توافقنامه امنیتی عراق و ترکیه تهدیدی برای نفوذ ایران

اخیراً مسعود پزشکیان، رئیس‌جمهوری ایران به عراق سفر کرد و قبل از آن نیز ترکیه یادداشت تفاهمی با عراق در زمینه همکاری نظامی، امنیتی و مبارزه با تروریسم امضا کرد. این تفاهم‌نامه که پس از سفر تاریخی رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه به عراق در ماه آوریل انجام شد، مانور مهمی برای تقویت نفوذ ترکیه در عراق است.

ترکیه حزب کارگران کردستان موسوم به پ.ک.ک را به عنوان «سازمان ممنوعه» معرفی کرده و به‌دنبال مشروعیت بخشیدن به عملیات فرامرزی خود و تقویت جایگاه خود در سیاست و امنیت عراق است. براساس نسخه‌ای از یادداشت تفاهم عراق با ترکیه که پس از دو روز مذاکرات در سطح عالی در آنکارا به دست آمد، عراق و ترکیه در نظر دارند تلاش‌ها را برای «حفاظت از امنیت و منافع ملی خود و ارتقای هماهنگی امنیتی، نظامی و اطلاعاتی از طریق تبادل اطلاعات درباره سازمان‌های تروریستی تقویت کنند».

ترکیه که با مطالبات اقلیت کُرد خود مخالف است، از دهه ۱۹۸۰ حملات نظامی فرامرزی را با هدف قرار دادن پ.ک.ک در شمال عراق انجام داده است. عنوان کردن پ.‌ک.‌ک به‌عنوان «تهدید مشترک» و «سازمان ممنوعه» نشان‌دهنده اقدام جدیدی برای مشروعیت بخشیدن به «جنگ علیه تروریسم» ترکیه است. دو کشور همچنین توافق کردند که یک مرکز هماهنگی امنیتی مشترک در بغداد ایجاد کنند که تحت فرماندهی عملیات مشترک قرار دارد.

این توافق بدون مخالفت نبوده است. گروه‌های شبه‌نظامی عراقی طرفدار ایران از این تفاهم‌نامه انتقاد کرده‌اند. در ۲۳ اوت، یک حمله هوایی ترکیه دو خبرنگار زن را کشت و یک همکار مرد را در خودرویی در نزدیکی شهری بین سلیمانیه و حلبچه مجروح کرد. یک هفته بعد، ارتش عراق یک هواپیمای بدون سرنشین ترکیه را بر فراز شهر کرکوک که اکثریت آنها کُرد هستند، سرنگون کرد. به نظر می‌رسد که توافق جدید با نام «توافقنامه استراتژیک آب» بین عراق و ترکیه انجام شده است.

آب یکی از دلایل دیرینه اختلافات بین دو کشور بوده است، زیرا هر دو رودخانه فرات و دجله که از ترکیه سرچشمه می‌گیرند، منابع آبی حیاتی برای عراق هستند. بغداد ادعا می‌کند که سدهای ترکیه سطح آب را کاهش می‌دهند، درحالی‌که آنکارا می‌گوید عراق باید زیرساخت‌های آبیاری قدیمی خود را بهبود بخشد تا به استفاده کارآمدتر از آب دست یابد. این توافقنامه امنیتی همچنین در کنار یک قرارداد اقتصادی تاریخی ۱۷ میلیارد دلاری با عراق قرار دارد که هدف آن ایجاد یک کریدور محوری بین آسیا و اروپا از طریق ترکیه به نام جاده توسعه است.

پایگاه صنعتی قوی ترکیه در خاورمیانه، این کشور را در جهت گسترش سهم بازار، افزایش تولید و افزایش سود قرار می‌دهد که در نهایت تورم را کاهش می‌دهد، اشتغال را تقویت می‌کند و پایه‌های اقتصادی خود را مستحکم می‌کند. از نظر استراتژیکی برای اردوغان، پروژه جاده توسعه ممکن است به ترکیه و بغداد کمک کند تا خودمختاری کردها را از بین ببرند و مقاومت پ.ک.ک را تضعیف کنند.

به گفته وزیر حمل و نقل و زیرساخت ترکیه، در نشست اخیر با عراق، قطر و امارات متحده عربی در ترکیه، مقامات درباره چگونگی تسریع این پروژه بحث کردند. نفوذ ترکیه در عراق تحت دیکتاتوری صدام حسین با سرمایه‌گذاری‌های متعدد و تجارت قابل توجه بسیار قوی بود. با این حال، از زمان مداخله ایالات متحده در سال ۲۰۰۳ و سرنگونی رژیم صدام، ایران با حمایت از بیش از دوازده حزب سیاسی و تأمین مالی و آموزش گروه‌های شبه‌نظامی همسو با آنها، خود را در سیاست عراق تثبیت کرده است.

نیروی بسیج مردمی همسو با ایران به‌عنوان قدرت سیاسی و نهادی مسلط عراق ظاهر شده است. شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران از زمان افزایش تنش‌های منطقه‌ای پس از حمله حماس به اسرائیل در ۷ اکتبر گذشته و جنگ متعاقب آن، اسرائیل در غزه، حداقل ۱۶۰ حمله به نیروهای آمریکایی در عراق و سوریه انجام داده‌اند. گروه‌هایی مانند حزب‌الله عراق نیز پروژه جاده توسعه را به شدت مورد انتقاد قرار داده و آن را «منبع مداوم نگرانی» خوانده‌اند.