پشت پرده بازداشت امام‏‌اوغلو/اردوغان به دنبال تثبیت جایگاه حزب عدالت و توسعه است

هلال خشان استاد خاورمیانه دانشگاه بیروت

بازداشت اکرم امام اوغلو، شهردار استانبول در ماه گذشته، که انتظار می‌رفت در رقابت‌های انتخابات ریاست‌جمهوری 2028 شرکت کند، جنجال‌هایی را در ترکیه به راه انداخته است. ترکیه پیش از این نیز دچار بحران شدید اقتصادی شده بود.

مخالفان رئیس‌جمهور رجب طیب اردوغان دستگیری امام‌اوغلو را نشانه‌ای می‌دانند مبنی بر اینکه رئیس‌جمهور به دنبال تحکیم قدرت و سوءاستفاده از مزیت ژئوپلیتیکی خود است، زیرا ایالات متحده بیش از حد درگیر مسائل دیگر است و نمی‌تواند در امور ترکیه دخالت کند.

با این حال، درحالی‌که دلایلی وجود دارد که باور کنیم اردوغان می‌خواهد امام‌اوغلو را به عنوان یک رقیب قدرتمند حذف کند، نیات اردوغان فراتر از انتخابات بعدی است. اردوغان به دنبال تکمیل تحول سیاسی ترکیه و حذف حزب جمهوری‌خواه خلق (CHP) به عنوان یک بازیگر دائمی در سیاست ترکیه است. اردوغان قبل از ترک قدرت، مشغول به سرانجام رساندن ماموریت نهادینه کردن حزب عدالت و توسعه (AKP) برای رهبری تحولات اقتصادی ترکیه و آشتی دادن این کشور با ریشه‌های اسلامی آن است.

جنجال انتخاباتی

به‌رغم محدودیت‌های قانون اساسی که بر سر راه اردوغان وجود دارد، گمانه‌زنی‌های فزاینده‌ای در مورد احتمال نامزدی او برای سومین دوره ریاست‌جمهوری ترکیه وجود دارد. با تشدید تقابل بین دولت و اپوزیسیون، چالش‌های سیاسی و اقتصادی ترکیه در یک چشم‌انداز به شدت قطبی‌شده درهم‌تنیده شده‌اند و پروژه تداوم قدرت حزب عدالت و توسعه به‌طور طبیعی، اردوغان را در برابر برنامه تغییر محور حزب جمهوریخواه خلق قرار می‌دهد.

قبل از انتخابات شهرداری در سال گذشته، اردوغان گفت که این انتخابات آخرین انتخابات او در دوران قدرت خواهد بود. وی افزود که در سال‌های آینده تلاش خواهد کرد تا اعتماد عمومی را نسبت به کسانی که بعد از او قدرت را به دست می‌گیرند، ایجاد کند.

اگرچه دوره ریاست وی قرار است در سال 2028 به پایان برسد، اما این تایید اولیه جنجال‌هایی را در میان موافقان و مخالفان برانگیخت. برخی از تحلیلگران معتقدند که اردوغان این اعلامیه غافلگیرکننده را برای ترغیب رای‌دهندگان ترکیه به حمایت از حزب عدالت و توسعه در انتخابات شهرداری‌ها صادر کرد. با این حال، این حزب همچنان سه شهرداری بزرگ - استانبول، آنکارا و ازمیر - را در انتخابات به حزب جمهوری‌خواه خلق واگذار کرد.

برخی دیگر این ایده را مطرح کردند که اردوغان می‌خواهد به مخالفانش اطمینان دهد که دیگر نامزد نخواهد شد، به این امید که آنها با همکاری در تهیه یک قانون اساسی جدید موافقت کنند. با این حال، از ترس اینکه چنین اقدامی اردوغان را قادر به کاندیداتوری مجدد کند، اپوزیسیون اعلام کرده است که از اصلاحات قانون اساسی حمایت نخواهد کرد.

