ناامیـدی گـازی
بررسی روابط ایران و پاکستان پس از تغییر دولت در اسلام‌آباد و نقش بازیگران خارجی
بررسی روابط ایران و پاکستان پس از تغییر دولت در اسلام‌آباد و نقش بازیگران خارجی
پس از برکناری اجباری عمران‌خان، نخست‌وزیر سابق پاکستان توسط پارلمان این کشور و تصمیم دادگاه عالی پاکستان، جانشین وی، شهباز شریف، با چالش‌های جدید سیاسی و اقتصادی مختلفی مواجه شده است. شریف در حال تعدیل دستگاه سیاست خارجی پاکستان، ایجاد روابط جدید با دیگر کشورها در پاسخ به تحولات داخلی است. سفر بیلاول بوتو زرداری، وزیر امور خارجه پاکستان به ایران در ماه ژوئن فرصت‌های جدیدی را هم برای پاکستان و هم برای ایران فراهم کرد، البته اگر رهبران و مقامات اسلام‌آباد و تهران بتوانند از این فرصت‌ها استفاده کنند. ایران و پاکستان بیش از 900کیلومتر مرز مشترک دارند و منافع متقابل ژئوپلیتیکی، فرهنگی و مذهبی زیادی نیز دارند. وضعیت افغانستان، کریدورهای ارتباطی، قاچاق اسلحه، انسان و مواد مخدر، مسئله پناهندگان، مبارزه با تروریسم و روابط دو کشور با چین از اشتراکات روابط دوجانبه پاکستان و ایران است.
از منظر امنیتی، افغانستان مهمترین موضوع مشترک بین دو کشور است. پس از فروپاشی دولت افغانستان در آگوست سال 2021، هر دو کشور خود را در موقعیت ناخوشایندی در همسایگی با طالبان یافتند. طالبان گروهی شبه‌نظامی است که هنوز به‌عنوان یک سازمان تروریستی تلقی می‌شود و کشورهای غربی از آن دوری می‌کنند. اسلام‌آباد و تهران در گذشته با طالبان ارتباط داشته‌اند. با این حال، در سال گذشته، طالبان اعضای این گروه را که به ایران نزدیک هستند، مانند ملافاضل و صدرابراهیم، به‌حاشیه رانده و آنها را به سمت‌هایی خارج از حلقه درونی تصمیم‌گیرندگان این گروه منصوب کرده است. طالبان حتی به‌عنوان نشانه‌ای از کاهش روابط منطقه‌ای، در نشست وزرای خارجه همسایه افغانستان در اکتبر 2021 در تهران با وجود دعوت صریح، شرکت نکرد.
از زمان روی کار آمدن طالبان، ناامنی در مرز ایران و افغانستان افزایش یافته است. چندین درگیری مرزی بین نیروهای مرزی ایران و طالبان رخ داده است که منجر به بسته شدن موقت مرز شد. پاکستان هم با عواقب امنیتی ناشی از تسلط این گروه مواجه شده است. به‌رغم روابط تاریخی پاکستان با طالبان، برخی گزارش‌ها نشان می‌دهند که طالبان افغانستان اکنون از تحریک طالبان پاکستان (TTP) که یک گروه شبه‌نظامی اسلام‌گرای ضددولتی است که در گذشته حملات تروریستی را در پاکستان انجام داده است، حمایت می‌کند. ناامنی و پتانسیل فزاینده حضور گروه‌های تروریستی در خاک افغانستان و فقدان یک دولت فراگیر، نگرانی‌هایی در تهران و اسلام‌آباد به‌وجود آورده است که زمینه مشترکی برای همکاری امنیتی آنها فراهم می‌کند. از نظر اقتصادی نیز ایران و پاکستان از طریق سه گذرگاه مرزی با یکدیگر تجارت می‌کنند. بانک‌های مرکزی دو کشور در سال 2017 یک قرارداد بانکی و پرداخت امضا کردند که همکاری‌های مالی را گسترش داده و الزامات اعتباری را کاهش می‌دهند.
در سال 2020 صادرات ایران به پاکستان به 352میلیون دلار رسید و در رتبه سوم صادرات ایران قرار گرفت. دو کشور برنامه‌های بلندپروازانه‌ای برای افزایش تجارت دوجانبه خود به پنج‌میلیارد دلار تا سال 2023 دارند. در مجموع، براساس گزارش گمرک ایران، صادرات ایران به پاکستان در نیمه اول سال جاری به 321میلیون دلار و واردات از پاکستان به 110میلیون دلار رسیده است.
