همگرایی راهبردی ترکیه و آمریکا/همکاریهای آنکارا – واشنگتن در انرژی و تجارت نشانه الگوی گستردهتری از همکاری است
اواخر سپتامبر، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه را در کاخ سفید میزبانی کرد، درخواستش را تکرار کرد که اروپا و متحدان ناتو، از جمله ترکیه، تجارت انرژی خود با روسیه را پایان دهند.
پینار دوست/مدیر سابق برنامه ترکیه در شورای آتلانتیک
اواخر سپتامبر، زمانی که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا، رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه را در کاخ سفید میزبانی کرد، درخواستش را تکرار کرد که اروپا و متحدان ناتو، از جمله ترکیه، تجارت انرژی خود با روسیه را پایان دهند. این تغییر در سیاست دولت ترامپ، به سمت حمایت بیشتر از اوکراین و تقابل بیشتر با روسیه، برای ترکیه هم تبعات مثبت خواهد داشت و هم پیامدهای منفی.
در بلندمدت، روسیه تضعیف‌شده و اوکراینی که در بازپس‌گیری حداکثر ممکن از قلمرو اشغال‌شده‌اش موفق شود، در راستای منافع ترکیه است، چراکه موضع راهبردی آنکارا را در دریای سیاه و دریای مدیترانه تقویت می‌کند. این هم ایالات متحده و هم اتحادیه اروپا را تشویق خواهد کرد در پروژه‌های دوجانبه و چندجانبه دفاعی، ترکیه را نیز شرکت دهند و به‌علاوه، تجهیزات نظامی را که ترکیه نیاز دارد، به او بدهند.
اما در کوتاه‌مدت، همکاری نزدیک ترکیه با روسیه در حوزه انرژی، چالشی پیش می‌کشد. ترامپ از اروپا و متحدان ناتو می‌خواهد به تجارت انرژی با روسیه پایان دهند و این را هم در سخنرانی مجمع عمومی سازمان ملل متحد و هم در مقابل رسانه‌ها در کنار اردوغان، تکرار کرد. این درخواست او درواقع چیزی بود که ترکیه مدت‌هاست درباره آن اقدامات احتیاطی اتخاذ کرده است؛ اما درخواست ترامپ برای توقف واردات نفت روسیه، در حالی مطرح میشود که واشنگتن و آنکارا در حال گسترش همکاری‌هایشان در حوزه انرژی هستند.
در همان هفته دیدار در کاخ سفید، ایالات متحده و ترکیه «یادداشت تفاهم همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز راهبردی» را امضا کردند و شرکت دولتی «بوتاش» ترکیه، توافقی مهم برای وارد گاز طبیعی مایع از ایالات متحده امضا کرد. ترکیه، علاوه‌بر توافقاتش با شرکت‌های آمریکایی، با چندین شرکت جهانی توافقاتی برای گاز طبیعی مایع امضا کرده که در مجموع، به ۱۵ میلیارد مترمکعب می‌رسند.
از حالا تا ۲۰۲۸، ترکیه می‌تواند تا ۳۶ درصد از گازی را که از روسیه می‌گیرد، از تأمین‌کننده‌های تازه وارد کند. این تنوع‌بخشی مهم است، چراکه توافق ۲۵ ساله ترکیه با روسیه برای ۱۶ میلیارد مترمکعب گاز، بناست در ۲۰۲۶ منقضی شود. این اتفاق، جایگاه روسیه را به عنوان صادرکننده گاز طبیعی به میزان قابل‌توجهی تضعیف خواهد کرد و قدرت چانه‌زنی ترکیه را بالا خواهد برد؛ اما در کوتاه‌مدت، به نظر نمی‌رسد که ترکیه رابطه‌اش را با روسیه در حوزه انرژی، کاملاً قطع کند، از این رو، افزایش همکاری بین ترکیه و آمریکا در حوزه‌های انرژی و تجارت را باید هم به عنوان تقویت روابط دوجانبه ترکیه و آمریکا دید و هم تلاشی برای مهار نفوذ روسیه.
