اعتراض حسین اعتراض خداست
اگر بخواهیم از سه اتفاق سیاسی تاثیرگذار صدر تاریخ شیعه نام ببریم، می‌توان آنها را تاسیس حکومت علوی، انعقاد صلح حسنی و قیام حسینی نامید؛ رخدادهایی که حتی همچنان و در میانه رقابت‌های سیاسی روز در ایران هم مورد استناد قرار می‌گیرند و افراد و جناح‌های مختلف می‌کوشند با ارجاع به آنها از رفتارهای سیاسی خود دفاع کنند. نمونه‌ای از این مواضع در دهه اخیر به‌خصوص در زمینه انعقاد قرارداد برجام قابل مشاهده است؛ آنجا که برخی رویکرد تعاملی حکومت را با اتکا به صلح حسنی توجیه می‌کردند و در مقابل مخالفان آنها از سنت عاشورایی لزوم ایستادگی در برابر ظالمان و تقابل با مستکبران سخن می‌گفتند.
به هر روی باز تردیدی نیست که واقعه عاشورا آمیختگی منحصربه‌فردی با زیست جمعی ایرانیان پیدا کرده و از همین روی همچنان از نظر خیلی از محققان علوم دینی و سیاسی، عرضه روایتی صحیح از آن، واجد آثاری قابل ملاحظه در زندگانی مردمان این روزگار است؛ کمااینکه برخی تحلیل‌ها در چرایی وقوع انقلاب 1357، ارائه روایتی انقلابی از حرکت حسین‌بن‌علی را نزد گروهی از روشنفکران دینی که شاخص‌ترین‌شان علی شریعتی بود، عمده‌ترین عامل می‌دانند و معتقدند آرمان «تشیع علوی» شریعتی که در برابر «تشیع صفوی» ایستاد، تاثیری شگفت‌انگیز در بسیج مردم داشت.
به هر روی رخداد و ابعاد مختلف واقعه عاشورا همواره مدنظر اندیشمندان مسلمان به‌خصوص نوگرایان دینی بوده است. در این زمینه البته گاهی میان آنان نیز اختلاف‌نظرهایی دیده می‌شود.
شاید بسیاری از ما سخنرانی گلایه‌آمیز احمد قابل را به یاد داشته باشیم که متاثر از خوانش صالحی نجف‌آبادی، به طور غیرمستقیم، خوانش شریعتی از عاشورا و تعمد امام در شهادت با هدف رسواسازی بنی‌امیه را مورد تردید قرار می‌داد.
اینک، انتشار کتابی از داود فیرحی، استاد برجسته علوم سیاسی دانشگاه تهران که او را نیز باید در زمره نواندیشان دینی دانست، نشان می‌دهد تأمل درباره عاشورا و دلالت‌های سیاسی آن همچنان در میان متفکران مسلمان جاری و ساری است و ازقضا می‌توان همچنان امیدوار به عرضه روایت‌هایی بدیع و خلاقانه از آن بود که هم به توضیح مناسبات آن دوران و علل و دلایل افعال کنشگران بپردازد، هم اهداف و انگیزه‌های آنها را بازگوید.
کتاب «عاشورا؛ فساد و اصلاح»، مجموعه 9 سخنرانی فیرحی بین سال‌های ۱۳۸۶ تا ۱۳۹۹ است که عناوین آن عبارتند از: «جامعه‌شناسی سیاسی حادثه عاشورا»، «عاشورا و اخلاق مقاومت»، «تحلیل مسئله عاشورا از چشم‌انداز بیعت و رأی»، «عاشورا و مسئله بیعت»، «عاشورا و بحران خلافت»، «عاشورای 61 هجری و آستانه سرنوشت»، «عاشورا و مفهوم اصلاح؛ بازگشت به بنیانگذار» و «عاشورا و سنت خلافت».