چالش‌ها و ناسازگاری‌ها
تغییر داینامیک‌های ژئوپلیتیکی در منطقه جنوب غربی آسیا چیز جدیدی نیست و روابط ایران و پاکستان نیز در سال‌های اخیر تغییر کرده است. تغییر ماهیت چندین موضوع استراتژیک و تاکتیکی بر روابط دو کشور تأثیر گذاشته است. اولین و مهمترین مسئله برخورد با گروه‌های تروریستی منطقه‌ای است. برخی از گروه‌های تروریستی مخالف ایران مانند جندالله، جیش‌العدل و جنبش انصار در پاکستان حضور دارند. این گروه‌ها در چندین حمله مسلحانه و آدم‌ربایی در جنوب شرق ایران دست داشته‌اند و پس از هر عملیاتی به پاکستان گریخته‌اند. تنش‌ها بین اسلام‌آباد و تهران در آوریل 2017 پس از کشته شدن 10مرزبان ایرانی توسط گروه جیش‌العدل و فرار از مرز پاکستان به‌شدت افزایش یافت. سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، پاکستان را به مقابله با این گروه‌ها فراخواند و هشدار داد که اگر این کار را انجام ندهد، تهران این ظرفیت را دارد که به «پناهگاه‌های امن شبه‌نظامیان» در هر کجا که باشند ضربه بزند.
یکی دیگر از مسائل ادامه‌دار بین دو کشور خط لوله گاز منطقه‌ای است که دو کشور را به هم متصل می‌کند. قرارداد خط لوله گاز در سال 1990 با هدف صادرات گاز طبیعی ایران به هند و پاکستان ارائه شد. این خط لوله دوهزار و 700 کیلومتر خواهد بود که 1100کیلومتر آن توسط ایران، 780کیلومتر توسط پاکستان و 600 کیلومتر توسط هند احداث می‌شود. این خط لوله روزانه 150میلیون مترمکعب گاز صادر خواهد کرد که سهم پاکستان از آن 60میلیون مترمکعب است.
مشکل اما آنجاست که پاکستان در ساخت این خط لوله تحرکی از خود نشان نداده است و این امر باعث ناامیدی مقامات ایرانی شده است. ایران سهم خط لوله گاز خود را تا مرز با پاکستان تکمیل کرد، اما پاکستان این کار را نکرد و مصرانه از انجام تعهدات خود سرباز زد. به‌عنوان مشوق، ایران حتی قول کمک مالی 500میلیون دلاری برای ساخت این خط لوله را داد، اما پاکستان بار دیگر به دلیل قیمت بالای گاز این کمک را رد کرد. برخی تحلیل‌گران نفوذ آمریکا در پاکستان را عامل تعلل این کشور می‌دانند، زیرا ایالات‌متحده پاکستان را تحت فشار قرار داده است تا از واردات گاز ایران خودداری کند. تحریکات برخی گروه‌های قبیله‌ای نیز موجب نگرانی و بدتر شدن روابط دو کشور شده است. در زمستان سال گذشته گروهی از بلوچ‌های پاکستانی - گروهی که از لحاظ تاریخی مخالف دولت پاکستان بودند - به یک ایست‌بازرسی در منطقه در استان بلوچستان حمله کردند و 10 سرباز پاکستانی را کشتند. پاکستان ایران را به حمایت از این حمله متهم کرد. در سفر سال گذشته سرتیپ احمدعلی گودرزی به پاکستان، مقامات پاکستانی به وی هشدار دادند که «ما از استفاده شورشیان بلوچ از خاک ایران اطلاع داریم. اگر حملات
بیشتری صورت گیرد، اقدام قاطعانه انجام خواهیم داد.» پاکستان اهرم‌های امنیتی زیادی برای استفاده علیه ایران دارد، مانند حمایت و تسلیح گروه‌های تروریستی در داخل ایران. اگر چالش‌های امنیتی اسلام‌آباد توسط دو کشور مدیریت نشود، به نظر می‌رسد که ناامنی‌های تروریستی بی‌پایانی را برانگیزد.
نفوذ مالی
در نهایت، روابط بین دو کشور تحت تأثیر مداخله سایر قدرت‌های خارجی - به‌ویژه عربستان سعودی - است که به‌طور قطع علاقه‌ای به تقویت روابط بین اسلام‌آباد و تهران ندارد. عربستان‌سعودی چندین دهه است که نفوذ زیادی در پاکستان داشته و روابط چالش برانگیز ایران و عربستان و قطع روابط دو کشور بر روابط تهران و اسلام‌آباد نیز تأثیر گذاشته است. عربستان‌سعودی نفوذ گسترده‌ای بر جمعیت سنی پاکستان دارد و ریاض هزینه مدارس مذهبی پاکستان را می‌پردازد تا بر ایده‌ها و ایدئولوژی‌های آنها تأثیر بگذارد. به‌دلیل نفوذ عربستان‌سعودی در میان بنیادگرایان پاکستانی، اسلام‌آباد مجبور است از تحریک آنها خودداری کند و در روابط خود با ایران که 90درصد جمعیت آن شیعه هستند، احتیاط کند. علاوه بر موضوع آموزش دینی، پاکستان از نظر مالی به شکل گسترده‌تری به عربستان‌سعودی وابسته است و ریاض بارها از اهرم کمک‌های اقتصادی برای وادار کردن پاکستان به اتخاذ مواضعی خاص استفاده کرده است. به‌عنوان مثال، عربستان‌سعودی پاکستان را تحت فشار قرار داد تا در «اجلاس سران اسلامی» در مالزی در پائیز سال 2019 شرکت نکند، صرفا به این دلیل که مالزی رقیب سازمان همکاری اسلامی مستقر
در جده است.