انتخابات ریاست‌جمهوری بعدی در سال 2028 برگزار می‌شود و اردوغان محدودیت دودوره‌ای خود را تمام کرده است. در صورت تغییر نکردن قانون اساسی، اگر اردوغان قبل از پایان دوره ریاست‌جمهوری خود، انتخابات زودهنگام برگزار کند، می‌تواند دوباره نامزد شود. در واقع، مصطفی آلیتاس، معاون حزب عدالت و توسعه تایید کرد که این حزب علاقه‌مند است که انتخابات را در اکتبر یا نوامبر 2027 برگزار کند.

آلیتاس گفت که این اقدام، که به تایید حداقل 60 درصد از قانونگذاران نیاز دارد، به معنای برگزاری انتخابات زودهنگام به معنای متعارف نیست و اصلاح قانون اساسی همچنان روی میز است. اتحاد خلق، ائتلافی از احزاب شامل حزب عدالت و توسعه نیز گفته است که اصلاح قانون اساسی یک گزینه است. دولت باهچلی، شریک اصلی اردوغان در ائتلاف و رهبر حزب جنبش ملی‌گرا، نوامبر گذشته گفت که قانون اساسی جدید با هدف رفع موانع بر سر راه نامزدی اردوغان برای یک دوره جدید خواهد بود.

با وجود اختلاف‌نظر میان احزاب مخالف بر سر استراتژی‌ها و دیدگاه‌ها، درخواست‌های مخالفان اردوغان برای برگزاری انتخابات زودهنگام در حال افزایش است. اوزگور اوزال، رهبر حزب جمهوری‌خواه خلق، بارها خواستار رای‌گیری، حداکثر در نوامبر 2025 شده و آمادگی حزبش برای به چالش کشیدن اردوغان در پای صندوق‌های رای را تایید کرده است.

اصرار اپوزیسیون بر برگزاری انتخابات زودهنگام بخشی از استراتژی آنها با هدف بهره‌برداری از شرایط بد اقتصادی کشور (تورم فزاینده، هزینه‌های بالای زندگی و غیره) است. آنها این شرایط را فرصتی برای تضعیف محبوبیت دولت می‌دانند. این حزب همچنین به دستاوردهای خود در انتخابات محلی اخیر در شهرهای بزرگ برای تقویت جایگاه انتخاباتی خود متکی است.

بازداشت امام اوغلو

بازداشت امام‌اوغلو در ماه گذشته به اتهام رهبری یک سازمان جنایتکار، دریافت رشوه، دستکاری در مناقصه و کمک به یک سازمان تروریستی (یعنی حزب کارگران کردستان) اعتراضات گسترده‌ای را برانگیخته است. بسیاری در ترکیه، به‌عنوان کشوری که دچار دوقطبی ایدئولوژیک است، اصرار دارند که دستگیری او با انتخابات ریاست‌جمهوری آینده مرتبط است. این ادعا را نمی‌توان رد کرد، اما شرایط پیرامون این حادثه پیچیده‌تر از آن چیزی است که در نگاه اول به نظر می‌رسد. 

یک سوال کلیدی این است که چرا این بازداشت درست قبل از تشکیل کنگره حزب جمهوری‌خواه خلق برای معرفی امام اوغلو به‌عنوان نامزد این حزب برای انتخابات ریاست‌جمهوری 2028 رخ داده است.

درست یک روز قبل از برگزاری کنگره، دانشگاه استانبول به‌طور جنجالی مدرک تحصیلی امام اوغلو را لغو اعتبار کرد. از آنجایی که ماده 101 قانون اساسی ترکیه یک نامزد ریاست‌جمهوری را ملزم به داشتن مدرک دانشگاهی چهارساله می‌کند، این اقدام عملاً او را از نامزدی محروم کرد.

در عوض، این دستگیری می‌توانست به منظور بهره‌برداری از اختلافات درون حزب جمهوری‌خواه خلق باشد که از زمانی که جناح امام اوغلو در این حزب، رهبر سابق حزب، کمال قلیچداراوغلو را در سال 2023 برکنار کرد، افزایش یافته است. سال گذشته، ویدئویی در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد که نشان داد مقامات حزب جمهوری‌خواه خلق مبالغ زیادی پول در چمدان‌ها را می‌شمارند. این ویدئوها دستمایه این شایعه قرار گرفت که این حزب در نوعی فساد دست داشته است.