همانطور که از این عناوین برمی‌آید، فیرحی در این سخنرانی‌ها حول مفاهیم و دغدغه‌های سیاسی می‌گردد و می‌خواهد نشان بدهد که در بازه‌ای 24 ساله (از سال 41 هجری یا شروع حکومت معاویه تا 64 هجری که معاویه دوم فرزند یزید از خلافت استعفا می‌دهد و قدرت از آل‌معاویه به بنی‌مروان منتقل می‌شود) چه بر سر جامعه مسلمین گذشته است، چه نیروهایی در کدامین جغرافیای سیاسی جهان اسلام اعم از مکه، مدینه، کوفه و شام دست به تثبیت قدرت زده‌اند و چه تفسیری از دولت، مشروعیت، سنت نبوی، بیعت، خلافت و حکمرانی داشته‌اند. توضیح تمام این مسائل که در کتاب آمده، در گنجایش این معرفی کوتاه نیست، اما برای نمونه و برای جلب‌توجه خوانندگان به اهمیت این سخنرانی‌های تنقیح‌شده می‌توان به دو متن نخست این کتاب اشاره‌ای کوتاه داشت.
در سخنرانی «جامعه‌شناسی سیاسی حادثه عاشورا»، فیرحی به ما از روند تبدیل خلافت به پادشاهی در حکومت معاویه سخن می‌گوید. با این همه در تحلیل نیروهای سیاسی این دوره این نکته مهم را نیز متذکر می‌شود که در سپاه شام و در میان قبیله بنی‌امیه نیز اختلاف‌هایی جدی وجود داشته است که می‌توان آنها را در صف‌بندی سه گروه بنی‌معاویه، بنی‌مروان و بنی‌عاص احصاء کرد.
در چنین شرایطی او به روابط کوفیان و قریش نیز می‌پردازد و ضمن بیان تحلیل‌هایی دقیق از تدابیری که معاویه برای حفظ قدرت در بنی‌معاویه انجام می‌دهد، ما را بدین نتیجه سوق می‌دهد که امام در ماتریس معادلات قدرت آن زمان، انتخابی دیگر نداشته است.
به‌تعبیر فیرحی: «نیاز نیست که انسان معصوم باشد تا پیش‌بینی کند چه اتفاقی در شرف وقوع است». به بیانی دیگر امام می‌داند که «این کاروان حرکت می‌کند و مرگ هم سایه به سایه در پی آن می‌آید»، اما «گاهی جنبش‌های اجتماعی در سرنوشتی قرار می‌گیرند که رهبران چاره‌ای جز طی طریق ندارند و اگر از آن منصرف شوند، کل سرمایه اجتماعی آن جنبش را به هدر می‌دهند.»
طبق این تفسیر که در متن دوم «عاشورا و اخلاق مقاومت» نگاهی اخلاقی-سیاسی نیز بدان می‌شود، امام در برابر دولتی نامشروع نه‌فقط باید از حق مقاومت خود استفاده کند، بلکه چاره‌ای نیز از آن ندارد.
فیرحی می‌گوید که میان «ظلم» (تعرض حاکم به حقوق شهروند) و «ضیم» (ظلمی که علاوه بر تعرض، شهروند را تحقیر نیز بکند)، تفاوتی وجود دارد و آنچه حسین‌بن‌علی در برابر خود می‌بیند، فقط ظلم نیست، ضیم است.
از نظر فیرحی در چنین شرایطی در جوامع انسانی، «اباه‌الضیم» یا همان کسانی که تحقیر را نمی‌پذیرند، چونان چشم خدا و نگاهبان مردم، فریاد اعتراض سر می‌دهند. در چنین مسیری، آزادگی فرمان خداوند است و این انسان‌های غیرتمند اجازه نمی‌دهند که ظلم به عادت تبدیل شود. با چنین تفسیری است که فیرحی می‌گوید: «اعتراض امام حسین (ع)، اعتراض خداست.»
معرفی کتاب
عاشورا؛ فساد و اصلاح
نویسنده:
داود فیرحی
انتشارات:
نشر نی
قیمت: 170 هزار تومان