عربستان‌سعودی به‌طور مداوم کمک‌های اقتصادی سخاوتمندانه‌ای به پاکستان ارائه می‌کند تا به اهداف ژئوپلیتیک خود دست یابد. در اکتبر 2021، ریاض کمک اقتصادی چهارمیلیارد و 200 میلیون دلاری به پاکستان ارائه کرد. پیش از این و در سال 2018 نیز، پاکستان یک بسته کمک مالی به ارزش شش‌میلیارد دلار دریافت کرده بود. علاوه بر این، بخش بزرگی از نیروی کار پاکستان به تعداد دومیلیون و 600هزار نفر برابر با بیش از هفت‌درصد از کل جمعیت در عربستان سعودی ساکن هستند و درآمد‌هایشان در عربستان برای سرپا نگه داشتن اقتصاد پاکستان بسیار ضروری است. گزارش بانک دولتی پاکستان تخمین می‌زند که حواله‌های دریافتی از کارگران پاکستانی در عربستان‌سعودی در سال مالی 2020-2019 بالغ بر 821میلیون دلار بوده است که بر اهمیت اقتصادی عظیم عربستان‌سعودی برای پاکستان تاکید دارد. عربستان تلاش کرده است تا از نفوذ مالی خود بر اسلام‌آباد استفاده کند تا این کشور از ایران فاصله بگیرد و به انزوای بیشتر تهران در منطقه و کمک به کمپین «فشار حداکثری» به رهبری ایالات‌متحده کمک کند. با وجود این تلاش‌ها، ریاض نتوانسته است ایران و پاکستان را به‌طور کامل جدا کند. کشورهای
همسایه به دلیل نیازهای متقابل اقتصادی، ژئوپلیتیکی و امنیتی بیش از حد به یکدیگر وابسته هستند. در تاریخ روابط ایران و پاکستان فرازونشیب‌های زیادی وجود داشته است، اما آنها پیوسته آن را مدیریت کرده‌اند و بارها به دلیل وابستگی متقابل و ناگسستنی خود، روابط را از لبه پرتگاه به عقب بازگردانده‌اند.
فرصت‌های تاریخی
ایران یک قدرت منطقه‌ای و میانی است که از نظر ژئوپلیتیکی موقعیت استراتژیکی در قاره آسیا دارد. این کشور یکی از اعضای موسس سازمان ملل متحد (UN)، ECO، OIC و اوپک است. ورود اخیر ایران به سازمان همکاری شانگهای با استقبال مواجه شده است و به‌طور طبیعی موضع ایران را در منطقه تقویت می‌کند. البته ایران با تحریم‌های شدید و خصومت با اسرائیل و ایالات‌متحده مواجه است، اما در عین حال به‌عنوان یک قدرت مهم منطقه‌ای ظاهر شده است. اگرچه ایران خواهان همزیستی مسالمت‌آمیز با جهان عرب است، اما برخی از اعراب تحت نفوذ غرب، ایران را به‌عنوان یک چالش و تهدید در نظر می‌گیرند. با این حال، پاکستان و ایران پیوندهای عمیق تاریخی، فرهنگی، زبانی و مذهبی دارند. روابط دوستانه آنها به سال 1947 میلادی باز می‌گردد؛ زمانی که ایران اولین کشوری بود که کشور تازه‌تاسیس پاکستان را به‌رسمیت شناخت. هر دو کشور در سال 1950 معاهده دوستی امضا کردند.
روابط دوجانبه بین پاکستان و ایران در چندین حوزه از جمله جنگ داخلی در افغانستان، تنش‌های فرقه‌ای، تحریم‌های ایران و روابط ایران با عربستان‌سعودی مورد آزمایش قرار گرفته است. پاکستان نقش میانجی را در تنش‌زدایی بین دشمنان اصلی عربستان و ایران ایفا کرده است. پاکستان به سیاست صلح و اتحاد بین جهان اسلام پایبند است.
