راززدایی از ردیف میرزاعبدالله

ردیف موسیقی دستگاهی گنجینه و نماینده‌ای از فرهنگ موسیقایی شهری ایران است که ماندگاری و گستردگی آن در شهرهای پایتخت یا ولیعهدنشین انجام گرفته است. دربار قاجار با حمایت از هنر و هنرمندان زمان خود توانست نقش بسزایی در اشاعه ردیف موسیقی دستگاهی داشته باشد.

خاندان فراهانی، علی‌اکبر فراهانی و فرزندانش میرزاحسینقلی و میرزاعبدالله ـ ملقب به خاندان هنر ـ مروج و جمع‌آوری‌کننده ردیف‌هایی هستند که امروز در اختیار ما قرار دارد. هرچند از ردیف علی‌اکبر فراهانی مستندی در دسترس نمی‌باشد یا از استاد ردیف‌دان هم‌دوره او محمدصادق‌خان سرورالملک تنها گوشه‌هایی به این اسم روایت شده است، اما ردیف میرزاعبدالله و میرزاحسینقلی سینه‌به‌سینه و بعدتر با امکانات جدید ماندگار شده است.

در مورد ردیف آقاحسینقلی تشتت و تردید وجود ندارد، چراکه توسط پسرش استاد بزرگ دوران علی‌اکبر شهنازی روایت و ضبط شده است. اما ردیف میرزاعبدالله در نیم‌قرن اخیر محل چالش و بحث فراوان بوده که موافقان و مخالفان آن در زمره اساتید مطرح بوده‌اند.  ردیف میرزاعبدالله با یک واسطه توسط نورعلی برومند، ضبط و با قدرت بالای آموزشی و تسلط بر ظرافات موسیقی دستگاهی او، در جامعه هنری جای ویژه گرفت و تا امروز از سرفصل‌های دانشکده‌های موسیقی کشور هم محسوب می‌شود.

اما چون اسماعیل قهرمانی استادِ برومند از شاگردان مطرح میرزاعبدالله بوده و نوارهای ردیف میرزاعبدالله توسط قهرمانی نیز ضبط و در اختیار برومند بوده است که بنا به هر دلیلی این نوارها انتشار عمومی پیدا نکرده، همواره انگشت ابهام به طرف برومند و ردیف ضبط‌شده‌اش است (هرچند روح‌الله خالقی در سرگذشت موسیقی ایران عملکرد برومند در مورد ردیف میرزاعبدالله را تایید و تشویق می‌کند.) در سال‌های اخیر به‌دلیل گسترش آموزش ردیف و آگاهی از آن در شهرها و حتی شهرستان‌های کوچک، آن تقدس‌گرایی نسبت به ردیف کمرنگ‌تر شده و بیشتر به‌عنوان کارگان اصلی آموزش موسیقی دستگاهی به آن نگریسته می‌شود.

در کنار آن انتشار ردیف میرزاعبدالله به روایت مهدی صلحی نوشته مهدی‌قلی هدایت به‌صورت دستخط اصلی و برگردان‌شده به نت امروزی نیز دایره این ابهامات را کمرنگ‌تر کرده است؛ چراکه کلیت ردیف همان است و نسبت به خاصیت سیالی آن شاید هر چند بار توسط خود میرزاعبدالله هم نواخته می‌شد، تفاوت‌های جزئی‌ای در آن دیده می‌شده است. 

در زمانی که زمزمه خریده شدن نوارهای ردیف میرزاعبدالله روایت اسماعیل قهرمانی توسط حوزه هنری انتظار انتشار آن را در هنرمندان شکل داده بود، خبر وجود ردیف میرزاعبدالله به دستخط ابوالحسن صبا از شاگردان اصلی مکتب او و استادی معتبر و تاثیرگذار در موسیقی دستگاهی، گنجینه‌ای دیگر از موسیقی دستگاهی را برای تاریخ هنر ایران به ارمغان آورد.

زمستان ۱۳۹۵همسر استاد پایور این سند مهم ملی را در اختیار خانه‌ پایور قرار می‌دهد. قبل از این استادان پایور و تجویدی اشاره‌ای به وجود این ردیف داشتند، اما کمتر کسی از وجود آن اطلاع داشت. خانه‌ پایور با تشکیل کارگروه تخصصی این سند را مورد بررسی و بازبینی دقیق قرار داده و اولین دفتر آن «دستگاه همایون» را به‌صورت دستنویس استاد صبا همراه با بازنویسی آن به‌صورتی شکیل منتشر کرده است. خانه‌ پایور هدف از انتشار جداگانه ردیف در چند دفتر را بهره‌مندی از نظرات و راهنمایی‌های اساتید موسیقی‌دان و موسیقی‌شناس پیش از انتشار نسخه جامع و کامل آن می‌داند. قطعاً این اثر ارزشمند تنها کارکرد موزه‌ای نداشته و در روند شناخت دقیق موسیقی دستگاهی ایران تاثیر خواهد داشت.