رهبران سیاسی در ترکیه و آمریکا بستر لازم را فراهم می‌کنند که شرکت‌ها در هر دو کشور بتوانند پیگیر فرصت‌های همکاری‌شان در جنوب قفقاز، عراق، سوریه و لیبی باشند و به صورت بالقوه، در صلح و شکوفایی این مناطق نقش‌آفرینی کنند.
ترکیه و تنوع‌بخشی منابع انرژی
ترکیه، مدت‌ها پیش از حمله همه‌جانبه روسیه به اوکراین، دریافت که روسیه در استفاده از انرژی‌اش به عنوان سلاح و ابزار فشار، تعللی نخواهد کرد. ترکیه این درس را زمانی دریافت که در میانه زمستان سخت ۲۰۱۶ و به عنوان تلافی ساقط‌کردن جنگنده روسی، شرکت گازپروم تأمین گاز ترکیه را ۵۰ درصد کاهش داد. در واکنش، ترکیه گام‌هایی برداشت تا امنیت انرژی خود را تضمین کند و هم‌زمان در تأمین امنیت انرژی اروپا هم ایفای نقش کند.
ترکیه تنوع‌بخشی قابل‌توجهی به منابع و ترکیب انرژی خود داد، به این ترتیب که استفاده از انرژی‌های تجدیدپذیر را افزایش داد و گاز طبیعی مایع وارد کرد و در این راه به دومین واردکننده اروپایی گاز طبیعی مایع آمریکا در سال ۲۰۱۷ تبدیل شد. ظرفیت ذخیره گاز خود را هم افزایش داد و از لحاظ ظرفیت گازسازی در سال ۲۰۲۴، جایگاه دوم را در اروپا به خود اختصاص داد، در حالی که سه واحد شناور ذخیره و گازسازی و دو پایانه گاز طبیعی مایع داشت.
ترکیه به خطوط لوله‌اش هم تنوع بخشیده است. از سال ۲۰۱۸، خط لوله گاز طبیعی ترانس‌آناتولی یا تی‌اِی‌ان‌اِی‌پی، گاز «شاه دنیز» آذربایجان را می‌آورد و خط لوله ترانس‌آدریاتیک یا تی‌اِی‌پی که از ۲۰۲۰ فعال است، این گاز را به اروپا می‌رساند. این رویه، نقش ترکیه را به عنوان یک کشور مهم ترانزیتی تحکیم کرد، به‌خصوص پس از آن که در پی حمله همه‌جانبه روسیه به اوکراین، کشورهای اروپایی واردات گازشان را از روسیه کاهش دادند.
سال گذشته، ترکیه خرید گاز طبیعی مایع خود را از ایالات متحده افزایش داد، هم برای مصرف داخلی و هم برای تجارت با کشورهای ثالث. در سال ۲۰۲۴، توافق مهمی برای واردات گاز طبیعی مایع بین شرکت دولتی بوتاش ترکیه و اکسان‌موبیل امضا شد. این نشانه افزایش سهم ایالات متحده در بازار ترکیه در طول یک دهه پس از آن بود. ماه مارس امسال، ترکیه توافقی هم با شرکت‌های ایالات متحده امضا کرد تا میدان‌های نفت شِیل خود را شکل دهد.
در طول نشست اخیر مجمع عمومی سازمان ملل متحد، تیمی به رهبری الپ‌ارسلان بایراکتار، وزیر انرژی ترکیه، معاملات دیگری در حوزه انرژی را هم به نتیجه رساند. بوتاش و شرکت مرکوریا توافقی جهت واردات حدود ۷۰ میلیارد مترمکعب گاز طبیعی مایع آمریکا در طول بیست سال امضا کردند. این توافق، شامل توزیع گاز طبیعی مایع آمریکا در اروپا و شمال آفریقا هم می‌شد و این بر حرکت تدریجی اروپا از گاز روسیه به گاز آمریکا، کمک خواهد کرد. به همین شکل، یادداشت تفاهم همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز راهبردی که در سفر اردوغان به واشنگتن امضا شد، به امنیت انرژی ترکیه کمک خواهد کرد و با انتقال راکتورهای کوچک پیمانه‌ای آمریکا و نیز فناوری هسته‌ای‌اش به ترکیه، اتکای این کشور به انرژی روسیه را کاهش خواهد داد.