موضع اخیر تهران مبنی بر اینکه ایران هیچ مرزی برای گسترش همکاری با پاکستان در زمینه‌های اقتصادی، تجاری، انرژی، حمل‌ونقل و فرهنگی نمی‌بیند، نیاز به برنامه‌ای گسترده دارد. ارتباط فرهنگی و تاریخی قوی بین دو کشور وجود دارد و همچنین پتانسیل عظیمی برای همکاری‌های اقتصادی وجود دارد. پاکستان هشتمین شریک تجاری ایران است. پتانسیل عظیمی برای تقویت بیشتر تجارت بین پاکستان و ایران وجود دارد و صادرات پاکستان عمدتاً شامل برنج، گوشت، کاغذ، مقوا، مواد شیمیایی، منسوجات، میوه و سبزیجات است، درحالی‌که عمده واردات از ایران عمدتاً شامل سنگ‌آهن، پوست و محصولات شیمیایی می‌شود.
برای ارتقای تجارت دوجانبه و تقویت همکاری‌های دو کشور، اقدامات زیر در گذشته انجام شده است:
- بیست‌ویکمین نشست کمیسیون مشترک اقتصادی پاکستان و ایران (JEC) به میزبانی پاکستان از 16 تا 18 اوت امسال برگزار شد. هر دو کشور توافق کردند که تعرفه‌های «ضدتجاری» و موانع غیرتعرفه‌ای را برای افزایش حجم تجارت دوجانبه حذف کنند.
-ایران و پاکستان یادداشت تفاهم 32ماده‌ای را در ژوئن 2022 در جریان کمیته تجارت مشترک که در زاهدان (ایران) برگزار شد، امضا کردند. هر دو طرف توافق کردند که اقداماتی را برای گسترش مبادلات تجاری سالانه تا سال 2023 انجام دهند.
-پاکستان یک گذرگاه مرزی اضافی را به‌منظور تسهیل تجارت بین دو کشور عملیاتی کرده است.
-چین، ایران، تاجیکستان، ترکمنستان، ازبکستان و پاکستان بستری را برای رسیدگی به وضعیت نوظهور در افغانستان ایجاد کرده‌اند. پاکستان و ایران به‌شدت در مورد امنیت منطقه‌ای مرتبط با افغانستان نظرات مشترک دارند.
-سرلشکر محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح کشورمان و سرلشکر ندیم رضا، رئیس کمیته مشترک ستاد مشترک ارتش جمهوری اسلامی ایران، در آبان‌ماه 1390 با یکدیگر دیدار و راه‌های افزایش همکاری‌های دو کشور در زمینه دفاع، امنیت و مبارزه با تروریسم را بررسی کردند.
-خط لوله گاز ایران و پاکستان (IP) که به نام خط لوله صلح نیز شناخته می‌شود، در دست ساخت است که گاز ایران را به پاکستان می‌رساند. این پروژه به دلیل تحریم‌های آمریکا علیه ایران متوقف شد. برای گسترش روابط اقتصادی بین دو کشور، خط لوله طولانی‌مدت گاز IP باید براساس اولویت تکمیل شود.
-بنادر گوادر و چابهار به دلیل موقعیت ژئواستراتژیکی‌ای که دارند از اهمیت فوق‌العاده‌ای برخوردار شده‌اند. بندر گوادر توسط چین تحت نظارت شرکت CPEC مدیریت می‌شود، درحالی‌که توسعه بندر چابهار توسط هند تحت توافقنامه تجارت ترجیحی سه‌جانبه (PTA) با ایران و افغانستان تامین مالی می‌شود. هر دو بندر در مسیر تجارت بین‌المللی انرژی قرار دارند و اتصال به آسیای مرکزی، خاورمیانه، آفریقا و اروپا را فراهم می‌کنند. با این حال، ایران باید اطمینان دهد که بندر چابهار برای مقاصد نظامی استفاده نمی‌شود. گوادر یک بندر با آب‌های عمیق، با پتانسیل عظیم است و ممکن است به بزرگترین بندر عمیق در این بخش از جهان تبدیل شود و احتمالا به‌عنوان بزرگترین مرکز فعالیت‌های اقتصادی در کل منطقه ظهور خواهد کرد. چابهار و گوادر رقیب یکدیگر نیستند، اما مکمل یکدیگر هستند. هیچ تضاد منافعی وجود ندارد، اگر در بسیاری از جنبه‌ها از یکدیگر حمایت کنند.
گفتنی است روابط پاکستان و ایران براساس منافع متقابل و حمایت از یکدیگر در رقابت برای توسعه، شکوفایی اقتصادی و امنیت در منطقه است. روابط نزدیک بین دو کشور نه علیه هیچ کشور ثالثی است و نه تهدیدی برای هیچ کشور دیگری. دو کشور مستقل هستند و می‌توانند همه تصمیمات را به نفع یکدیگر اتخاذ کنند.
