تلنگری به هنرمندان

افشین عزیزی

پژوهشگر حقوق ارتباطات

در دنیای هنرهای بصری به‌ویژه سینما، اقتباس و الهام‌گرفتن از آثار دیگران به‌ویژه شعر و رمان موضوعی رایج است و بخش مهمی از برترین فیلم‌های تاریخ نیز ابتدا رمان بوده، سپس به فیلم یا سریال تبدیل شده‌اند. کمااینکه تاکنون اقتباس‌های سینمایی بی‌شماری از آثار شکسپیر ساخته شده‌اند و از فیلم‌هایی نظیر سه‌گانه پدرخوانده، کازابلانکا، شاهین مالت، برباد رفته، رستگاری در شاوشنک، دیوانه از قفس پرید و سکوت بره‌ها گرفته تا آثاری نظیر هری‌ پاتر و ارباب حلقه‌ها براساس یا با اقتباس از آثار مکتوب پدیدآورندگان‌شان ساخته شده‌اند و استفاده از آثار و هنر پیشینیان همواره در آثار ادبی و هنری رواج داشته و شاید خلق اثر ادبی و هنری بدون استفاده از دانش پیشینیان، غیرقابل تصور باشد.  اما این موضوع و اقتباس از هنر دیگران در اسناد بین‌المللی حقوقی و قوانین داخلی کشورها به‌دلایل متعددی با محدودیت‌هایی همراه است و اسناد بین‌الملل و قوانین داخلی کشورها ضمن ایجاد محدودیت‌هایی در اقتباس از آثار هنرمندان، به منظور امکان بهره‌مندی از هنر پیشینیان و دانش ایشان، امکان اقتباس از آثار ادبی و هنری را در قالب‌های دیگر ـ اما با کسب مجوز از هنرمند و پدیدآورنده اصلی ـ فراهم کرده‌اند. دراین‌زمینه دو سند مهم در عرصه حقوق بین‌الملل و حقوق داخلی داریم که عبارتند از: «کنوانسیون برن برای حمایت از آثار ادبی و هنری» مصوب 1886 که به اختصار کنوانسیون برن شناخته می‌شود و کشور ایران هنوز به آن نپیوسته و دیگری «قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان» مصوب 1348 مجلس شورای ملی که کماکان در کشور ما لازم‌الاجراست. درخصوص رمان «بیست زخم کاری» باید گفت، بند 1 ماده 2 قانون سال 1348 یا همان قانون حقوق مؤلفان، کتاب و نمایشنامه نیز در زمره آثار مورد حمایت این قانون قرار گرفته‌اند. از سویی ماده 3 همین قانون نیز همچون بند 1 ماده 14 کنوانسیون برن «حق انحصاری نشر، پخش، عرضه، اجرای اثر و حق بهره‌‌برداری مادی و معنوی از نام و اثر» را متعلق به پدیدآورنده دانسته است. بنابراین بدون مجوز پدیدآورنده اثر، هیچ‌کس (جز در موارد معدودی که در مواد 7 تا 11 قانون ذکر شده است)، حق استفاده از اثر او را ندارد. ماده 5 قانون نیز واگذاری حقوق مادی اثر را در ابعاد مختلف ازجمله تهیه فیلم‌های سینمایی، تلویزیونی و مانند آن را ازجمله اختیارات و حقوق انحصاری پدیدآورنده و خالق اثر دانسته که این قانون برای نقض آن، برخی ضمانت اجراهای حقوقی و کیفری ازجمله حبس نیز پیش‌بینی نموده که مشابه ماده 12 کنوانسیون برن است. همچنین اگرچه اقتباس از آثار هنری با کسب رضایت و مجوز از پدیدآورنده مجاز است، اما این مجوز اختیارات نامحدودی را به دریافت‌کننده نمی‌دهد و طبق ماده 18 قانون ایران و بند 3 ماده 2 کنوانسیون برن، اقتباس از آثار ادبی و هنری باید همراه با رعایت تمام حقوق مادی و معنوی پدیدآورنده باشد. اما درخصوص سری جدید سریال «زخم کاری» باید به چند نکته دیگر نیز توجه کرد. یکی اینکه اصالت در آثار ادبی و هنری، اصل اساسی و رکن رکین حمایت از این آثار است، بنابراین مهم‌ترین مؤلفه برای حمایت از یک اثر هنری است. اصیل‌بودن نیز به‌معنای تبلور روح، هنر و شخصیت پدیدآورنده در اثر است به‌گونه‌ای‌که متعلق به دیگری نباشد. بنابراین دراین‌خصوص باید دید آیا تغییرات ایجادشده نسبت به داستان «بیست زخم کاری» از اصالت برخوردار هستند و در عمل ایده، حرفی اصیل، جدید و تمایزبخش را شاهد هستیم یا خیر. برای رسیدن به این موضوع نیز خط داستانی و ساختار حاکم بر روایت در فیلمنامه و سریال و میزان و شیوه استفاده آن در اثر ثانویه، باید مورد بررسی قرار گیرد. بنابراین لازم است که فیلمنامه سریال «زخم کاری» با رمان «بیست زخم کاری»، اثر محمود حسینی‌زاد از دید مخاطب عام، همچنین در صورت تشخیص قاضی رسیدگی‌کننده توسط کارشناسان و متخصصان این‌حوزه مقایسه شود و میزان شباهت، کپی‌برداری، تقلید، اقتباس یا الهام احتمالی از این اثر بررسی شود. ازسوی‌دیگر نباید از یاد برد که در یک فیلمنامه، علاوه بر مضامین و خط روایی داستان و محتوای کار، شخصیت‌ها یا همان کاراکترها نیز درصورتی‌که شخصیت‌های ممتاز و متفاوتی بوده و محصول ذهن خلاق و ایده نویسنده اثر اصلی باشند، می‌توانند در صورت تحقق شرایط مقرر در قانون، مشمول حمایت‌های قانونی باشند. بنابراین اگرچه شخصیت داستانی به‌صراحت مورد حمایت قانون‌گذار ایرانی قرار نگرفته است، حتی اگر در سری جدید سریال، خط داستانی و موضوع سریال براساس رمان «مکبث»، اثر شکسپیر باشد (که در قوانین ایران مورد حمایت قانون‌گذار نیست و در دیگر کشورها نیز مدت قانونی حمایت از آن اثر منقضی گردیده و در مالکیت عمومی است)، باز هم باتوجه به اینکه شخصیت‌های سریال متعلق به رمان هستند، ممکن است مشمول قواعد حمایتی کپی‌رایت و قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان قلمداد شود. گفتنی‌است تصمیم‌گیری نهایی دراین‌خصوص تا حد زیادی وابسته به نوع قرارداد تهیه‌کننده «زخم کاری»، نویسنده «بیست زخم کاری» و نوع مجوز ارائه‌شده به تهیه‌کننده نیز هست. به‌عبارتی، باید بندهای قراردادی و نوع مجوز ارائه‌شده بررسی شود که مجوز به‌صورت کلی و نامحدود داده شده، یا صرفاً برای یک مجموعه با تعداد قسمت‌هایی خاص و محدود. این موضوع در صورت عدم‌دقت توسط نویسنده می‌تواند تلنگری به هنرمندان برای دریافت مشورت از حقوقدانان متخصص در تنظیم قراردادهای هنری نیز باشد.