وابستگی باقیمانده به روسیه
به‌‌رغم تلاش‌های ترکیه برای کاهش اتکا به گاز روسیه، بعد از سال ۲۰۲۲ واردات گاز از روسیه افزایش یافته است. طبق اعلام نهاد مقررات بازار ترکیه، ای‌پی‌دی‌کی، گاز روسیه، در سال ۲۰۲۲، 39/5درصد، در سال ۲۰۲۳، 42/27 درصد و در سال ۲۰۲۴، 41/3درصد از کل واردات گاز ترکیه را به خود اختصاص داده‌است.
بعد از توقف واردات نفت خام و فرآورده‌های پتروشیمی از ایران در سال ۲۰۱۹، ترکیه به شکلی فزاینده برای گاز به روسیه متکی بوده است. طبق داده‌های ای‌پی‌دی‌کی، سهم واردات از دو تأمین‌کننده اصلی، یعنی روسیه و عراق، به ترتیب چنین بوده است: در سال ۲۰۲۲، 40/75درصد و 26/39درصد؛ در سال ۲۰۲۳، ۵۱ درصد و ۲۰ درصد و در سال ۲۰۲۴، ۶۶ درصد و 9/8 درصد. این افزایش احتمالاً به دو دلیل است: اول، کشورهای اروپایی نفت روسیه را غیرمستقیم و از طریق ترکیه می‌خریدند.
دوم، دولت اقلیم کردستان عراق، در دوونیم سال گذشته، به خاطر اختلاف با دولت مرکزی عراق بر سر تقسیم درآمدها، صادرات نفت را متوقف کرد و این منجر به پرونده داوری در دیوان بین‌المللی کیفری شد. حالا که آن مسئله حل شده است، صادرات نفت از طریق بندر جیحان ترکیه از سر گرفته شده است. اتحادیه اروپا نیز متعهد شده واردات سوخت‌های فسیلی از روسیه را تا پایان سال ۲۰۲۷، متوقف کند. این اتفاقات در کنار آن ممکن است منجر به کاهش قابل‌توجه واردات نفت ترکیه از روسیه، در چند سال آینده شود.
همکاری در مناطق پرچالش
تلاش‌های ایالات متحده برای حمایت از منافع کسب‌وکارهای آمریکایی در منطقه، در نقاطی که حضور نظامی آمریکا کاهش یافته است، فرصتی برای همکاری با ترکیه در حوزه انرژی و در کشورهای ثالث ایجاد می‌کند. سیاست‌های ترامپ در حمایت از سوخت‌های فسیلی، شرکت‌های نفت و گاز آمریکا را تشویق می‌کنند تا وارد بازارهایی تازه شوند و این فرصتی برای همکاری با شرکت‌های ترکیه‌ای ایجاد می‌کند.
ترکیه نقشی کلیدی در پیروزی آذربایجان بر ارمنستان در سال ۲۰۲۰ ایفا کرد، همین‌طور در بازگشت ناگورنو-قره‌باغ به حاکمیت باکو در سال ۲۰۲۳. آنکارا حمایتی کلیدی در بخش‌های نظامی و راهبردی به آذربایجان ارائه کرد. ترکیه حامی بازگشایی گذرگاه موسوم به زنگزور هم بود. آنکارا این گذرگاه را بخشی از «گذرگاه میانه» می‌دید که آذربایجان را به نخجوان در نهایت به ترکیه وصل می‌کند و در نتیجه، اروپا را به آسیای مرکزی و در نهایت به چین وصل می‌کند؛ اما ارمنستان، پیاده‌سازی بند مربوط به این گذرگاه را در توافق ۲۰۲۰، به تأخیر انداخت، احتمالاً بابت دغدغه‌های روسیه و ایران و نیز بابت اصرار آذربایجان که کنترل این جاده در اختیارش باشد، بدون بررسی‌های مرزی یا گمرکی ارمنستان در میانه قلمرو ارمنستانی. بعد از میانجیگری ایالات متحده، نام این گذرگاه به «مسیر ترامپ برای صلح و شکوفایی بین‌المللی» تغییر کرد و این می‌تواند مانعی در مقابل نفوذ روسیه و ایران در منطقه باشد. اگر پروژه به موفقیت برسد، انتظار می‌رود شرکت‌های آمریکایی و ترکی در ساخت و مدیریت مسیر با هم همکاری کنند؛ شرکت‌هایی که تا همین جا هم نقشی قابل‌توجه در پروژه‌های زیرساختی منطقه ایفا کرده‌اند.