علاوه بر این، اردوغان گفته است که مقامات اسنادی به دست آورده‌اند که نشان‌دهنده فساد رهبری حزب جمهوری‌خواه خلق در شوراهای شهر است. او تاکید کرد که مدیریت حزب را تعداد انگشت‌شماری فرصت‌طلب برعهده دارند. این تحولات به باز کردن درها برای حزب عدالت و توسعه کمک کرد تا از درگیری‌های داخلی در حزب جمهوری‌خواه خلق استفاده کند. 

با این حال، اتهام تروریسم جدی‌ترین اتهامات علیه امام‌اوغلو است. چندین شهردار ترکیه پیش از این به اتهام توطئه یا ارتباط با شخصیت‌های وابسته به حزب کارگران کردستان (پ‌ک‌ک) که در ترکیه، ایالات متحده و چندین کشور اروپایی به عنوان یک سازمان تروریستی شناخته می‌شود، از سمت خود برکنار یا بازداشت شده بودند.

در پی تغییر رویکرد در روابط جنبش ملی‌گرای ترکیه و جنبش کُردها، بازداشت‌های متعددی در حزب جمهوری‌خواه خلق صورت گرفته است. شواهد جدید به‌دست‌آمده در تحقیقات بعدی ظاهراً تماس امام اوغلو با گروه‌های مخالف کُرد را تأیید می‌کند. اگرچه حزب جمهوری‌خواه خلق و کُردها در بسیاری از مسائل اختلاف‌نظر دارند، اما هر دو می‌خواهند اردوغان را از صحنه سیاسی ترکیه حذف کنند.

دو سال پیش، اوزگور اوزل، رهبری حزب جمهوری‌خواه خلق را پس از برکناری قلیچداراوغلو بر عهده گرفت. او همچنین از زندانی شدن امام اوغلو استفاده و اعلام کرد که اگر نامزدی امام اوغلو به نتیجه نرسد، این حزب نامزد دیگری برای ریاست‌جمهوری پیدا خواهد کرد. با این حال، اگر اوزل به‌عنوان گزینه جایگزین انتخاب شود، احتمالاً نمی‌تواند منصور یاواس شهردار آنکارا را که می‌تواند به عنوان یک نامزد راست میانه نامزد شود، شکست دهد.

اردوغان معتقد است که فرصتی برای مقابله با پیامدهای دستگیری امام اوغلو دارد. او متوجه است که به‌رغم انتقادات اروپایی‌ها از دستگیری امام اوغلو، آنها به ترکیه به عنوان متحد ناتو نیاز دارند، زیرا نسبت به تعهد دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده برای محافظت از آنها در برابر تهدید روسیه تردید دارند.

اردوغان همچنین فراخوان اخیر رهبر پ‌ک‌ک، عبدالله اوجالان از پیروانش را برای زمین گذاشتن سلاح و صلح با مقامات ترکیه دستاوردی تاریخی می‌داند که می‌تواند از آن استفاده کند.

در همین حال، دولت باهچلی، متحد اردوغان تهدید کرده است که حامیان ائتلاف حکومتی را برای مقابله با معترضان دستگیری امام اوغلو به خیابان‌های استانبول خواهد فرستاد. تظاهرات متقابل می‌تواند نظم عمومی را مختل کند و باعث هرج و مرج و ناآرامی شود، این نشان می‌دهد که اظهارات باهچلی در واقع می‌تواند به تسهیل ممنوعیت دولت برای تظاهرات با هدف ساکت کردن مخالفان کمک کند.

نهادینه شدن حزب عدالت و توسعه

اردوغان حزب عدالت و توسعه را در سال 2001 به عنوان یک حزب راست میانه، به جای یک حزب محافظه‌کار اسلامی مانند حزب رفاه، که توسط نجم‌الدین اربکان، نخست‌وزیر سابق در همان سال تأسیس شد، ایجاد کرد. اردوغان می‌داند که اسلام یکی از ویژگی‌های همیشگی سیاست در ترکیه است. حتی ظهور مصطفی کمال آتاتورک، بنیانگذار سکولاریسم در ترکیه، در دهه 1920 نیز نتوانست اسلام را در ترکیه به حاشیه براند. آتاتورک با تأخیر متوجه اهمیت اسلام شد.

