مسئولیت دستیابی به این هدف را پذیرفته و قضاوتش این است که مهم نیست به چه قیمتی اما این هدف باید محقق شود.»
شرودر از این استدلال‌ها نتیجه گرفته است که «تلاش برای وادار ساختن او به رها کردن این هدف تلاشی بی‌ثمر خواهد بود که به از دست رفتن جان‌ها و منابع زیادی منجر می‌شود.» او همچنین تنها راه رسیدن به یک راه‌حل قابل قبول برای اوکراین و غرب را صبر برای پایان حضور پوتین در قدرت عنوان کرده است.
در شرایطی که تنها و تنها پوتین قدرت توقف جنگ را دارد، ولی آیا او هرگز حاضر به انجام این کار خواهد شد؟ سیاستگذاران آمریکایی عمدتاً به این سوال پاسخ مثبت داده‌اند و ادعا می‌کنند که با وارد آوردن فشار کافی، می‌توان پوتین را مجبور کرد نیروهای خود را از اوکراین خارج کرده و اینکه یا حداقل در مورد آتش‌بس مذاکره کند. واشنگتن و متحدانش بر پایه چنین محاسباتی است که تحریم‌های اقتصادی گسترده‌ای را علیه روسیه اعمال کرده و سعی کرده‌اند مسکو را در صحنه جهانی منزوی کنند.
اتخاذ این سیاست بر این باور استوار است که پوتین اساساً یک فرصت‌طلب است و در مقابل دشمن ضعیف با قدرت پیش می‌رود، اما وقتی با دشمنی قدرتمند روبه‌رو شود، عقب‌نشینی خواهد کرد. بر اساس این دیدگاه، حمله پوتین به اوکراین هم ناشی از جاه‌طلبی‌های او در زمینه احیای امپراطوری روسیه بود و هم ناشی از درک او از ضعف‌های اوکراین.
با این حال پوتین حداقل در مورد اوکراین فرصت‌طلب نیست. در واقع برجسته‌ترین حرکت‌های بین‌المللی او، ترفندهای فرصت‌طلبانه برای به دست آوردن چیزی نبوده، بلکه یا تلاش‌هایی پیشگیرانه برای جلوگیری از ضررهایی محسوس بوده و یا رویکردهای انتقام‌جویانه.