ترکیه در سرنگونی رژیم بشار اسد در سوریه نیز نقش عمده‌ای ایفا کرد. در تمامی دوران جنگ داخلی سوریه، ترکیه در همکاری با نیروهای مخالف در سوریه، منطقه‌ای کلیدی نزدیک مرز خود را به دست آورد و حفظ کرد. اکنون نیز انتظار می‌رود، در تقویت ظرفیت‌های نظامی و اجرایی رژیم تازه، نقشی کلیدی ایفا کند. اگر با میانجیگری ایالات متحده، توافق بین گروه موسوم به «نیروهای دموکراتیک سوریه» یا «قسد» و دولت موقت سوریه و همین طور تلاش‌ها برای واسطه‌گری در توافقی بین اسرائیل و سوریه، به موفقیت برسند، تنش‌ها را در سوریه کاهش خواهند داد.
انتظار می‌رود ترکیه و کشورهای حاشیه خلیج [فارس] در بازسازی سوریه نقشی قابل‌توجه ایفا کنند، از جمله از طریق پروژه‌های حوزه انرژی. در ماه مه، شرکت‌های ترکیه‌ای، آمریکایی و قطری، توافقی ۷ میلیارد دلاری امضا کردند تا نیروگاه‌های گاز طبیعی و نیز نیروگاه‌های خورشیدی در سوریه بسازند. هدف از این کار، برآورده‌کردن بخش بزرگی از نیازهای سوریه است؛ با نیروگاه‌هایی که در طول سه سال آینده جمعاً ۵ هزار مگاوات تأمین خواهند کرد.
در عراق، مأموریت «ائتلاف جهانی به رهبری آمریکا برای شکست داعش»، دارد به پایان خود می‌رسد و نیروهای آمریکایی دارند از بغداد به سمت غرب عراق و اربیل می‌روند. در سال ۲۰۲۴، ترکیه با ارائه آموزش‌های نظامی، ایجاد ظرفیت‌های نظامی، برگزاری رزمایش‌های مشترک و حمایت در حوزه‌هایی مثل جنگ الکترونیکی و امنیت سایبری، روابط خود را با بغداد تعمیق کرده است. ترکیه، با توجه به مبارزه قدیمی‌اش با «حزب کارگران کردستان» یا «پ‌ک‌ک» و حمایتش از پیشمرگه‌های دولت اقلیم کردستان عراق در دوران اشغال عراق به دست داعش، از ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۷، تا سال ۲۰۲۴ به عدد بیش از ۱۰۰ پایگاه نظامی در قلمرو اقلیم کردستان عراق رسید.
ترکیه و ایالات متحده هر دو در حل اختلاف بغداد و اقلیم بر سر درآمد نفت، نقشی کلیدی ایفا کردند و به این ترتیب، ازسرگیری عملیات شرکت‌های آمریکایی و ترکی در عراق را ممکن کردند. در ماه مه، مقامات دولت اقلیم، در سفری به واشنگتن، توافقات نفتی و گازی مهمی را با دو شرکت آمریکایی به امضا رساندند.
انتظار می‌رود شرکت‌های ترکی و آمریکایی، همکاری نزدیک‌تری هم با دولت اقلیم و هم با دولت فدرال عراق در پروژه‌های جدید انرژی و زیرساخت داشته باشند. ترکیه حضور نظامی گسترده‌ای در اقلیم دارد. اخیراً ابتکارات دیپلماتیکی هم داشته، شامل دیدار ماه گذشته هاکان فیدان، وزیر خارجه، با شبه‌نظامیان مورد حمایت ایران در عراق. با توجه به این‌ها، به نظر می‌رسد ترکیه مترصد فرصت ایفای نقشی پیشگام در تضمین امنیت و ثبات در منطقه، در شراکت با ایالات متحده است. تحولات اخیر حاکی از این هستند که لیبی دارد به عنوان موقعیت دیگری جهت همکاری بالقوه بین شرکت‌های ترکی و آمریکایی ظاهر میشود.