او در سال 1924 اجازه تأسیس دو حزب جدید (حزب جمهوری‌خواه مترقی و حزب جمهوری‌خواه لیبرال) را داد تا بر مسیر کشور به سوی پلورالیسم سیاسی تأکید کنند. اما چند ماه بعد این دو حزب را به دلیل پذیرش اسلامگرایی ممنوع کرد.

از زمان تأسیس جمهوری ترکیه در سال 1923، احزاب سیاسی پس از مرگ یکی از بنیانگذاران یا کناره‌گیری یکی از رهبران از رهبری حزب، یا افول کرده یا کاملاً متلاشی شده‌اند. حتی حزب جمهوری‌خواه خلق که آتاتورک بنیان نهاده بود، تنها مدت کوتاهی پس از مرگ او در سال 1938 قدرت را در دست داشت.

حزب عدالت و توسعه شامل چندین شاخه اصلی، از جمله بلوک محافظه‌کار، بلوک ملی‌گرا و بلوک جوانان است، که عضو برجسته آن، سلجوق بایراکتار، به دلیل نقش شناخته‌شده‌اش در توسعه هواپیماهای بدون سرنشین در میان جوانان ترکیه محبوب است. اردوغان نگران است که این شاخه‌ها به احزاب مستقل تبدیل شوند، بنابراین، می‌خواهد بر انسجام داخلی حزب تمرکز کند.

چالش اصلی پیش روی اردوغان در اینجا نهفته است؛ زمانی که او در سال 2014 رهبری حزب عدالت و توسعه را به احمد داوود اوغلو سپرد، این حزب پس از جدایی داود اوغلو تقریباً منحل شد و داوود اوغلو حزب آینده را تأسیس کرد.

زمانی که علی باباجان از حزب عدالت و توسعه خارج شد و حزب دموکراسی و ترقی را راه‌اندازی کرد، دوباره این اتفاق افتاد. اگر اردوغان در رأس کار نبود، هر دو حزب می‌توانستند بخش بانفوذی از پایگاه حزب عدالت و توسعه را جذب کنند. او اکنون نگران است که حزب عدالت و توسعه زمانی که دیگر اردوغان رهبرش نیست منحل شود؛ بنابراین به دنبال نهادینه کردن آن است.

بر سر یک تقاطع

اداره کشوری مثل ترکیه یک چالش بزرگ است. بخش جامعه مدنی در این کشور فقط یک قرن تاریخ دارد. ترکیه همچنان زیر سایه تاریخ کودتاهای نظامی، سیاست بیش از حد متمرکز، چندپارگی سیاسی و فساد گسترده است. این کشور در شاخص ادراک فساد سازمان شفافیت بین‌الملل از بین 180 کشور، رتبه 107 را دارد.

حتی اردوغان و اعضای خانواده‌اش در گذشته به فساد متهم شده بودند. اما اردوغان در پیگیری اهداف سیاسی خود استاد است. او و حامیانش در تلاشند تا نشان دهند که قدرت را نه از طریق زور بلکه از طریق خواست مردم در دست دارد.

زمانی که اردوغان شهردار استانبول بود، یک بار گفت دموکراسی مانند یک قطار است، فقط تا زمانی که به مقصد برسید سوارش هستید. او یک سیاستمدار کارکشته است که بر دو بحران بزرگ (تظاهرات پارک گزی در استانبول در سال 2013 و کودتای نافرجام در سال 2016) غلبه کرده است.

او همچنین ارتش ترکیه را رام کرد و مفاصل نظام سیاسی، از جمله قوه قضائیه را که به دلیل استقلال اندکش معروف است، کنترل کرد. اردوغان در گفت‌وگو با ابراهیم تاتلیس، خواننده ترکیه‌ای، اشاره کرد که در نظر دارد دوباره نامزد ریاست‌جمهوری شود. پس از اینکه از او درباره نیتش پرسیدند، لبخندی زد و گفت: «اگر شما طرفدار این کار هستید، من هم طرفدار آن هستم.»

به کانال تلگرام هم میهن بپیوندید