فعالیت مدنی کف فضای مجازی

محبوبه‌سادات هدی، جامعه‌شناس و آسیب‌شناس اجتماعی: فضای مجازی بر مدار اینترنت، اشکال نوین ارتباطات را پیش چشم مخاطب می‌گشاید. اگر در گذشته اطلاع‌رسانی توسط عوامل دولتی و یکسویه بود، امروزه با اشتراک‌گذاری اندیشه‌ها، دیدگاه‌ها، رویکردها و اهداف بدون ارتباط چهره‌به‌چهره، حساسیت‌ها ایجاد و موافقت‌ها اخذ می‌شود.

بر بستر اینترنت، دانش‌آموزی در اعتراض به تصویری از کتاب درسی، عمق تبعیض جنسیتی را برای دیگران موشکافی و منطبق بر واقعیت اجتماعی آن را تئوریزه و نظر موافق مخاطب را جلب می‌کند، کمپین راه می‌اندازد و علیه زن ستیزان و رویکرد زن ستیزی دادخواست می‌دهد. این اعتراض بر مبنای معرفت دختر جوان نسبت به خود، جنسیت، ویژگی‌ها، نیازها، خواست‌ها و پتانسیل تحقق آن در حوزه سیاست‌گذاری‌ها و برنامه‌ها شکل گرفته، در فضای مجازی بالنده می‌شود و فرآیند تغییر و اصلاح به جریان می‌افتد. او آگاهانه، اندیشه‌ورزانه و هدفمندانه قدم برمی‌دارد. او معناکاو و مفسّر وضع موجود و موقعیت حال است و اهداف اجتماعی، اقتصادی یا سیاسی دارد. 

کنشگری آنلاین فعالیتی مدنی مبتنی بر شناخت و برای حل مشکلات اجتماعی و تغییر است. مادامی که ممنوعیت‌ها و محدودیت‌ها در بیان نیازها و اعتراضات وجود داشته باشد، بستر مجازی تاحدودی امکان طرح آن را فراهم و تسهیل می‌کند. کنشگر آنلاین همدلی، همراهی و همسویی مخاطب و عرصه عمومی را برای فهم مسئله اجتماعی و حل آن انتظار می‌کشد و در مواجهه با ساختارها، با لابی‌گری و چانه‌زنی، کنش معنادار خود را تجلی می‌بخشد.

عمق، گستردگی و سرعت از ویژگی‌های مصرّح کنشگری آنلاین است. همه جای جهان قدمگاه اوست، حضوری غائب و رویکردی صلح‌طلبانه دارد و جنگ و خشونت در شکل و محتوای کنش او دیده نمی‌شود. هشدار به مخاطب در باب نابسامانی وضع موجود و به مسبّبان آن برای نقش فراموش‌شده، دو وجه عمل اوست. 

کنشگر آنلاین فراتر از کامنت و لایک با آثار موقت و مقطعی و صرفاً اعلام‌نظر، براساس عقلانیت ارتباطی آنچنان‌که هابرماس می‌گوید، برای دستیابی به هدف و بر سر یک مفهوم و نیاز مشترک، نظر مخاطب را جلب می‌کند و حوزه عمومی را ظهور می‌دهد. پس براساس میزان آگاهی، علاقه‌مندی و حس مسئولیت، کمیت و کیفیت کنشگری متفاوت است و توسعه و ارتقاء می‌یابد. کنشگر آنلاین به تغییر و اصلاح نگرش‌ها مبادرت کرده، پدیده یا مسئله اجتماعی را در اولویت فکری و عمل افراد قرار می‌دهد.

هنگامی که متولیّان، در باب نیازها و معضلات اجتماعی بحثی به میان نمی‌آورند، کنشگر آنلاین از طریق دسترسی مجازی، موضوع را مطرح و برجسته می‌کند. چنان‌که مک کومز و شاو نیز در مطالعات خود، روی لزوم آگاهی و اطلاع رسانی متمرکز شدند و نشان دادند رسانه می‌تواند در برجسته‌سازی موضوعی که مورد غفلت واقع شده، اقدام کند. کنشگر آنلاین از پتانسیل فضای مجازی به‌عنوان سهل‌الوصول‌ترین و ایمن‌ترین رسانه استفاده می‌کند.

ماهیت کنشگری آنلاین اعتراضی، اصلاحی و تغییر و ادبیات آن صریح، بی‌پرده، منسجم و به دور از توهین و نارواداری است. امکان چانه‌زنی برای متقاعدسازی نیز وجود دارد. از سویی‌دیگر، ممکن است به نافرمانی مدنی نیز منجر شود. کنشگری آنلاین فضایی برای عینیت‌بخشی به روایت‌ها و بازتابنده واقعیت مغفول و مخفی زیست روزمره است. 

کنشگر آنلاین در فرآیند اطلاع‌رسانی، مخاطب‌سازی نیز می‌کند. به بیان دیگر، کسانی‌که در آن موضوع نه فکر می‌کردند و نه کنش، آنها را آگاه کرده، تنبّه می‌دهد و به عرصه فعالیت مفید و کنش دعوت می‌کند. علاوه بر آن، نقش‌پذیران مسئول را نسبت به سیاست‌ها و اقدامات خود، متوجه می‌کند، هرچند رویکرد مثبت و منفی او نسبت به موضوع در شکل و محتوای مواجهه او نیز اثر مستقیم دارد. کنشگر آنلاین واقعیات اجتماعی را معنا می‌بخشد، هویت فراموش شده به‌دلیل تبعیض‌ها و نابرابری‌ها را واکاوی و در فرآیند کنش‌های پیوسته به تعبیر هربرت بلومر برساخت می‌کند.

شهروندان به‌عنوان مخاطب، با فناوری‌های نوین، عرصه عمومی را به‌دست می‌گیرند و اندیشه‌ورزان، رویکرد سنتی و ناکارآمد را به انزوا می‌کشانند. کنشگر آنلاین ساختار سیاسی را به چالش کشیده و تلاش می‌کند او را وادار به پاسخ کند. در دوران جدید با رشد تکنولوژی، شاهد تحولات ساختاری هستیم که آگاهی‌های مضاعف و انباشته را موجب و شکل ارتباطات را دگرگون کرده و در جهت تغییر و اصلاح ساختارها قدم برمی‌دارد.