ترکیه از حمایت صرف از دولت وحدت ملی مستقر در طرابلس فاصله گرفته و حالا با دولت مستقر در بنغازی در شرق لیبی با رهبری خلیفه حفتر هم تعامل می‌کند. اولین نشانه این تغییر در ماه آوریل از راه رسید، وقتی صدام، پسر خلیفه به ترکیه رفت و با وزیر دفاع ترکیه و دیگر مقامات ارشد ارتش دیدار کرد. ترکیه در سال ۲۰۱۹ توافقی درباره یک منطقه انحصاری اقتصادی با طرابلس داشته است و این تعاملات اخیر با دولت تحت رهبری حفتر، تأیید این توافق در پارلمان بنغازی را محتمل‌تر می‌کند. این نقطه عطفی در بحث حق حاکمیت و استخراج انرژی ترکیه در شرق مدیترانه خواهد بود. اوایل سپتامبر، ابراهیم کالین، مقام ارشد اطلاعات ترکیه در لیبی با حفتر دیدار کرد. به دنبال این دیدار، شایعاتی فزاینده منتشر شده است که حفتر به زودی به ترکیه سفر خواهد کرد.
ترکیه، از طریق توافقات همکاری دریایی و دفاعی‌اش با دولت طرابلس، جایگاه خود را به عنوان یک بازیگر کلیدی سیاسی و نظامی در لیبی تثبیت کرده است و از ماه مه ۲۰۲۰، در دو پایگاه نظامی مشغول فعالیت است؛ یکی پایگاهی دریایی و زمینی در مصراته و یکی پایگاهی هوایی در الوطیه. ترکیه هم‌اکنون از نیروهای دولت مستقر در طرابلس حمایت می‌کند؛ از جمله با ارائه پهپاد، سرباز، مستشار نظامی، سامانه الکترونیکی جنگی، واحدهای دفاع هوایی و موشک تاکتیکی. هدف کلی‌تر ترکیه، استفاده از این جای پای نظامی به عنوان اهرمی است، در جهت حمایت از بازسازی نهادهای دولتی لیبی، تسهیل بازسازی ملی به عنوان سیاستی که وزارت دفاع ترکیه با شعار «یک لیبی، یک ارتش» حامی آن است و نیز تضمین حقوق اقتصادی ترکیه در شرق مدیترانه. در ماه اوت، شرکت ملی نفت لیبی، ان‌او‌سی، یادداشت تفاهمی با اکسان‌موبیل امضا کرد. با توجه به نقش برجسته اکسان‌موبیل در استخراج گاز مدیترانه، همکاری بین ان‌او‌سی، اکسان‌موبیل و بوتاش ترکیه روزبه‌روز متحمل‌تر می‌رسد.
با نگاهی به سرتاسر این حوزه‌های همکاری، الگویی واضح پیدا میشود: در مناطق درگیری‌های پیشین یا جاری، جاهایی که شرکت‌های آمریکایی به دنبال تثبیت یا گسترش حضور خود هستند، ترکیه نقشی کلیدی در تضمین امنیت و ثباتی ایفا می‌کند که برای تجارت و سرمایه‌گذاری ضروری است؛ به‌علاوه، انتظار می‌رود ترکیه در این مناطق با شرکت‌های آمریکایی همکاری کند.
ترکیه همکاری‌ها در حوزه انرژی با واشنگتن را افزایش می‌دهد، با تنوع‌بخشی به واردات انرژی در جهت کاهش واردات از روسیه تلاش می‌کند و حضور نظامی خود را در مناطقی که آمریکا در حال کاهش جای پای خود است، افزایش می‌دهد. در این شرایط، الگویی تازه برای همکاری ایالات متحده و ترکیه در حال سر بر آوردن است. این الگو، بر پایه منافع تجاری مشترک، حضور راهبردی در منطقه و اشتراک مساعی است که ظرفیت‌های مکمل ایالات متحده و ترکیه در حوزه‌های قدرت نرم و سخت را به عنوان اهرمی به کار می‌گیرد.
